Jacek Tylicki, O historii sztuki i numizmatyce O HISTORII SZTUKI I NUMIZMATYCE, CZYLI KTO PROJEKTOWAŁ NIEKTÓRE DONATYWY GDAŃSKIE ZYGMUNTA III

Transkrypt

1 Jacek Tylicki, O historii sztuki i numizmatyce Jacek Tylicki (Toruń) O HISTORII SZTUKI I NUMIZMATYCE, CZYLI KTO PROJEKTOWAŁ NIEKTÓRE DONATYWY GDAŃSKIE ZYGMUNTA III Donatywa specyficzna forma numizmatu, pośredniego między monetą, a medalem, często upamiętniająca pobyt królewski w mieście, a jednocześnie stanowiąca okolicznościowy podarunek dla monarchy i jego otoczenia, musiała zgodnie z zasadą decorum odpowiadać swemu przeznaczeniu bogatą i okazałą formą, godną adresata, symbolicznie zaświadczając o wierności monarsze, ale też i proklamując znaczenie emitenta. Jak wiadomo, w dawnej Rzeczypospolitej te ograniczone ilościowo, lecz prestiżowe wydania, ukazywały się w zamożnych, autonomicznych miastach Prus Królewskich Gdańsku i Toruniu, będąc w pewien sposób odpowiednikami pamiątkowych monet wolnych miast Rzeszy, przy czym pod względem ilości, ale i jakości produkcji donatyw wyraźnie przoduje Gdańsk, największe i najbogatsze miasto państwa 1. Pośród bitych tu numizmatów tego typu zwraca uwagę donatywa Zygmunta III z widokiem miasta z lotu ptaka niewątpliwie wzorcowy przykład takiego przedmiotu w okresie panowania tego króla i jeden z najpiękniejszych w dawnej Polsce w ogóle, a na pewno prototypowy w stosunku do późniejszych w tym sensie, że to dzięki niemu właśnie ukształtował się schemat z wyobrażeniem monarchy z jednej, widokiem zaś odpowiedniego ośrodka miejskiego z drugiej strony. Na ten temat pisano już wielokrotnie 2. Zaprezentowane tu odkrycia zostały już mniej szczegółowo opisane w tekście: J. Tylicki, Hermann Han dwa oblicza artysty oraz haśle katalogowym: J. T.[ylicki], Donatywa medalowa z perspektywicznym widokiem Gdańska, [w:] Herman Han. Mistrz światła i nokturnu. Narodziny baroku w malarstwie dawnej Rzeczpospolitej, pod red. M. Osowskiego [kat. wyst.], Muzeum Diecezjalne w Pelplinie, lipiec-wrzesień 2008, s (odp. s. 60 i przyp ) oraz s , nr I.7.B. (hasło dotyczy innego egzemplarza donatywy, niż omawiany w niniejszym artykule). 1 Hasło Donatywa, [w:] A. Mikołajczyk, Leksykon numizmatyczny, Warszawa-Łódź 1994, s. 83, nie wyczerpuje definicji przedmiotu; nieco nawet lepiej emisje te zostały opisane w haśle Донатива, [w:] В. В. Зварич, Нумизматический словарь, Львов , s Monety, często o charakterze pamiątkowym, z widokiem miasta z jednej, a portretem panującego cesarza lub herbem Cesarstwa z drugiej strony, wydawały w XVII i XVIII w. takie miasta Rzeszy, jak Augsburg, Emden, Hamburg, Norymberga, czy Ratyzbona zob. np. N. Douglas Nicol, Standard Catalog of German Coins, 1601 to present, ed. C.R.Bruce II [a.o.], Iola, WI , s , 334, , , Pojawiają się one jednak najwcześniej w latach dwudziestych XVII stulecia, co daje podstawę do przypuszczeń, iż to właśnie omawiana w niniejszym tekście donatywa gdańska wpłynęła na monetarne emisje cesarskie (por. niżej w tekście i przyp. 2). O analogiach przedmiotu z monetami niemieckimi pisze też M. Stahr, Medale Wazów w Polsce , Wrocław-Warszawa- Kraków 1990, s. 81, porównując widok miasta z wedutą Wormacji na medalu (1625) i wskazując jednocześnie za literaturą niemiecką na prototypy w medalierstwie, zwłaszcza tego kraju (np. Hans Reinhart, panorama Lipska, 1544), oraz w kartografii. 2 M. Gumowski, Medale Zygmunta III, Kraków 1924, s. 94; idem, Samuel Ammon, medalier gdański XVII w., [w:] Studia pomorskie, t. II, pod red. M. Walickiego, Wrocław 1957, s , tu s M. Stahr, op.cit., s. 79, również wspomina o nowatorstwie przedstawienia miasta w mennictwie gdańskim. Na ten aspekt przedmiotu zwróciła ponadto uwagę historia sztuki: H. Meyer, Die Danziger Stadtvedute in ihrer 1

2 Biuletyn Numizmatyczny 2009:1 (353) il. 1. Hermann Han (projekt), Samuel Ammon (ryt stempla), Donatywa wielodukatowa z widokiem Gdańska, 1617/1620, odbitka w srebrze, awers i rewers. Kraków, Muzeum Narodowe, kolekcja Emeryka Hutten-Czapskiego, nr inw. VII-Md-194 (HCz 1386). Skala 1:1. Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie künstlerischen Würdigung, ein Beitrag zur Geschichte der Vedute. Inaugural-Dissertation [...] Albertus- Universität zu Königsberg Pr. [...], Königsberg i. Pr. 1934, s Autor pisze o odlewanym medalu autorstwa S. Ammona i datuje go na 1619 r. Przy okazji nadmienić należy, iż pewne problemy nastręczała od początku kwalifikacja numizmatu, który w wersji złotej posiadał najczęściej wagę 30 dukatów (M. Gumowski, Samuel Ammon..., s. 261). E. Raczyński zaliczył go do medali (Gabinet medalów polskich oraz tych które się dziejów Polski tyczą, począwszy od najdawniejszych aż do końca panowania Jana III. ( ) przez..., t. I, Wrocław 1838, s. 304, No. 83), ale F. A. Vossberg, Münzgeschichte der Stadt Danzig, Berlin 1852, s. 44, pisał raczej o monecie pokazowej ( Schaumünze ). E. Hutten-Czapski, Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises du Comte..., vol. I, St. Pétersbourg-Paris 1871, s. 148, nr 1386, użył określenia Médaille (Donatywa), a katalog aukcji zbiorów Chełmińskiego (Auctions-Catalog. Sammlung des Herrn Sigismund von Chelminski, Szarawka (Russland). Münzen und Medaillen von Polen und sonstige auf Polen bezügliche Gepräge [...] Montag, den 25. April und folgende Tage [...] OTTO HELBING, München, Maximilianstraße 19/I links, München 1904, s. 33, nr 397 i 398) również próbował uniknąć dokładnego określenia, stosując nazwę sztuka pokazowa ( Schaustück ) / medal. E. Bahrfeldt, Die Münzen- und Medaillen-Sammlung in der Marienburg, V. Bd: Münzen und Medaillen der Stadt Danzig, Danzig 1910, s. 154, nr 8683 znów pisze o medalu, co powtarzają Gumowski, Medale..., s oraz idem, Samuel Ammon..., s Podobnie postępują S. Rühle, Die historischen Medaillen der Stadt Danzig. Ein Beitrag zur Geschichte der Danziger Medaillenkunst und Ihrer Künstler, Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 68, 1928, s , tu s. 273, nr 10, a także A. Więcek, Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków , s. 47, dalej Stahr, Medale Wazów..., s i eadem, Medalierstwo, [w:] Aurea Porta Rzeczypospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVIII wieku, Muzeum Narodowe w Gdańsku, maj-sierpień 1997, [t. 1], Eseje, s , tu s. 161, oraz ibidem, [t. 2], Katalog, s , nr VIII.3. B. Haczewska, Monety, [w:] Aurea Porta..., [t. 1], Eseje, s , tu s. 175 oraz ibidem, [t. 2], Katalog, s. 363, nr VIII.150., nazywa jednak numizmat donatywą. J. Dutkowski i A. Suchanek, Corpus Nummorum Gedanensis, Gdańsk 2000, s. 99, nr 209 i s. 100, nr 212, proponują tymczasem określenie 10 (30) dukatów [czyli moneta] medalowych, ale B. H[aczewska] w dotyczącym przedmiotu haśle, zamieszczonym w: Gdańsk dla Rzeczypospolitej w służbie Króla i Kościoła, koncepcja i scenariusz T. Grzybkowska i Z. Żygulski jun., Gdańsk, Dwór Artusa, Ratusz Głównego Miasta czerwiecwrzesień 2004, Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, Gdańsk 2004, s. 156, nr I.54., opowiada się konsekwentnie za określeniem donatywa i wyjaśnia, że wprawdzie obiekt ma formę medalową, ale zarówno inskrypcja, jak i propagandowy widok miasta na rewersie mają charakter donatywny. Ta trafna argumentacja musiała przekonać wydawców katalogu Czar srebra i magia złota. W kręgu monet i medali Prus Królewskich, Muzeum Zamkowe w Malborku, czerwiec-grudzień 2006 r., Malbork 2007, określenie donatywa pojawia się zarówno w czterech hasłach, dotyczących odbitek i odlewów numizmatu (s , nr II II nie podpisane, oraz R. W.[łodarczak] i Z. P.[igłowska]), jak i tradycyjnie w artykule: B. Haczewska, Mennica gdańska w Prusach Królewskich, s , tu s. 30. W zamieszczonym tamże tekście M. Stahr, Medale, s. 7-21, tu s. 16, nazywa natomiast obiekt ostrożnie dziełem. 2

3 Jacek Tylicki, O historii sztuki i numizmatyce Omawiany obiekt (il. 1) posiada kilka niezwykłych cech: na znanych jego egzemplarzach występują trzy daty 1617, 1619 i 1620; częściej też spotyka się jego odlewy, niż sztuki bite, a znane z literatury szczegóły wskazują, iż odlewy te były odbitkom ze stempla niemal współczesne 3. Wskazuje to na ówczesne wielkie zainteresowanie i uznanie dla donatywy, która w formie bitej już wtedy musiała być rzadka. Niewielka liczba zachowanych odbitek wraz z wymienionymi trzema datami świadczyć mogą, iż występowały trudności z poprawnym wytłoczeniem stempla w metalu, i jak zauważył Marian Gumowski - rytownik modyfikował go, za każdym razem umieszczając na matrycy nową datę 4. Trudności te spowodowane były niewątpliwie wielką szczegółowością głęboko rytowanego przedstawienia, zwłaszcza panoramy Gdańska na rewersie, którą niesłusznie pomawiano o niewysoki poziom i schematyzm 5 należy sobie zadać pytanie, jak wiele detali weduty zmieścić można na tak niewielkiej powierzchni metalowego krążka, aby miasto było (a przecież jest) rozpoznawalne. Uderza to zwłaszcza w porównaniu ze współczesnymi monetami pamiątkowymi miast Rzeszy, z których znakomita większość właśnie ów schematyzm panoram miejskich i brak charakterystycznych cech widokowych wykazuje 6. O jakości numizmatu zaświadczyli już współcześni mu odbiorcy poprzez wspomniane wykonywanie odlewów; pieczołowitość, z jaką przygotowano i korygowano stempel mówi natomiast o wadze, jaką do donatywy przywiązywały władze miejskie. O tej ostatniej świadczy także ikonografia przedstawienia: jak już podkreślano, rewers prezentuje kwitnący w tym czasie i warowny gród w całej okazałości swej mieszczańskiej potęgi, ale i umieszczony nad panoramą herb wykazuje nietypowe detale: zamiast lwów, rolę gissants pełnią w nim anioły, trzymające gałązki palmowe i oliwne 7, będące zatem symbolami sprawiedliwości i pokoju 8. Ta oparta na tekście Pisma Świętego (Ucałują się sprawiedliwość i pokój Ps 85, 11) deklaracja ładu materialnego i moralnego Gdańska, wartości doczesnych i transcendentalnych stała się, jak już zostało zaznaczone, po części wzorem dla późniejszych programów treściowych pruskich donatyw 9, formalnie często o wiele uboższych. Dostrzeżono też już związek przekazu niesionego przez przedmiot z emblematycznym malarstwem epoki, a konkretniej z programami treściowymi zespołów obrazowych powstałych z 3 M. Gumowski, Medale..., s oraz idem, Samuel Ammon..., s Autor powołuje się na opisany w zbiorze Minusa-Preissa egzemplarz lany w srebrze, na którego obrzeżu umieszczona była legenda pamiątkowa z datą Nie można wprawdzie wykluczyć ewentualności, że inskrypcja taka umieszczona została na donatywie później, np. w rocznicę upamiętnionego wydarzenia. 4 M. Gumowski, Medale..., s. 93 oraz idem, Samuel Ammon..., s M. Gumowski, Medale..., s. 93, pisze wprawdzie o misternym i finezyjnym stemplu, ale w swej pracy Samuel Ammon..., s. 262, przeciwstawia finezję opracowania portretu królewskiego schematyczności wyobrażenia miasta na rewersie, jednocześnie podkreślając nieprzeciętność i subtelność projektu. A. Więcek, op. cit., s. 47, podziwia natomiast drobiazgowość i precyzję rysunku numizmatu, lecz M. Stahr, Medale Wazów..., s. 79, podziela w zasadzie zdanie Gumowskiego. H. Meyer, op. cit., s , również nie ocenia dzieła wysoko, zwracając jednak uwagę, iż w uproszczonym przedstawieniu chodziło przede wszystkim o podkreślenie warowności i portowej roli miasta. 6 Stwierdzić to należy nawet w odniesieniu do monet Augsburga, przodującego w XVII w. centrum artystycznego Rzeszy N.D. Nicol, Standard Catalog..., s M. Gumowski, Samuel Ammon..., s. 261, myli się, pisząc, iż anioły trzymają w rękach krzyż i gałązkę, co czyni je personifikacjami Wiary i Pokoju. 8 G. de Tervarent, Attributs et symboles dans l art profane. Dictionnaire d un langage perdu ( ), Genève , s. 347 i Zob. przyp. 2. 3

4 Biuletyn Numizmatyczny 2009:1 (353) fundacji Rady Miejskiej Gdańska 10. Wbrew stwierdzeniom o niskiej jakości omawianego obiektu, musiał on zwracać uwagę również i w czasach bardziej nam współczesnych, skoro próbowano bezzasadnie widzieć w nim numizmat upamiętniający rozejm w Dywilinie między Rzeczypospolitą a Moskwą 11. Projektu tak nowatorskiego jak pisano i istotnego dla upowszechniania wizerunku miasta (dosłownie i w przenośni) przedmiotu, który okazał się też najwyraźniej spełniać wiązane z nim oczekiwania, nie można było powierzyć pośledniemu rzemieślnikowi. W tym kontekście warto przypomnieć, jakie inicjały umieszczono na stemplu. Najwcześniej opisano litery SA 12, które Emil Bahrfeldt zidentyfikował prawidłowo jako należące do rytownika Samuela Ammona 13. Na koronce szaty nad ramieniem króla pojawiają się natomiast pod datą 1617 cztery litery, które odczytywane były w literaturze jako AVHK (il. 2). Tak postąpił publikujący je jako pierwszy Marian Gumowski, określając jako odnoszące się do jakiejś osobistości, którą od r przy gdańskich medalach spotykamy. Później autor ten odniósł skrót w formie przypuszczenia do komisarzy senatu gdańskiego, delegowanych do prac menniczych, zwykle jednak, także ostatnio, inicjał opisywano jako nie rozwiązany 14. W księgach rachunkowych miasta Gdańska zachował się wpis datowany 18 marca 1617 r., który przetłumaczyć można: Wydatek mennicy zapłacony Hermannowi Hanowi, malarzowi, za sporządzenie projektu stempli do portugała, poświadczony przez Pana Arnolda von Holten [skarbnika] [...] 10 grzywien 15. Stosunkowo duża kwota (200 groszy, czyli 6 2/3 złp), wypłacona za rysunek przygotowawczy, musi odnosić się właśnie do zaprezentowanego tu, najlepszego artystycznie w tym czasie wielodukatowego numizmatu gdańskiego, którego pierwszą wersję stempli przygotowano w tymże roku. Następnym dowodem autorstwa jest wspomniana przed chwilą nie rozszyfrowana sygnatura, którą czytać należałoby A[bgerissen] V[on] H[ermann] h[an] (zaprojektowane przez Hermanna Hana); ostatnia litera skrótu jest bowiem raczej minuskułową wersją inicjału nazwiska Hana. Wiadomo, że artysta ten używał do podpisów inicjałów 10 B. Haczewska, Monety..., s. 175, wskazuje, że treść i forma donatywy zbliżają ją do Apoteozy Gdańska Isaaca van den Block z centralnego plafonu stropu Sali Czerwonej w gdańskim Ratuszu Głównomiejskim (1608), co świadczy o tym samym kręgu fundacyjnym - Rady Miasta, co powtarza w haśle katalogowym w: Gdańsk dla Rzeczypospolitej..., s. 156, nr I.54, oraz w artykule Mennica gdańska..., s J. Reichel, Die Reichel sche Münzsammlung in St. Petersburg, Bd. 1, St. Petersburg 1842, Nr Autor ten wymienia jako powód powstania przedmiotu pokój z Rosją, mogąc mieć na myśli tylko rozejm w Dywilinie Sprzeciwił się temu już E. Hutten-Czapski, op. cit. vol. I, s. 148, nr Nie wiadomo dokładnie, w jakim istotnie celu przygotowano donatywę być może w przewidywaniu wizyty królewskiej w mieście. Zygmunt III przyjechał tu dopiero w r. 1623, po dwudziestopięcioletniej przerwie, ale okres po 1605 r. charakteryzowała postępująca poprawa stosunków Gdańska z monarchą P. Simson, Geschichte der Stadt Danzig, Bd. II: Von 1517 bis 1626, Aalen , s Chodzi o inicjały na awersie w przejrzanej przeze mnie literaturze pierwszy wymienia je Auctions- Catalog. Sammlung des Herrn Sigismund von Chelminski..., s. 33, nr E. Bahrfeldt, op. cit., s. 154, nr M. Gumowski, Medale..., s. 93; idem, Samuel Ammon..., s Ostatnio na ten temat wypowiadali się autorzy haseł w katalogu Czar srebra i magia złota...: anonimowy oraz R. Włodarczak (s , nr II II.2.135). 15 Archiwum Państwowe w Gdańsku, 300, 12/47 [Kamlaria , Der Stadt Dantzig Cammer oder Cassbuch], s. 393 [ ]: Muncz vncosten an Herman Han dem Maller geczallet, // wegen abcontrafeiung etlicher abriß zu dem stemplen // zum Portugaleser, t^[u]t teste H^[err] Arnholdt von Holt^[en] No 57 [=] 10m [ark]. Tę niepublikowaną wiadomość odnalazł pan Janusz Pałubicki za przekazanie mi jej ( z r.) chciałbym Mu w tym miejscu serdecznie podziękować. 4

5 Jacek Tylicki, O historii sztuki i numizmatyce w różnej formie: bywały to dwie litery wielkie, ale też dwie małe, a nawet pierwsza mała, druga wielka 16. il. 2. Hermann Han, Samuel Ammon, Donatywa wielodukatowa z widokiem Gdańska, , odbitka w srebrze, Kraków, Muzeum Narodowe, nr inw. VII-Md-194, fragment awersu: sygnatura projektanta. Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie Nowo odnaleziona wiadomość jest istotna z dwóch względów: po pierwsze, świadczy o niezwykłej wadze, jaką rajcy Gdańska przykładali w tym czasie do kształtu artystycznego reprezentacyjnych dzieł, propagujących rangę miasta; po drugie, potwierdza znaczenie uznanego twórcy, jakim był Han, poszerzając wiedzę na temat jego dorobku o nieznany dotąd typ prestiżowego zlecenia ze strony magistratu. Gdański malarz (ok /28) nie jest bowiem postacią nieznaną: przynajmniej już od opublikowania monografii Janusza St. Pasierba (1974) uchodzi on za jednego z najważniejszych artystów gdańskich i polskich wczesnego XVII wieku 17, choć w ostatnich latach nastą- 16 Dwie litery wielkie występują np. w sygnaturze malowidła Alegoria cnoty małżeńskiej, powstałego w 1600 r. (w 1995 r. Gallerie Lingenauber, Düsseldorf) J. Tylicki, Obraz "Alegoria cnoty małżeńskiej". Klucz do drugiego oblicza sztuki Hermana Hana, Biuletyn Historii Sztuki, R. LIX, 1997, nr 1-2, s , tu s. 39, il. 2. Dwie litery małe zastosował artysta w podpisie rysunku Alegoria powodzenia w sztuce malarskiej (1622; Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu) J. Tylicki, Rysunek gdański ostatniej ćwierci XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Toruń 2005, s , nr IV s 2; ostatnia z wymienionych wersji pojawiła się na Alegorii świata, sygnowanej u dołu: h.h Aô 1604., sprzedanej w Londynie w 2007 r. J. Tylicki, Hermann Han... (zob. przyp. wstępny) oraz idem, Malarstwo i rysunek, [w:] Prusy Królewskie społeczeństwo, dzieje, kultura, pod red. E. Kizika [w druku]. 17 J. St. Pasierb, Malarz gdański Herman Han, Warszawa Artysta jest jednym z nielicznych malarzy nowożytnych działających na terenie Polski, któremu poświęcono więcej niż jedną monografię w formie zwartej; poprzednia taka publikacja to: H. Basner, Der Danziger Maler Hermann Hahn. Ein Beitrag zur Geschichte der Danziger Malerei im 17. Jahrhundert, Danzig [1935] [Danziger Kunstgeschichtliche Forschungen, hrsg. v. W. Drost, Heft 1]. Żaden z autorów nie dotarł do obecnie tu prezentowanego źródła. 5

6 Biuletyn Numizmatyczny 2009:1 (353) piły zasadnicze zmiany w postrzeganiu jego postaci. Stworzony przez wcześniejszych badaczy wizerunek ściśle katolickiego twórcy, pochodzącego ze śląskiej Nysy i stanowiącego na gruncie gdańskim malarską awangardę kontrreformacji, zastępowany jest stopniowo przez spowodowany ważnymi odkryciami obraz miejscowego, luterańskiego mistrza, który dopiero w późniejszym wieku przeszedł na katolicyzm i zaczął tworzyć monumentalne Wniebowzięcia oraz Koronacje Marii do ołtarzy kościołów w północnej Polsce (il. 3), wcześniej natomiast malował zupełnie inne w charakterze, intelektualne i alegoryczne obrazy o formacie gabinetowym 18. il. 3. Hermann Han, Koronacja Najświętszej Marii Panny, , olej, płótno na desce. Pelplin, katedra (kościół pocysterski), ołtarz główny. Repr. z: J. St. Pasierb, Pelplin i jego zabytki, Warszawa-Pelplin Przełomową pracą był artykuł: J. Tylicki, Obraz... Wywołał on gwałtowne reakcje zwolenników tradycyjnego punktu widzenia, zwłaszcza: M. Morka, Kilka uwag o wartości sygnatur oraz pisaniu ekspertyz, [w:] Falsyfikaty dzieł sztuki w zbiorach polskich. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej maja 1999 roku przez: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Oddział Warszawski Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Zamek Królewski w Warszawie, pod red. J. Miziołka i M. Morki [b.m.i r.w.; ok. 2001], s i ; zawarte w nim informacje i tezy przyjęte jednak zostały w tekstach innych badaczy, jak Teresa Labuda, czy Sergiusz Michalski. 6

7 Jacek Tylicki, O historii sztuki i numizmatyce il. 4. Hermann Han, Alegoria cnoty małżeńskiej (Alegoria małżeństwa Agathy von der Linde), 1600, olej, deska. Düsseldorf, Gallerie Lingenauber (1995). Fot. Gallerie Lingenauber il. 5. Hermann Han, Alegoria cnoty małżeńskiej, 1600, fragment: weduta Gdańska w tle. Fot. Gallerie Lingenauber Właśnie te najnowsze odkrycia potwierdzają autorstwo Hana w stosunku do omówionego tu obiektu: rozbudowaną wedutę Gdańska w tle obrazu Alegoria cnoty małżeńskiej z 1600 r., stanowiącego niegdyś wieko szpinetu, bedącego prezentem ślubnym dla córki burmistrza, Agathy von der Linde 19 (il. 4, 5) porównać bowiem można w 19 J. Tylicki, Obraz... Interesujące, że M. Stahr, Medale, ilustruje swój artykuł (s. 8, il. 1) reprodukcją obrazu z Muzeum Narodowego w Poznaniu, który tradycyjnie nazywa Alegorią bogactwa i przypisuje Antonowi Möllerowi, podczas gdy w istocie należy malowidło nazwać Alegoria świata (doczesności) i oddać autorstwo Hermannowi Hanowi. Jest to dzieło utrzymane w tej samej konwencji formalnej i kręgu tematycznym, co oba malowidła wymienione w przyp. 16; pisał już o tym J. Tylicki w tekście wskazanym na początku niniejszego przypisu. 7

8 Biuletyn Numizmatyczny 2009:1 (353) jej precyzji i drobiazgowości z rewersem donatywy z 1617 r., choć oczywiście na tej ostatniej bardziej całościowe i topograficzne, a jednocześnie skondensowane ujęcie panoramy spowodowane zostało jak już wcześniej wspomniano koniecznością dostosowania jej do specyficznej formy i rozmiaru podłoża. Z kolei wysokiej jakości wizerunek królewski na awersie, na którym artysta umieścił swoją sygnaturę, znajduje odpowiedniki w znanej już wcześniej działalności malarza jako portrecisty; znana jest na przykład wykonana przez mistrza podobizna monarchy jako dobrodzieja i protektora klasztoru oliwskiego 20 (il. 6). il. 6. Hermann Han, Portret Zygmunta III, 1613, olej, deska. Gdańsk-Oliwa, katedra (kościół pocysterski), prezbiterium. Repr. z: J. St. Pasierb, Malarz gdański Herman Han, Warszawa 1974 Będący przedmiotem zainteresowania numizmat wydaje się ponadto poświadczać związki Hana z głównym burmistrzem Gdańska Johannem von der Linde, o których piszący te słowa wspomniał po raz pierwszy w 1997 r.: oprócz stworzenia wymienionego już malowidła, przeznaczonego dla jego córki, twórca portretował w 1608 r. 20 Zob. przyp. 5; na temat portretu: J. St. Pasierb, op. cit., s. 20, 51-52, 277 nr 19, il

9 Jacek Tylicki, O historii sztuki i numizmatyce il. 7. Hermann Han, Portret burmistrza gdańskiego Johanna von der Linde, 1608, olej, deska. Gdańsk, Muzeum Narodowe. Repr. z: Herman Han. Mistrz światła i nokturnu..., Muzeum Diecezjalne w Pelplinie 2008 samego ojca miasta 21 (il. 7), a donatywa powstała jeszcze za kadencji tegoż (zmarł 1621) i to zapewne za jego zgodą powierzono malarzowi projektowanie wyrobu menniczego. Analogie między tym przedmiotem, a obrazem Alegoria cnoty małżeńskiej wydają się także sięgać warstwy ikonologicznej ten ostatni zawiera mianowicie element apologii luterańskiej ortodoksji, której zagorzałym zwolennikiem był burmistrz, przeciwko zarzutom adherentów tzw. drugiej reformacji, czyli kalwinizmu, silnych w mieście na początku XVII w. Identyczny rys propagowania ojcowskiej dbałości o miasto i osiągnięć długoletniej władzy luterańskiego burmistrza, co uwidoczniony w malowidle 22, czytelny jest w uproszczonym przesłaniu donatywy: według obu wizualnych wykładów, von der Linde starał się uczynić z Gdańska ośrodek prawdziwego chrześcijańskiego ładu. Program ikonograficzny numizmatu odbiega nieco natomiast wbrew podnoszonym wcześniej związkom od wymowy malowanego stropu z Sali Czerwonej Ratusza Głównomiejskiego, który Isaac van den Block stworzył na zamówienie Rady w latach , kiedy frakcja kalwińska we władzach miasta była bardziej wpływowa 23. Nie ma w nim mianowicie czytelnego w obrazach ratuszowych, typowego dla poglądów tej konfesji rysu predestynacji, wybraństwa miasta, rozpoznawalnego dzięki jego bogactwu Ostatnio na jego temat: J. Tylicki, Obraz..., s. 49 i 52, il. 23, przyp Ibidem, zwłaszcza s Zob. przyp. 10. Po śmierci dwóch współprezydujących burmistrzów kalwińskich w 1611 r., Johann von der Linde przyczynił się do zdobycia we władzach miasta większości przez wyznanie augsburskie P. Simson, op. cit., s Na temat konfliktu między dwoma wyznaniami protestanckimi w mieście, zob. ibidem, s i Por. S. Michalski, Gdańsk als auserwählte Christengemeinschaft, [w:] Ars auro prior. Studia Ioanni Białostocki sexagenario dicata, Warszawa 1981, s ; szerzej: K. Cieślak, Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą. Sztuka Gdańska jako miasta podzielonego wyznaniowo, Wrocław

10 Biuletyn Numizmatyczny 2009:1 (353) il. 8. Hermann Han (projekt), Samuel Ammon (ryt stempla), Donatywa dziesięciodukatowa, 1614, awers i rewers. Kraków, Muzeum Narodowe, kolekcja Emeryka Hutten- Czapskiego, nr inw. VII-P-382 (H.-Cz. 1308). Skala 1:1. Repr. z: J. Dutkowski, A. Suchanek, Corpus Nummorum Gedanensis, Gdańsk 2000 il. 9. Hermann Han (projekt), Samuel Ammon (ryt stempla), Donatywa trzydukatowa, 1617, awers i rewers. Kraków, Muzeum Narodowe, kolekcja Emeryka Hutten- Czapskiego, nr inw. VII-P-386 (H.-Cz. 1360). Skala 1:1. Repr. z: J. Dutkowski, A. Suchanek, Corpus Nummorum Gedanensis, Gdańsk 2000 Interesujący, ale chyba nie zaskakujący jest fakt, iż około tego czasu, kiedy powstał imponujący numizmat z widokiem miasta, Hermann Han projektował także inne donatywy, tym razem bardziej konwencjonalne w pomyśle (portret/herb), co nie znaczy, iż złej jakości: dziesięciodukatową z datą 1614 (il. 8), cztero- i trzydukatowe z 1617 r. (il. 9), a także prawdopodobnie półtoradukatową, wybitą w roku Tym razem wiadomość ta oparta jest nie na zapisie źródłowym, ale na zidentyfikowaniu na tych obiektach sygnatur projektanta, do tej pory również opisywanych jako nie rozpoznane. W wypadku donatywy najwcześniejszej są to znane już litery AVHh, umieszczone wokół centralnego rautu w fibuli spinającej na ramieniu płaszcz w wizerunku królewskim 25 ; w pozostałych inicjały EVHH, lub może EVhh, wplecione w herb 25 Donatywa ta, podobnie jak prezentowana w tekście oraz numizmaty wspomniane niżej i w przyp. 26, ma obfitą własną literaturę por. przyp. 2 (cytowana tam bibliografia daleka jest od kompletności). Dla wskazania typu niech wystarczą zatem tylko opracowania: J. Dutkowski, A. Suchanek, op. cit., s , nr , oraz Czar srebra i magia złota..., s. 109, nr II.2.30 A. R.[omanowski]. Omawiając ten numizmat, M. Stahr, Medale Wazów..., s oraz reasumując B. Haczewska, Mennica gdańska..., s. 29, wskazują, iż wpisane mikroskopijnymi literami w ramiona krzyży herbu oraz belki konsoli herbowej symboliczne 10

11 Jacek Tylicki, O historii sztuki i numizmatyce rewersu: przy niewielkich rozmiarach tych ostatnich numizmatów nie jest łatwo mikroskopijne litery prawidłowo odczytać 26. Nieco odmienny tu podpis projektanta, który należy rozwinąć jako: Entworfen von Hermann Han, ma znaczenie identyczne, jak stosowany wcześniej. Warto jeszcze zwrócić uwagę, że współpracujący z Hanem Samuel Ammon mógł wykorzystywać sądząc po podobieństwie formalnym wizerunku króla projekty kolegi-malarza także w innych, przygotowanych przez siebie stemplach, nawet jeśli ten ostatni nie zamieścił tam swoich inicjałów; w szczególności wskazać tu należy inne monety, na których figuruje podpis Ammona: okazałe sztuki wielodukatowe/wielotalarowe z mennicy bydgoskiej, wybite w roku (il. 10), a także orty gdańskie z lat (il. 11). il. 10. Hermann Han [?] (projekt), Samuel Ammon (ryt stempla), Sto dukatów medalowe, 1621, awers i rewers. Nieco zmniejszone. Repr. z: T. Kałkowski, Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 1974 wyrazy Sapienta, Concordia, Iustitia, Honor, Caritas oraz Veritas, a także dodatkowe wybite na nim symbole tworzą program ideowy protestanckiego miasta, w którym panuje zgoda i sprawiedliwość, a cnoty obywatelskie nagradzane są doczesną pomyślnością. Bardzo to przypomina wymowę donatywy stanowiącej zasadniczy temat niniejszego artykułu oraz inspirowanego przez burmistrza von der Linde obrazu. 26 J. Dutkowski, A. Suchanek, op. cit., s. 95, nr 200 (sygnatura jako EV-XX ); s. 94, nr a ( EV-XX i EV-XV ); s. 93, nr 192 ( EV-KK ) oraz Czar srebra i magia złota..., s. 110, nr II.2.31 ( EV- HK ) E. K.[orczyńska]. Za udostępnienie wszystkich numizmatów do bezpośredniego oglądu, pomoc w uzyskaniu ilustracji oraz twórczą dyskusję chciałbym w tym miejscu bardzo podziękować pani Elżbiecie Korczyńskiej z Muzeum Narodowego w Krakowie. 27 Dobre ilustracje oryginałów w Czar srebra i magia złota..., s , nr III.2.6-II.2.7 i s. 211, nr IV.2.28 Z. P.[igłowska] oraz s. 163, nr III.2.8 A. Sz.[czecina]-B.[arkan]. 28 Czar srebra i magia złota..., s , nr II.2.41 II.2.47 R. W.[łodarczak] i A.2 R.[omanowski]. 11

12 Biuletyn Numizmatyczny 2009:1 (353) il. 11. Hermann Han [?] (projekt), Samuel Ammon (ryt stempla), Ort gdański, 1616, awers i rewers. Skala 1:1. Repr. z: T. Kałkowski, Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 1974 Wypada uznać, iż projektowanie numizmatów przez Hermanna Hana we współpracy z Ammonem, który był najwyraźniej tylko rytownikiem, otwiera najlepszy okres mennictwa gdańskiego, które w późniejszym okresie panowania Wazów korzystać będzie już ze stałych usług wykwalifikowanych, wysokiej klasy medalierów, takich jak Dadler, czy Höhnowie 29. Należy jednak mieć nadzieję, że ujawniona tu wiadomość o zatrudnianiu w mennicy gdańskiej artystów o nazwisku ugruntowanym w dziejach sztuki nie będzie ostatnią, nawet jeśli oznaczać to będzie tylko odnalezienie wpisów archiwalnych, dokumentujących projekt Hana w stosunku do pozostałych donatyw z okresu Jacek Tylicki, On art history and numismatics, or who designed some Gdańsk donatives of King Sigismond III The paper presents a discovery made recently in archival paybooks of the city of Gdańsk (Danzig): according to an entry from 18 th March 1617, 10 marks (200 grossi) were handed out to Hermann Han, a painter considerably well known in art history (c /28) for designs made for a multiple ducat piece. The author, attempting to find the exact item mentioned in the document, pinpoints a donative, or presentation coin, from the local mint, bearing three dates: 1617, 1619 and 1620, and the first known Gdańsk cityscape on that kind of object. Not only does it, however, show a panorama that recurs repeatedly in Han s painterly oeuvre, but it also bears hitherto undeciphered initials, that could well be regarded as the artist s signature. Similar letters appear on several other Gdańsk donatives from the period , which consequently although appropriate sources are lacking yet could also be attributed to Han. The dies of all these high quality coins were engraved by a skilled master from Switzerland, Samuel Ammon, whose monogramme appears on them as well, and cooperation with such an artistic personality makes Han s design for the objects all the more probable. One could furthermore suppose that the painter played a decisive role in preparing patterns for several Gdańsk circulation coins of outstanding quality ( ), the dies of which were signed by Ammon. In any case, the rediscovered document provides for the first time for a direct encounter between art history and numismatics in Poland, and it should not be very surprising it happened on the ground of Gdańsk a city which was by far the most active art centre in the old Polish-Lithuanian Commonwealth. (tłum. autora) Pisała już o tym np. M. Stahr, Medale, s. 7-9, nie wspominając jednak o tym, kto dostarczał Ammonowi projektów.