KOBIETY WŁAŚCICIELKI FIRM W POLSCE

Transkrypt

1 Ewa Lisowska (Szkoła Główna Handlowa) KOBIETY WŁAŚCICIELKI FIRM W POLSCE Uwagi wstępne Podejmowanie działalności gospodarczej przez kobiety jest symptomem nowoczesnego myślenia o roli i miejscu kobiety w społeczeństwie. Jest to także wyraz dążenia wielu (a może większości?) kobiet do samodzielności i osiągania wyższych dochodów, wyraz skłonności do ryzyka i chęci sprawdzenia się, jak również pokazania (mężowi lub partnerowi), że nie jest się stworzoną wyłącznie do macierzyństwa i wykonywania prac domowych. Coraz szersze włączanie się kobiet w sektor prywatny, poprzez zakładanie własnych firm i stawanie się pracodawcami, zostało zapoczątkowane zmianami politycznymi i ekonomicznymi, które dokonały się w Polsce i w innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej po 1989 r. Dane statystyczne wskazują, że z roku na rok wzrasta wyraźnie odsetek kobiet prowadzących własne firmy: o ile w 1989 r. udział kobiet przedsiębiorców wśród ogółu kobiet pracujących wynosił niecałe 4%, to w 1993 r. -już ok. 11%. [1] W tej części Europy jest to nowe i ważne zjawisko społeczne, dlatego też wymaga obserwacji empirycznej i naukowej. Pierwsze badania na temat kobiet właścicielek zostały już przeprowadzone [2], Poniżej prezentujemy wyniki badania, które zostało podjęte w drugiej połowie 1994 r. wśród 320 kobiet będących właścicielkami firm na terenie całej Polski. [3] Na ankietę pocztową odpowiedziało 98 kobiet, co stanowi 31% ogółu objętych badaniem. Było to pierwsze z cyklu badań nad przedsiębiorczością, zainicjowanych w ramach międzynarodowego programu realizowanego w Kolegium Gospodarki Światowej SGH. Na podstawie uzyskanych wyników można wskazać na rysujące się zależności i wysnuć hipotezy do sprawdzenia w dalszych badaniach, obejmujących większe i w mniejszym stopniu wyselekcjonowane zbiorowości. latach, kiedy to spróbujemy je rozszerzyć na inne kraje sąsiadujące z Polską. Czynniki motywujące do podjęcia własnej działalności gospodarczej Jeśli mówimy o podejmowaniu przez kobiety działalności gospodarczej jako o zjawisku społecznym, powstaje pytanie, co głównie skłania je do zakładania własnych firm, a także pytanie, czy jest to forma aktywności zawodowej do zaakceptowania i wykorzystania przez wszystkie kobiety, a jeśli nie przez wszystkie, to które spośród nich mogą tę drogę wybrać. Innymi słowy, chcemy odpowiedzieć, czy są takie cechy (subiektywne lub zobiektywizowane), które sprzyjają podejmowaniu przez kobiety własnej działalności gospodarczej. Badania wskazują, że to głównie kobiety lepiej wykształcone zakładają i prowadzą własne firmy. Kobiety z wykształceniem wyższym stanowiły 47% ogółu badanych, z wykształceniem średnim zawodowym było 26% kobiet właścicielek (w tym 2% - z wykształceniem pomaturalnym), ze średnim ogólnokształcącym - 25%, a z wykształceniem niższym od średniego - zaledwie 2% (por. rys. 1). Na wysoki udział kobiet wykształconych wśród prowadzących własne firmy wskazują także wyniki innych badań. [4] Rys. 1. Struktura badanych kobiet właścicielek według wykształcenia to Badania będą kontynuowane w 1995 r., m. in. w zakresie porównania kobiet i mężczyzn przedsiębiorców, a także w następnych

2 Firmy badanych kobiet zatrudniały przeciętnie ok. 10 pracowników na stale i ok. 5 pracowników dorywczo. Firmy, w których była zatrudniona na stale tylko jedna osoba (czyli tylko respondentka) stanowiły 15%, zatrudniające od 2 do 5 osób - 41 %, od 6 do 10 osób - 24%, a zatrudniające powyżej dziesięciu osób - 20%. Większość z badanych firm (70%), poza pracownikami stałymi, zatrudniała dorywczo od jednego do pięciu pracowników. Wśród badanych dominowały więc firmy, które dawały zatrudnienie wielu innym, poza respondentką, osobom. W zbiorowości kobiet właścicielek jest stosunkowo dużo kobiet stanu wolnego (panien, rozwiedzionych i wdów) - w omawianym tu badaniu stanowiły one 18%, przy czym najwięcej było panien i kobiet rozwiedzionych. Wśród kobiet właścicielek dominują kobiety w wieku 40 lub więcej lat - w omawianym badaniu stanowiły blisko 60% (por. rys. 2). Najmłodsza respondentka miała 19 lat, a najstarsza - 64 lata. Wynikałoby z tego, że w obecnych warunkach na podjęcie własnej działalności gospodarczej decydują się głównie kobiety w średnim wieku (35-45 lat), mające za sobą na ogól wieloletnie doświadczenie w pracy zawodowej w zakładzie państwowym. Idąc dalej za tą myślą można powiedzieć, że podjęcie własnej działalności gospodarczej może stanowić jedną z form aktywizacji zawodowej kobiet bezrobotnych, ponieważ - jak wiadomo z danych statystycznych [5] i doświadczeń agencji pracy (działającej np. przy Fundacji Centrum Promocji Kobiet) [6] - wśród bezrobotnych znaczący udział mają kobiety ze średnim wykształceniem, które ukończyły 40 lat. Rys. 2. Struktura badanych kobiet właścicielek firm według wieku ponad 50 lat iiiiiiiiiiiiiiiti 9 45 do 50 lat lllllinilłllililllllliilli 14 CD 40 do 45 lat 35 do 40 lat MEiimiiiiiiiłiJiiMiiiiiMiiinnmiimłLiiiiyimMiJiJiiiiJi u u ii i mu ii ni u do 35 lat lllllllllillil ]15 i udział w % do 30 lat Źródło:wyniki badania ankietowego z 1994 r.

3 KOBIETY WŁAŚCICIELKI FIRM W POLSCE Pojawia się zatem pytanie, czy zagrożenie bezrobociem jest istotnym czynnikiem motywującym do założenia własnej firmy? Jakie inne czynniki motywują kobiety do tworzenia własnych firm? Wyniki badania wskazują, że zagrożenie utratą pracy w zakładzie państwowym, czy też świadomość ograniczonych szans na znalezienie pracy, było ważne dla 28% ogółu badanych kobiet przy podejmowaniu decyzji o założeniu własnej firmy. Występuje tu wyraźne zróżnicowanie według wykształcenia. Respondentki z wyksztaceniem średnim ogólnokształcącym trzy razy częściej niż z wykształceniem wyższym wskazywały na ważność tego czynnika (odpowiednio: 42% i 14%). Również kobiety mające wykształcenie średnie zawodowe stosunkowo często twierdziły, że zagrożenie bezrobociem było bardzo ważnym (23%) lub ważnym (14%) czynnikiem przy podejmowaniu decyzji o założeniu własnej firmy. Uzyskane wyniki wskazują, że podjęcie działalności gospodarczej może stanowić rozwiązanie problemu braku pracy w przypadku lepiej wykształco- nych i bezrobotnych kobiet. Potrzebne są programy uświadamiające kobietom istnienie takiej możliwości i dające podstawową wiedzę niezbędną do prowadzenia firmy, jak również wiedzę psychologiczną pomocną w poznawaniu siebie i kształtowaniu poczucia własnej wartości, informującą, co to znaczy być asertywnym i jakie ma to znaczenie w kształtowaniu własnej osobowości, w kontaktach interpersonalnych oraz zarządzaniu firmą. Z wypowiedzi badanych kobiet wynika, że są dwa najważniejsze czynniki motywujące do założenia firmy: pierwszy, to potrzeba godziwych zarobków, a drugi - dążenie do samodzielności. Ponad 90% kobiet wskazało na każdy z tych czynników (por. tab. 1). O ile potrzeba godziwych zarobków była zgłaszana przez ponad 90% kobiet niezależnie od ich wykształcenia, to dążenie do samodzielności było wyraźnie rzadziej deklarowane przez respondentki z wykształceniem średnim ogólnokształcącym: 80% wobec 96% w przypadku pozostałych kobiet. Wrodzona przedsiębiorczość, czyli wyraźnie odczuwana chęć działania i bycia aktywnym, była ważna dla 80% kobiet przy podejmowaniu decyzji o założeniu własnej firmy, ale skłonność do ryzyka - już tylko dla 59%. Podczas gdy na wrodzoną przedsiębiorczość" najczęściej wskazywały kobiety z wykształceniem wyższym (89% wobec 73% ze średnim zawodowym i 67% - średnim ogólnokształcącym), to na skłonność do Tabela 1. Kobiety właścicielki firm według ważności czynników motywujących do podjęcia działalności gospodarczej (w %) / Czynniki Bardzo Mało Nieistotny Trudno ważny lub ważny powiedzieć ważny - Dążenie do samodzielności Potrzeba godziwych zarobków Wrodzona przedsiębiorczość Skłonność do ryzyka Doświadczenia zdobyte w poprzedniej pracy Wartości wpojone w domu Nadarzająca się okazja zarobienia pieniędzy Chęć udowodnienia własnej wartości mężowi (partnerowi) Wyuczony zawód Układy rodzinne, towarzyskie Przykład rodziców Zagrożenie bezrobociem Ucieczka przed deprecjacją oszczędności Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego z 1994 r.

4 ryzyka wskazywały przede wszystkim respondents z wykształceniem średnim zawodowym (73% wobec 56% - z wyższym i 42% - ze średnim ogólnokształcącym). Dla wielu kobiet, w szczególności dla posiadających wykształcenie wyższe, ważnym czynnikiem motywującym do prywatnej działalności były doświadczenia zdobyte w poprzedniej pracy (59% ogółu wskazań; 62% kobiet z wykształceniem wyższym). Nie bez znaczenia dla decyzji o założeniu własnej firmy są także wartości wpojone w domu rodzinnym - za ważny uznała ten czynnik ponad połowa badanych właścicielek (55%, w tym 60% kobiet z wyższym wykształceniem). Symptomatyczne jest, że aż 40% kobiet wskazało, że chęć udowodnienia własnej wartości mężowi (lub partnerowi) stanowiła ważny czynnik przy podejmowaniu decyzji o założeniu firmy (50% respondentek z wykształceniem średnim zawodowym i po 37% - wśród pozostałych grup wykształcenia). Świadczyłoby to o mocno zakorzenionych w społecznej świadomości stereotypach odnoszących się do roli i miejsca kobiety, stereotypach wynikających z dominującego w Polsce patriarchalnego modelu rodziny. Jeśli chodzi o pozostałe czynniki motywujące do założenia własnej firmy i uwzględnione w badaniu (patrz tab. 1), to: wyuczony zawód był przeważnie zgłaszany przez kobiety z wyższym wykształceniem (51% wobec 3 2 % kobiet z wykształceniem średnim zawodowym i 17% - średnim ogólnokształcącym); układy rodzinne bądź towarzyskie stanowiły motywację do założenia firmy dla 33% kobiet z wykształceniem wyższym, 44% ze średnim zawodowym i 46% - ze średnim ogólnym. Przykład rodziców był ważny dla 30% respondentek z wykształceniem wyższym, 27% - ze średnim zawodowym i 33% - ze średnim ogólnokształcącym. Z uzyskanych danych wynika, że najwyższą przedsiębiorczością i wewnętrzną motywacją do podjęcia działalności gospodarczej, jak również najwyższym przekonaniem o swoim wyborze, charakteryzują się kobiety z wykształceniem średnim zawodowym, a następnie w y ż s z y m. Najwięcej przypadkowości w d e c y z j a c h o założeniu własnej firmy występuje wśród kobiet mających wykształcenie średnie ogólnokształcące. Deklarowane trudności towarzyszące prowadzeniu firmy Ogółem mniej niż połowa respondentek (45%) wskazała na występowanie trudności związanych z prowadzeniem przez nie własnych firm. Stosunkowo najczęściej trudności deklarowały kobiety niezamężne (65% spośród nich), kobiety mające wykształcenie średnie zawodowe (60%) oraz te respondentki, które mieszkały w małych lub średnich miastach (po 53% w każdej z kategorii, podczas gdy w przypadku dużych miast 35%). Respondentki, których firmy świadczyły usługi niematerialne rzadziej od innych deklarowały występowanie trudności (36% wobec np. 50% w przypadku najliczniejszej grupy - kobiet zajmujących się handlem). Na podstawie wyników badania można wyróżnić osiem głównych, tzn. zgłaszanych przez ponad połowę respondentek, przyczyn trudności. Pierwsza przyczyna - wymieniana przez 8 3 % badanych właścicielek - to zmienność przepisów podatkowych; druga, trzecia i czwarta - to grupa przyczyn o charakterze osobistym, wskazująca na występowanie konfliktu pomiędzy rolami zawodowymi i rodzinnymi kobiet: brak czasu na wypoczynek (75%), brak czasu na życie osobiste (69%) i dla rodziny (67%). Piąta przyczyna ma charakter zewnętrzny, bezpośrednio związany z przemianami gospodarczymi i dzikością" polskiego kapitalizmu, nieustabilizowaniem rynku oraz brakiem przestrzeganych reguł współistnienia i ekonomicznego działania różnych podmiotów gospodarczych - brak zasad i nieuczciwość kontrahentów (63%). Szósta łączy się w sposób bezpośredni z rynkiem - brak regularnych zamówień (60%). Następna przyczyna trudności to niedostateczna wiedza prawnicza (57%) i ostatnia - brak środków obrotowych (54%), inaczej mówiąc - brak pieniędzy na działalność i jej rozwój. Deklarowane w badaniach socjologicznych braki są wyrazem ograniczeń funkcjonalnych, a te można traktować jako wskaźniki istniejących potrzeb. [7] Najczęściej zgłaszanym, głównym ograniczeniem kobiet prowadzących własne firmy, jest w aktualnych warunkach społeczno -ekonomicznych zbyt częste zmienianie się przepisów odnoszących się do prywatnej działalności gospodarczej. Wraz ze wzrostem wykształcenia zwiększa się odsetek respondentek, które na to ograniczenie wskazały (od 71% w przypadku kobiet z wykształceniem średnim ogólnym do 89% - z wykształceniem wyższym). Potrzeba stabilnych przepisów, w szczególności podatkowych, jest o d c z u w a n a niemal tak samo często w dużych, jak i w średnich oraz małych miastach. Charakter prowadzonej działalności gospodarczej także nie różnicuje w sposób istotny statystycznie zgłaszania tej potrzeby - por. tab. 2 (niższy procent wskazań w przypadku respondentek prowadzących firmy o charakterze produkcyjnym może mieć charakter przypadkowy i wynikać z malej liczebności próby), Kolejne ważne zakłócenie funkcjonalne wynika z konieczności łączenia przez kobiety obowiązków rodzinnych i zawodowych. Duży zakres jednych i drugich obowiązków, w połączeniu z niesprzyjającymi warunkami zewnętrznymi (brakiem gospodarczej stabilizacji w kraju, utrwalonymi stereotypami w zakresie podziału prac w gospodarstwie domowym, brakiem tradycji w zakresie spędzania wolnego czasu i łatwo dostępnych usług w tym zakresie), powodują, że kobiety nie mają na ogól czasu na wypoczynek (są przepracowane), na życie osobiste i rodzinne. W szczególności respondentki z wykształceniem średnim zawodowym częściej niż

5 KOBIETY WŁAŚCICIELKI FIRM W POLSCE handlem (64%), a najrzadziej przez właścicielki firm świadczących usługi niematerialne (29%). Miejsce zamieszkania nie różnicuje w sposób istotny odczuwania braków wiedzy w wyróżnionych zakresach. Na brak informacji o źródłach kredytów wskazało ogółem 38% badanych, przy czym im niższy poziom wykształcenia, tym więcej wskazań: 24% kobiet z wykształceniem wyższym, 52% - z wykształceniem średnim zawodowym i 46% - średnim ogólnym. Kobiety Tabela 2. Badane właścicielki firm według głównych przyczyn występowania trudności i charakteru działalności gospodarczej Charakter działalności Przyczyny trudności usługi niematerialne materialne produkcja handel ogółem - Częste zmiany przepisów Brak czasu na wypoczynek Brak czasu na życie osobiste Brak czasu dla rodziny Nieuczciwość kontrahentów Brak regularnych zamówień Brak wiedzy prawniczej Brak środków obrotowych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania ankietowego z 1994 r. pozostałe wskazywały na te ograniczenia. Również kobiety mieszkające w średnich i małych miastach częściej niż mieszkające w Warszawie lub innym dużym mieście deklarowały brak czasu na wypoczynek i dla rodziny. Charakter prowadzonej działalności gospodarczej różnicuje odczuwanie tej potrzeby - najbardziej zapracowane" są kobiety zajmujące się handlem (detalicznym lub hurtowym), a najmniej te, które prowadzą niematerialną działalność usługową. Przemiany gospodarcze i dzikość" rodzącego się w Polsce kapitalizmu oraz wszelkie niedogodności z tego wynikające dla tworzącej się klasy średniej, dotykają w największym stopniu właścicielki firm świadczących usługi materialne oraz firm produkcyjnych, a tym samym kobiety z wykształceniem średnim zawodowym. Zgłaszanie ograniczeń takich, jak brak informacji lub wiedzy, dotyczyło głównie wiedzy o charakterze prawniczym: ogółem 56% wskazań, wobec 32% w przypadku wiedzy ekonomicznej i 12% - wiedzy związanej bezpośrednio z charakterem prowadzonej firmy. Im wyższy poziom wykształcenia tym rzadsze wskazywanie na te ograniczenia, niemniej jednak nawet wśród kobiet z wyższym wykształceniem ponad połowa (51%) deklarowała poczucie braku wiedzy prawniczej. Potrzeby wynikające z braków wiedzy prawniczej były najczęściej odczuwane przez kobiety prowadzące firmy usługowe o charakterze materialnym (73%) oraz zajmujące się z małych i średnich miast wyraźnie częściej niż kobiety mieszkające w dużych miastach były nie doinformowane 0 możliwych źródłach kredytowania małego i średniego biznesu. Z dysfukcjonalnego braku wiedzy i informacji wynikają obiektywnie duże potrzeby w zakresie dostępu do informacji i dokształcania się - przede wszystkim w dziedzinie zagadnień prawnych, ale także ekonomicznych 1 specjalistycznych. Na brak możliwości dokształcania się częściej wskazywały kobiety mieszkające w małych i średnich miastach (po 26% wobec tylko 3% mieszkających w dużych miastach) oraz kobiety z wykształceniem średnim (25% wobec 11% - wśród kobiet z wyższym wykształceniem). Uwarunkowania sukcesu Z pewnością różnorodne są uwarunkowania sukcesu w prowadzeniu własnej firmy. Jest wśród nich element przypadkowości, sprzyjających okoliczności, ale główne znaczenie mają czynniki o charakterze racjonalnym. Trzeba umieć dostrzec sprzyjające okoliczności i umieć je zdyskontować. Potrzebne jest więc, poza cechami osobowościowymi, posiadanie określonej wiedzy zarówno ogólnej, związanej z prowadzeniem firmy, jak i szczegółowej, specjalistycznej, związanej z rodzajem prowadzonej działalności. Gospodarka rynkowa w Polsce nie wypracowała jeszcze mechanizmów, brak nam doświadczenia i wzorów postępowania. Panuje swego rodzaju

6 chaos gospodarczy i konieczność uczenia się na własnych błędach. Proces zakładania własnych firm i ich rozwijania podlega wielu trudno przewidywalnym zasadom. Na podstawie uzyskanych wyników trudno jest mówić 0 przyczynach niepowodzeń, bowiem - zgodnie z deklaracjami respondentek - zdecydowaną większość stanowiły firmy rozwijające się - prawie 70%, następnie firmy ustabilizowane - 15%, a firm zagrożonych było zaledwie 6%. Te ostatnie zatrudniały przeciętnie mniej osób na stale, za to więcej osób dorywczo i co najbardziej charakterystyczne - przeciętna wieku dla kobiet je prow a d z ą c y c h była najwyższa: 52 lata w o b e c 3 9 lat w grupie firm rozwijających się i 42 lata w przypadku firm ustabilizowanych. Firmy zagrożone miały także stosunkowo najniższe deklarowane obroty w roku poprzedzającym badanie, najniższa była także deklarowana wartość ich majątku wyrażona w nowych złotych. Były to głównie firmy zlokalizowane w dużych miastach, czyli tam, gdzie występuje duża konkurencja, a tym s a m y m potrzeba dbałości i specjalnych zabiegów o klienta, inaczej mówiąc - konieczność znajomości zasad marketingu i konieczność działań marketingowych. Zagrożone firmy były usytuowane w branży artykułów powszechnego użytku (żywność, ubrania, obuwie, środki czystości itp.). Wśród kobiet właścicielek, które określiły swoje firmy jako zagrożone stosunkowo niski był odsetek wskazujących na przykład rodziców, jako na w a ż n y czynnik motywujący do założenia własnej firmy. Tak więc doświadczenia, choćby te wynikające z obserwacji lub zinternalizowane w procesie w y c h o w a w c z y m, mają znaczenie w ś r ó d uwarunkowań sukcesu w prowadzeniu własnej firmy. Zakończenie Ze względu na małą liczebność próby, wyników przeprowadzonego badania nie można uogólniać na całą zbiorowość kobiet właścicielek firm w Polsce. Mogą one posłużyć określeniu hipotez badawczych do zweryfikowania w dalszych badaniach dotyczących tej zbiorowości, jak również postulowaniu rozszerzenia badań na zbiorowość m ę ż c z y z n przedsiębiorców. P o r ó w n a n i a w zakresie motywacji do zakładania firm przez kobiety 1 mężczyzn, jak również w zakresie rodzaju i branży prowadzonych firm oraz trudności i braków deklarowanych w zależności od płci mogą stanowić ciekawe studium społeczne. Uzyskane wyniki wskazują na bardzo różne uwarunkowania i okoliczności zakładania przez kobiety własnych firm. Ale najważniejsze znaczenie mają: potrzeba godziwych zarobków, co w sposób szczególny współgra z danymi statystycznymi o niskich zarobkach kobiet w gospodarce uspołecznionej, oraz dążenie do samodzielności i wrodzona przedsiębiorczość. O b a w a przed bezrobociem była deklarowana stosunkowo często (prawie przez co trzecią respondentkę), jako czynnik motywujący do podjęcia własnej działalności gospodarczej. Można na tej podstwie wnioskować, że własna firma to jedna z istotnych dróg wyjścia z bezrobocia, szczególnie w przypadku kobiet mających około 40 lat i średnie wykształcenie. Prowadzenie własnej firmy łączy się na ogół z odczuwaniem wielu braków, zakłócających funkcjonowanie, które wskazują na występujące potrzeby. Potrzeba bardziej stabilnych przepisów i uregulowań rynkowych oraz potrzeba istnienia instytucji bądź zwyczajów, które ułatwiałyby kobietom łączenie ról z a w o d o w y c h z rodzinnymi, to główne potrzeby badanych kobiet właścicielek. Ograniczony dostęp do informacji i braki wiedzy (szczególnie prawniczej), to także często zgłaszana przyczyna trudności w prowadzeniu własnej firmy, deklarowana najczęściej przez respondentki zamieszkałe w małych lub średnich miastach. Zarówno miejsce zamieszkania, jak i poziom wykształcenia różnicują występowanie trudności i potrzeb, co w o m a w i a n y m badaniu zostało zasygnalizowane i w y m a g a weryfikacji poprzez badania oparte na większych próbach. Podejmowanie przez kobiety działalności gospodarczej i osiąganie sukcesów oraz satysfakcji na tym polu jest b a r d z o p o z y t y w n y m z j a w i s k i e m, ś w i a d c z ą c y m o zapoczątkowanym procesie zmian odnośnie społecznych ról kobiet. Rosnąca liczba kobiet właścicielek firm, to dobry przykład odmiennego niż dotychczasowe myślenia i jednocześnie namacalny dowód, że to same kobiety, i tylko one, są w stanie zmienić obowiązujące stereotypy wyznaczające miejsce kobiet w społeczeństwie. Ewa Lisowska (Szkoła Główna Handlowa) Źródła: [1] Por.: A. Rogut, Kobiety w prywatnych przedsiębiorstwach, Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym 1994, Warszawa oraz dane GUS (por.: Aktywność ekonomiczna ludności Polski, Informacje i opracowania statystyczne", GUS 1993, Warszawa). [2] A. Rogut, Kobiety w..., op. cit., oraz E. Gwiazda, Właścicielki małych przedsiębiorstw, [w:] Kobiety: dawne i nowe role, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego - Ośrodek Informacji i Dokumentacji Rady Europy, Biuletyn" 1994, nr 1, ss [3] Próba do badania została wylosowana z Almanachu gospodarczego firm polskich na zlecenie jednostki realizującej badanie. [4] Inne badania potwierdzają, że właścicielki firm to przede wszystkim kobiety wykształcone, mające co najmniej średnie wykształcenie. Wśród kobiet właścicielek małych przedsiębiorstw (jednoosobowych lub zatrudniających do dwóch osób), jak wynika z badania pt. Aktywizacja zawodowa kobiet w sektorze prywatnym", przeprowadzonego pod kier. prof. R. Siemieńskiej w 1991 r., wyższy jest odsetek kobiet mających wykształcenie zasadnicze zawodowe lub podstawowe - 14% (por.: E. Gwiazda, Właścicielki małych przedsiębiorstw..., op. cit., s. 83). [5] Por.: Aktywność zawodowa i bezrobocie w Polsce, GUS, listopad 1994, Warszawa. [6] Por.: M. A. Knothe, E. Lisowska, E. Włodyka, Kobiety a gospodarka, Kobieta i biznes" 1995, nr 1, ss [7] A. Lisowski, Koncepcja potrzeb społecznych a cele polityki społecznej, Biuletyn IGS" 1988, nr 2-3, s. 37.