Charakter kary umownej a przedawnienie roszczeñ z niej wynikaj¹cych

Transkrypt

1 UWM 2008 Studia Prawnoustrojowe 8 Dorota Krekora-Zaj¹c Warszawa Charakter kary umownej a przedawnienie roszczeñ z niej wynikaj¹cych Rozwa ania bêd¹ce przedmiotem niniejszego opracowania maj¹ na celu próbê odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób charakter kary umownej, zastrze onej przez strony w zawartej umowie, generuje termin przedawnienia roszczeñ z niej wynikaj¹cych. Wypada zacz¹æ od poczynienia kilku uwag natury ogólnej. Podstawowym celem zastrze enia kary umownej, w ka dej umowie, jest wzmocnienie skutecznoœci wiêzi miêdzy stronami. S³u y ona zatem zabezpieczeniu realnego wykonania zobowi¹zania i wzmocnieniu samej umowy. Zgodnie z art k.c. 1, karê umown¹ mo na zastrzec w dwóch przypadkach, tj. na wypadek niewykonania lub te nienale ytego wykonania zobowi¹zania. W pierwszym z nich wierzyciel mo e dochodziæ wykonania zobowi¹zania albo te zap³aty kary umownej. W drugim wierzyciel mo e ¹daæ zarówno wykonania zobowi¹zania, jak i zap³acenia kary umownej. W prawie cywilnym powy sza kara okreœlana jest jako surogat odszkodowania w tym znaczeniu, i strony przy zawarciu umowy okreœlaj¹ z góry wysokoœæ nale nego odszkodowania na wypadek niewykonania zobowi¹zania przez d³u nika. W ten sposób odszkodowanie to kompensuje wszystkie negatywne dla wierzycieli konsekwencje wynikaj¹ce ze stanu naruszenia zobowi¹zania 2. Kara umowna zabezpiecza jedynie zobowi¹zania niepieniê ne, w tym równie takie, które przewiduj¹ œwiadczenie o charakterze maj¹tkowym. Oznaczona jest ona jako obowi¹zek zap³aty okreœlonej sumy pieniê nej lub te jako sztywno okreœlone kryteria ustalania jej ostatecznej wysokoœci. Kara umowna u³atwia zatem realizacjê uprawnieñ wierzyciela, który mo e dochodziæ jej zap³aty bez wzglêdu na poniesion¹ szkodê. Najczêœciej Ÿród³em kary umownej jest postanowienie zawarte w umowie i to w³aœnie ono rozstrzyga w ka dym wypadku o treœci dokonanego przez strony zastrze enia. 1 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm. 2 Uchwa³a SN z dnia 11 kwietnia 2003 r., III CZP 61/03, OSNC 2004, z. 5, poz. 69.

2 136 Dorota Krekora-Zaj¹c Istotne znaczenie dla rozwa añ ma okreœlenie zale noœci miêdzy roszczeniem wynikaj¹cym z kary umownej a roszczeniem wynikaj¹cym z umowy. Powy sza zale noœæ mo e mieæ charakter dwojaki. Kara umowna mo e zabezpieczaæ wykonanie charakterystycznych dla danej umowy cech, takich jak np. terminowoœæ i jakoœæ wykonania zobowi¹zania, lub te mo e byæ roszczeniem sui generis, zastrze onym na wypadek wypowiedzenia umowy o dzie³o zawartej na czas oznaczony. W konsekwencji jest to roszczenie niezale ne od rodzaju zawartej umowy. W pierwszym przypadku kara jest zrycza³towanym odszkodowaniem, wzglêdnie rekompensat¹ innego rodzaju za niewykonanie czy te wadliwe wykonanie umowy. W przypadku umowy o dzie³o wadliwym wykonaniem lub sprzecznym z postanowieniami umowy mo e byæ m.in. opóÿnienie w wydaniu lub odebraniu dzie³a, nieodpowiednia jego jakoœæ albo te niezwrócenie zamawiaj¹cemu materia³ów. Kara umowna w tym przypadku zabezpiecza œwiadczenia, które s¹ charakterystyczne dla zawartej umowy. Ma ona zatem charakter œwiadczenia ubocznego wobec zobowi¹zania g³ównego. Takie stanowisko zaprezentowa³ S¹d Najwy szy w wyroku z 18 listopada 1997 r. 3, w którym przyj¹³, i kara umowna, która zosta³a zastrze ona na wypadek nieterminowego wykonania dzie³a, jako e ma charakter akcesoryjny wobec zobowi¹zania g³ównego, wygasa i roszczenia z niej wynik³e ulegaj¹ przedawnieniu wraz z zobowi¹zaniem g³ównym. To samy pogl¹d jest prezentowany w doktrynie 4. Podobne stanowisko zaj¹³ S¹d Apelacyjny w Poznaniu, który przyj¹³, i odst¹pienie od zawartej umowy jest jednostronnym, skierowanym do adresata, oœwiadczeniem woli o charakterze prawno-kszta³tuj¹cym 5. Rezultatem z³o enia oœwiadczenia, o którym mowa wy ej, jest wygaœniêcie stosunku prawnego. Postanowienie zatem o karze umownej ma w tym przypadku charakter typowo akcesoryjny i zale y od tego, czy umowa de facto istnia³a i czy by³a w dalszym ci¹gu wa na. Zatem, je eli wskutek odst¹pienia od zawartej umowy nie dosz³o do wykonania przedmiotowego zobowi¹zania, nie mo na by³o w adnym przypadku ¹daæ zap³aty kwoty okreœlonej jako kara umowna. Odmienny charakter kary umownej istnieje wówczas, kiedy jest ona niezale na od roszczeñ wynikaj¹cych z samej umowy, a stanowi jedynie rodzaj zabezpieczenia przed jej wypowiedzeniem. S¹d Najwy szy wyrazi³ po- 3 Wyrok SN z dnia 18 listopada 1997, II CKN 465/97, Lex nr J. Szwaja, Kara umowna wed³ug Kodeksu cywilnego, Warszawa 1967, s. 80; K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 1997, s. 69; J. Jastrzêbski, Kara umowna, Warszawa 2006, s. 233; K. Falkiewicz, M. Wawrzkiewicz, Kara umowna w obrocie gospodarczym, Warszawa 2001, s Wyrok S¹du Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 lutego 2001 r., I ACa 981/00,,,Przegl¹d Gospodarczy 2002, nr 6, s. 54.

3 Charakter kary umownej a przedawnienie roszczeñ z niej wynikaj¹cych 137 gl¹d, i kara umowna, zastrze ona na wypadek wypowiedzenia umowy o dzie³o zawartej na czas oznaczony, jest swoist¹ kar¹ umown¹ na wypadek rozwi¹zania umowy przed terminem 6. Stanowi zatem samodzielne roszczenie, niezale ne od roszczenia wynikaj¹cego z umowy o dzie³o, a w konsekwencji nie jest roszczeniem w rozumieniu art. 646 k.c. Nie ma te charakteru typowego dla kary umownej w rozumieniu art. 486 k.c., gdy nie jest zastrzegana na wypadek niewykonania czy nienale ytego wykonania umowy. Bez w¹tpienia posiada jednak charakter represyjny, dopuszczalny w œwietle zasady swobodnego kszta³towania stosunku prawnego, okreœlonego w art k.c. Tak okreœlona swoista kara umowna mo e byæ elementem ka dej umowy okresowej, m.in. umowy najmu, dzier awy, kontraktacji, u yczenia czy te umowy o dzie³o, której rozwi¹zanie w drodze wypowiedzenia skutkuje albo powstaniem szkody, albo stawia stronê dotkniêt¹ wypowiedzeniem w innej niekorzystnej sytuacji. Roszczenie wynikaj¹ce z wczeœniejszego wypowiedzenia umowy staje siê wymagalne z chwil¹ wyst¹pienia zdarzenia, które nie nale y do objêtych odpowiedzialnoœci¹ typow¹ dla konkretnej umowy i nie pozostaje w zwi¹zku z kwesti¹ spe³nienia œwiadczenia bêd¹cego przedmiotem tej umowy. W zwi¹zku z powy szym powstaje problem ustalenia prawid³owego terminu przedawnienia roszczeñ. Instytucja przedawnienia roszczeñ odgrywa w prawie cywilnym wa n¹ rolê, zw³aszcza w prawie zobowi¹zañ. Przepisy o przedawnieniu, ze swej istoty, maj¹ bowiem charakter wyraÿnie stabilizuj¹cy stosunki prawne. Przedawnione roszczenie wprawdzie nie wygasa, jednak e ulega przekszta³ceniu w zobowi¹zanie naturalne, co powoduje, e nie jest mo liwa jego przymusowa realizacja 7. Brak przepisów o przedawnieniu siê roszczeñ wynikaj¹cych ze stosunków cywilnych by³by niekorzystny dla stron. Zaakceptowanie mo liwoœci realizowania roszczeñ wynikaj¹cych ze stosunków cywilnych bez adnych ograniczeñ w czasie mog³oby prowadziæ wprost do sytuacji naruszenia pewnoœci i bezpieczeñstwa zarówno obrotu prawnego, jak i gospodarczego. W art. 118 k.c. zosta³a uregulowana ogólna zasada w przedmiocie przedawnienia roszczeñ w prawie cywilnym. Przepis ten stanowi, i ogólny termin przedawnienia roszczeñ wynosi dziesiêæ lat. Ustanawia on tak e dwa wyj¹tki od powy szej zasady, okreœlaj¹c termin przedawnienia roszczeñ zwi¹zanych z prowadzeniem dzia³alnoœci gospodarczej oraz roszczeñ o œwiadczenie okresowe na trzy lata. Poszukuj¹c modelowych rozwi¹zañ dotycz¹cych ustalenia terminów przedawnienia roszczeñ cywilnych, S¹d Najwy szy dostrzeg³ podobny pro- 6 Wyrok SN z dnia 20 paÿdziernika 2006 r., IV CSK 178/06, OSNC 2007, z. 7 8, poz W myœl art. 411 pkt 3 k.c. w razie dobrowolnego, nawet omy³kowego, spe³nienia przedawnionego roszczenia d³u nik nie mo e ¹daæ jego zwrotu.

4 138 Dorota Krekora-Zaj¹c blem 8. Rozstrzyga³ bowiem kwestie zwi¹zane z istniej¹cymi zarówno w orzecznictwie s¹dowym, jak i doktrynie w¹tpliwoœciami i sporami w zakresie problemu okreœlenia terminu przedawnienia roszczeñ o zap³atê odsetek za opóÿnienie 9. Dla okreœlenia terminu przedawnienia roszczeñ w materii bêd¹cej przedmiotem analizy fundamentalne znaczenie ma ustalenie przedmiotu, który zabezpiecza kara umowna. Poza sporem zarówno wczeœniejszego orzecznictwa, jak i doktryny, zastrze ona w umowie o dzie³o kara umowna, która zabezpiecza wykonanie œwiadczenia charakterystycznego dla zawartej przez strony umowy, przedawnia siê na podstawie art. 646 k.c. W tej sytuacji przedawnia siê ona w krótszym, bo dwuletnim terminie. Pocz¹tkiem biegu tego terminu przedawnienia jest, zgodnie z regulacj¹ art. 646 k.c., dzieñ oddania dzie³a, wzglêdnie dzieñ, w którym zgodnie z umow¹ dzie³o mia³o byæ oddane. Kara jest tu zrycza³towanym odszkodowaniem, wzglêdnie rekompensat¹ innego rodzaju za niewykonanie czy te wadliwe wykonanie umowy. W przypadku umowy o dzie³o wadliwym wykonaniem lub sprzecznym z postanowieniami umowy mo e byæ m.in. opóÿnienie w wydaniu lub odebraniu dzie³a, nieodpowiednia jego jakoœæ albo te niezwrócenie zamawiaj¹cemu materia³ów. Kara umowna w tym przypadku zabezpiecza œwiadczenia, które s¹ charakterystyczne dla zawartej umowy. Ma ona zatem charakter œwiadczenia ubocznego wobec zobowi¹zania g³ównego. W przypadku kiedy zobowi¹zaniem wynikaj¹cym z kary umownej jest zobowi¹zanie maj¹ce charakter akcesoryjny i zabezpieczaj¹cy essentialia negotii umowy, ulega ono przedawnieniu w oparciu o art. 646 k.c. 10 Wiele kontrowersji w praktyce budzi³a natomiast kwestia okreœlenia terminu przedawnienia roszczeñ wynikaj¹cych z kary umownej wówczas, kiedy jest ona niezale na od roszczeñ wynikaj¹cych z samej umowy, a stanowi jedynie rodzaj zabezpieczenia przed jej wypowiedzeniem. 8 Uchwa³a SN z 26 stycznia 2005 r., III CZP 42/04, OSNC 2005, z. 9, poz Uchwa³a SN z dnia 9 listopada 1994 r., III CZP 141/94, Monitor Prawniczy 1995, nr 3, s. 83; uchwa³a SN z dnia 5 kwietnia 1991 r., III CZP 20/91, OSNCP 1991, nr 10-12, poz. 120; uchwa³a SN z dnia 17 czerwca 2003 r., III CZP 37/03, OSNC 2004, nr 5, poz. 70; wyrok SN z dnia 26 sierpnia 1976 r., III CRN 181/76, OSNC 1977, nr 4, poz. 78; T. Szanci³o, Przedawnienie roszczeñ o odsetki w dzia³alnoœci gospodarczej, Glosa 2006, nr 3, s. 69; P. Drapa³a, Glosa I do uchwa³y z dnia 26 stycznia 2005 r., Przegl¹d S¹dowy 2006, nr 5, poz. 153; T. Szczurowski, Glosa do uchwa³y SN z dnia 26 stycznia 2005 r., III CZP 42/04, Przegl¹d S¹dowy 2006, nr 5, poz. 160; A. Pyrzyñska, Glosa do uchwa³y SN z dnia 26 stycznia 2005 r., III CZP 42/04, OSP 2006, nr 1, poz Wyrok SN z dnia 18 listopada 1997 r., II CKN 465/97,,,Lex nr 32577; wyrok S¹du Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 lutego 2001 r., I ACa 981/00, Prawo Gospodarcze 2002, nr 6, s. 54; K. Falkiewicz, M. Wawrzkiewicz, op. cit., s. 32; J. Szwaja, op. cit., s. 80; K. Pietrzykowski, op. cit., s. 69; J. Jastrzêbski, op. cit., s. 233.

5 Charakter kary umownej a przedawnienie roszczeñ z niej wynikaj¹cych 139 Kara umowna, zastrze ona na wypadek wypowiedzenia umowy o dzie³o zawartej na czas oznaczony jest jak podnoszono wy ej swoist¹ kar¹ umown¹ ustalon¹ na wypadek rozwi¹zania umowy przed terminem, stanowi¹c¹ samodzielne roszczenie, niezale ne od roszczenia wynikaj¹cego z umowy o dzie³o. Nie jest wiêc roszczeniem w rozumieniu art. 646 ani art. 486 k.c. Zaakceptowanie takiej konstrukcji kary umownej przes¹dza, jak siê wydaje, w sposób oczywisty o istnieniu ró nych terminów przedawnienia roszczeñ z niej wynikaj¹cych. Przyj¹æ wypada, e zastrze enie zawarte w umowie o dzie³o na wypadek zakoñczenia jej przed terminem ma charakter tzw. swoistej kary umownej. Oznacza to, e nie jest ona, w kwestii ustalenia terminu przedawnienia, typow¹ kar¹ umown¹ w rozumieniu art. 453 k.c. W kwestii przedawnienia roszczeñ z niej wynikaj¹cych nie podlega wiêc przepisom szczególnym w³aœciwym dla danej umowy, lecz ogólnym przepisom o przedawnieniu roszczeñ. Mowa tu o uregulowaniach zawartych w art. 118 k.c. Za tak ukszta³towanym dwojakim terminem przedawnienia roszczeñ wynikaj¹cych z umów, w zale noœci od charakteru zastrze onej kary umownej, opowiedzia³ siê równie S¹d Najwy szy 11. Nie jest to pogl¹d bezwzglêdnie wi¹ ¹cy s¹dy orzekaj¹ce w podobnych sprawach, lecz bez w¹tpliwoœci orzeczenie to wytycza pewien kierunek interpretacyjny, który nale y w pe³ni zaakceptowaæ. 11 Wyrok SN z 20 paÿdziernika 2006 r., IV CSK 178/06.