IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 Marta Pachocka Szkoła Główna Handlowa w Warszawie/Kolegium Ekonomiczno-Społeczne IX Kongres Ekonomistów Polskich RYNEK PRACY WE FRANCJI NA PRZEŁOMIE XX I XXI W. TENDENCJE I WYZWANIA Streszczenie: Celem artykułu jest opis i analiza wybranych aspektów dotyczących funkcjonowania rynku pracy we Francji na przełomie XX i XXI w. W pierwszej części opracowania przedstawiono krótką charakterystykę francuskiego rynku pracy w latach , uwzględniając podział ludności na aktywną i bierną zawodowo oraz pracującą i bezrobotną. W drugiej części omówiono sytuację absolwentów na rynku pracy, biorąc pod uwagę w szczególności ich poziom wykształcenia. Pracę kończą wnioski. Wiodącą metodą badawczą jest metoda analizy francuskich dokumentów urzędowych i danych statystycznych. Materiał badawczy został uzupełniony w oparciu o literaturę przedmiotu. Summary: The objective of this article is to describe and analyse certain aspects of the French labour market at the turn of the 20 th and 21 st century. The first part of the paper contains a brief description of the labour market in France during , focusing on the division of the population into economically active and inactive as well as into the employed and the unemployed. In the second part of the study the situation of graduates (young people) on the labour market was discussed, taking into account their level of education. The article ends with some conclusions. The main research method is an analysis of French official documents and statistics. The research material is also based on the study of literature. Słowa kluczowe: rynek pracy, zatrudnienie, bezrobocie, poziom wykształcenia, system edukacji, absolwenci, Francja, XXI wiek Wprowadzenie Opracowanie przedstawia ogólną sytuację na francuskim rynku pracy na przełomie XX i XXI w., wskazując na najważniejsze tendencje i wybrane wyzwania. Z uwagi na ograniczony zakres pracy i złożony charakter problemu badawczego analiza została zawężona do dwóch głównych zagadnień. W pierwszej części artykułu dokonuję krótkiej charakterystyki rynku pracy we Francji w latach , uwzględniając podział ludności na aktywną i bierną zawodowo oraz pracującą i bezrobotną. W drugiej części koncentruję się na wyzwaniu, jakim jest niestabilna sytuacja młodych ludzi na rynku pracy, mając na uwadze ich poziom wykształcenia. Odwołując się do metody badawczej analizy dokumentów urzędowych, wykorzystuję przede wszystkim materiały Państwowego Instytutu Statystyki i Studiów Ekonomicznych (Institut National de la Statistique et des Études Économiques, INSEE) oraz wybranych ministerstw (m.in. Ministerstwa Pracy, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego i Badań). Zebrany materiał został uzupełniony informacjami z literatury przedmiotu, zwłaszcza francuskojęzycznej. Podstawowy zakres czasowy opracowania wpisuje się w dwie ostatnie dekady. Zakres geograficzny pracy obejmuje Francję metropolitarną, a w uzasadnionych przypadkach również jej departamenty zamorskie. Charakterystyka francuskiego rynku pracy wybrane aspekty Rynek pracy obok rynku kapitału jest jednym z najważniejszych rynków czynników produkcji w każdej gospodarce narodowej. Dane statystyczne dla rynku pracy nie są jednolite, ponieważ zarówno państwa, jak i instytucje ponadpaństwowe (np. UE, OECD, ONZ), korzystają z różnych źródeł danych i metod ich zbierania oraz stosują różne definicje i metody pomiaru zjawisk społeczno-ekonomicznych. Innymi słowy, należy stwierdzić, iż nie istnieje obecnie zintegrowany system statystyki społecznej, którego przedmiotem zainteresowania jest również analizowany w referacie rynek pracy 1. Mówiąc o ludności w kontekście jej sytuacji na rynku pracy, w statystyce społecznej rozróżnia się trzy grupy osób: w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym, przy czym ludność w wieku przed- i poprodukcyjnym łącznie oznacza ludność w wieku nieprodukcyjnym. Jest to struktura ludności według ekonomicznych grup wieku. Granice dolna i górna wieku produkcyjnego są zróżnicowane między państwami, które stosują wewnętrzne uregulowania w tym zakresie. Co więcej, odmienne zasady mogą być wykorzystywane w porównaniach międzynarodowych. Ludność analizuje się ponadto z uwagi na jej aktywność zawodową, a informacje w tym obszarze pochodzą z trzech głównych źródeł: sprawozdawczości statystycznej, badań reprezentacyjnych oraz spisów powszechnych 2. Prowadzone w tej części opracowania rozważania dotyczą wybranych zagadnień związanych z funkcjonowaniem francuskiego rynku pracy w latach W celu analizy aktywności zawodowej ludności wykorzystuję: miary bezwzględne (absolutne), tj. liczba aktywnych zawodowo, liczba pracujących, liczba bezrobotnych, liczba 1 Szerzej na ten temat, por. J. Kordos, Statystyczne badanie zjawisk społecznych, w: Statystyka społeczna, red. T. Panek, PWE, Warszawa 2007, s I. E. Kotowska, A. Matysiak, Rynek pracy, w: Statystyka społeczna, op.cit., s

2 biernych zawodowo, miary względne natężenia rozpatrywanych procesów, tj. współczynnik aktywności zawodowej ludności, wskaźnik zatrudnienia i stopa bezrobocia, miary dotyczące struktury zatrudnienia w gospodarce narodowej z uwagi na różne kryteria (np. formę zatrudnia, sektor zatrudnienia). Na podstawie danych INSEE dotyczących ludności Francji metropolitarnej w wieku 15 lat i więcej, pochodzących z kolejnych serii badania Emploi (Zatrudnienie) 3, zrealizowanych w odpowiednich latach, można stwierdzić następujące prawidłowości: w latach liczba aktywnych zawodowo w tys. osób zdecydowanie przeważała nad biernymi zawodowo, przy czym obie liczby wykazywały trend rosnący w badanym okresie (rys. 1): - silniejszy trend rosnący charakteryzował aktywnych zawodowo, zwłaszcza na początku XXI w.; - realne zasoby pracy wzrosły z 24,8 do 28,4 mln osób; innymi słowy w 1991 r. zasoby te stanowiły 55,8% ludności w wieku 15 lat i więcej, a w 2011 r. ich udział wyniósł 56,5%; tym samym liczba aktywnych zawodowo wzrosła o 14,5% w 2011 r. w porównaniu do 1991 r.; - liczba biernych zawodowo wzrosła z 19,7 do 21,9 mln osób, a jej udział procentowy w populacji 15 lat i więcej zmniejszył się z 44,2 do 43,5%; liczba nieaktywnych zawodowo wzrosła o 11,2% w 2011 r. w porównaniu do 1991 r.; w latach liczba pracujących w tys. osób wykazywała słaby trend wzrostowy łącznie wzrosła ona o 11,6% z 22,8 mln osób w 1991 r. do 25,8 mln osób w dwie dekady później; w analogicznym okresie liczba bezrobotnych utrzymywała się na ustabilizowanym poziomie, lekko falując w przedziale od 2 do 3 mln, przy czym zmiana w kategoriach absolutnych w latach wyniosła ok osób; liczba biernych zawodowo była stale i znacznie niższa niż liczba zatrudnionych przewaga liczebna pracujących nad nieaktywnymi wahała się między 2,5 a 4,4 mln osób (rys. 2); w latach w zbiorowości biernych zawodowo odniesionej do populacji w wieku 15 lat i więcej interesująco przebiegały trendy dla dwóch skrajnych grup wiekowych lata oraz 65 lat i więcej, co odzwierciedla istotne przemiany demograficzne w strukturze ludności według wieku. W latach liczba biernych zawodowo w wieku 65 lat i więcej przeważała nad nieaktywnymi w wieku od 15 do 24 lat, jednak różnica ta stale wrastała na początku lat 90. XX w. wynosiła ok. 2,7 mln osób a w 2011 r. wyniosła już 5,4 mln osób; w tym czasie liczba osób nieaktywnych zawodowo w wieku lata była względnie stabilna (spadek o ok. 200 osób), a liczba nieaktywnych w najstarszej analizowanej grupie wiekowej wrosła o ok. 2,5 mln osób (rys. 3). w tys. osób Rysunek 1. Liczba aktywnych i biernych zawodowo (tys. osób) we Francji metropolitarnej w latach Aktywni zawodowo Bierni zawodowo Dane: badanie Emploi , zbiorowość gospodarstw domowych, ludność w wieku 15 lat i więcej Źródło: oprac. własne na podst.: Répartition de la population selon la situation sur le marché du travail en 2011 (Série longue depuis 1975), INSEE, septembre 2012, ( ). 3 Badanie Emploi (Zatrudnienie) jest realizowane przez INSEE od 1950 r. Od 2003 r. ma ono charakter kwartalny, a gromadzenie danych na próbie gospodarstw domowych jest prowadzone w sposób ciągły w każdym tygodniu danego kwartału. Podkreśla się, że umożliwia ono pomiar bezrobocia zgodnie z podejściem MOP. Por. definicja Emploi (Enquête), INSEE, ( ). 2

3 Rysunek 2. Liczba pracujących (zatrudnionych), bezrobotnych i biernych zawodowo (tys. osób) we Francji metropolitarnej w latach w tys. osób Dane: jak rys. 1. Źródło: jak rys Pracujący Bezrobotni Bierni zawodowo Rysunek Liczba biernych zawodowo (BZ) (tys. osób) w wybranych grupach wieku we Francji metropolitarnej w latach w tys. osób Dane: jak rys. 1. Źródło: jak rys BZ w wieku <15,24> lata BZ: 65 lat i więcej Do zmierzenia stopnia zaangażowania ludności na rynku pracy we Francji metropolitarnej odwołuję się następnie do miar względnych natężenia rozpatrywanych zjawisk. Interpretacja wartości współczynnika aktywności zawodowej musi być odniesiona do odpowiedniej populacji. Dla przykładu, na rys. 4 zestawiono wartości tej zmiennej w latach obliczone w dwojaki sposób: w odniesieniu do ludności 15 lat i więcej (a) oraz ludności w przedziale wiekowym <15 64> lata. Z porównania uzyskanych wartości wynika, że współczynnik osiąga wyższe wartości, gdy jest odnoszony do populacji w wieku produkcyjnym lat. Tak rozumiany współczynnik charakteryzuje się łagodnym trendem wzrostowym w ciągu ostatnich 20 lat z poziomu 67% w 1991 r. do 70,4% w 2011 r. W analogicznym okresie ten sam współczynnik liczony w oparciu o ludność w wieku 15+ systematycznie wykazywał niższe wartości na stosunkowo stałym poziomie, tj. nieznacznie powyżej 55%. 3

4 Rysunek 4. Współczynnik aktywności zawodowej ludności (średnioroczny, %) we Francji metropolitarnej w latach w ujęciu MOP w proc współczynnik aktywności zawodowej ludności w ujęciu MOP (średnioroczny) (a) ludność w wieku 15 lat i więcej (b) ludność w wieku <15,64> lat Źródło: oprac. własne na podst.: Banque de données macro économiques (BDM), INSEE, ( ). Rysunek 5 zestawia jednocześnie trzy miary obrazujące sytuację na francuskim rynku pracy w latach Punktem referencyjnym jest populacja Francji metropolitarnej w wieku od 15 do 64 lat włącznie, a uzyskane wyniki odpowiadają podejściu Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP). Każda miara jest liczona zgodnie z właściwym jej schematem. Na podstawie rysunku można stwierdzić, że na przestrzeni dwóch ostatnich dekad zarówno współczynnik aktywności zawodowej (AZ /L ), jak i wskaźnik zatrudnienia (P /L ), charakteryzowały się nieznacznym trendem wzrostowym. Wartość pierwszej miary zwiększyła się w badanym okresie o 3,4 p.p. z 67 do 70,4%, podczas gdy druga wzrosła o 2,4 p.p. z 61,5 do 63,9%. W prezentowanym podejściu stopa bezrobocia (B /AZ ) w rozumieniu MOP wahała się wokół 10%, przy czym w latach przekroczyła ten próg, a w latach osiągała wartości między 9,2 a 9,4%. Rysunek 5. Współczynnik aktywności zawodowej (%), wskaźnik zatrudnienia (%) i stopa bezrobocia (%) we Francji metropolitarnej w latach w odniesieniu do ludności w wieku <15,64> lat w proc Źródło: jak rys Współczynnik aktywności zawodowej Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia Tabela 1 przedstawia rozkład pracujących we Francji metropolitarnej w wybranych latach ostatnich dwóch dekad według formy zatrudnienia. Na początku lat 90. XX w. najwięcej pracujących ponad ¾ posiadało umowę o pracę na czas nieokreślony. Sytuacja ta nie zmieniła się w kolejnych analizowanych latach: 1996, 2001, 2006 i W 1991 r. około 6% osób było zatrudnionych w oparciu o umowę o pracę na czas określony i umowy okresowe/sezonowe (sektor

5 publiczny i prywatny), a 16,2% pracujących wpisywało się w pozostałe formy zatrudnienia non-salariés 4. Umowy na zastępstwo i praktykanci stanowili ułamek po 0,7%. Dekadę później proporcje uległy niewielkim korektom: liczba non-salariés spadła o 4,4 p.p., a udział umów o pracę na czas określony i umów sezonowych wzrósł o 2,8 p.p. Odsetek pracujących na zastępstwo również zwiększył się z 0,7% w 1991 r. do 2% w 2001 r. W zakresie umów na czas nieokreślony sytuacja była ustabilizowana. W 2011 r. rozkład pracujących przypominał ten sprzed 10 lat. Największą dodatnią zmianę odnotowano w obszarze praktyk, z 0,9% w 2001 r. do 1,4% w 2011 r. Analogiczny co do wartości spadek (-0,5 p.p.) zaobserwowano w przypadku umów na czas nieokreślony. Reasumując, zmiany między 1991 a 2011 r. wskazują na względnie zbliżony poziom pewności zatrudnienia, wynikający ze zdecydowanej przewagi pracujących na czas nieokreślony (ponad 75%). W dwie dekady podwoił się odsetek pracujących w ramach praktyk, a także wzrósł prawie o 3 p.p. udział umów o pracę na czas określony i umów sezonowych. Jednocześnie trwałym trendem wydaje się redukcja innych form zatrudnienia. Tabela 1. Rozkład pracujących (%) w wieku 15 lat i więcej we Francji metropolitarnej w latach 1991, 1996, 2001, 2006, 2011 według formy zatrudnienia Forma zatrudnienia Umowy o pracę na czas określony i umowy okresowe/sezonowe (sektor publiczny i prywatny) 5,7 7,9 8,5 8,2 8,4 Umowy o pracę na zastępstwo 0,7 0,9 2,0 2,1 2,1 Apprentis (praktykanci) 0,7 0,8 0,9 1,3 1,4 Umowy o pracę na czas nieokreślony 76,8 76,4 76, ,4 Non-salariés (pozostałe formy) 16, ,8 11,4 11,6 Dane: pracujący w rozumieniu MOP, dane średnioroczne Odsetki dla poszczególnych lat sumują się do 100 przy założeniu zapisu bez części dziesiętnych. Źródło: oprac. własne na podst.: Banque de données macro-économiques (BDM), INSEE, ( ). W analogicznym okresie, w latach , systematycznie, lecz łagodnie zwiększał się udział osób pracujących w trzecim sektorze francuskiej gospodarki, tj. w usługach, z 68,4 do 78,1% (rys. 6). Zatrudnienie w rolnictwie i przemyśle charakteryzował trend spadkowy, choć silniejszy w sektorze drugim. W przypadku budownictwa, które zostało w prezentowanym ujęciu INSEE wydzielone z przemysłu, trend nie był jednoznaczny. Między 1991 a 2001 r. zaobserwowano spadek o 1,2 p.p., a w kolejnej dekadzie wzrost z 5,9% w 2001 r. do poziomu 6,5% w 2011 r. Łączna analiza przemysłu i budownictwa jako jeden sektor pozwala zauważyć, że na początku lat 90. tak rozumiany sektor drugi zatrudniał około 30% wszystkich pracujących, w 2001 r. odpowiedni odsetek wyniósł już znacznie mniej, tj. 22,4%, a na koniec analizowanego okresu spadł poniżej 20%. 4 W języku francuskim emploi salarié lub salariés oznacza osoby pracujące na rzecz pracodawcy na podstawie umowy, które w zamian za wykonywaną pracę otrzymują stałą płacę (salaire) lub wynagrodzenie w innej formie. Kategoria non-salariés obejmuje osoby, które pracują, lecz są wynagradzane w inny sposób niż na podstawie stałej płacy lub jej odpowiednika. Źrodło: definicja emploi salarié, INSEE, ( ). 5

6 Rysunek 6. Rozkład pracujących ogółem (%) we Francji metropolitarnej w latach 1991, 1996, 2001, 2006, 2011 według sektora ekonomicznego; stan na dzień 31 grudnia 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Źródło: jak rys ,4 72,3 74,4 76,3 78,1 7,1 6,0 5,9 6,5 6,5 19,8 17,8 16,5 14,4 12,9 4,7 3,8 3,2 2,8 2, (23 206) 1996 (23 142) 2001 (25 378) 2006 (26 130) 2011 (26 336) rok (ogółem pracujących w danym roku w tys. osób) Rolnictwo Przemysł Budownictwo Sektor trzeci (usługi) Wykształcenie a sytuacja absolwentów na rynku pracy Mówiąc o problemach, których francuski rynek pracy doświadcza w ostatnich latach, zarówno opracowania naukowe, raporty instytucji administracji publicznej, jak i prasa codzienna, zwracają uwagę na rosnące bezrobocie młodzieży i jej niestabilną sytuację zawodową po wyjściu z systemu edukacji. Jednym z głównych celów procesu kształcenia dzieci i młodzieży w ramach krajowych systemów edukacji jest przygotowywanie ich do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i gospodarczym. Edukacja formalna z założenia powinna wyposażać młodych ludzi w takie umiejętności i umożliwiać zdobycie takiej wiedzy, dzięki którym będą oni mogli w jak najkrótszym czasie nie tylko wejść na rynek pracy, ale i stać się integralną częścią ludności aktywnej zawodowo, zwłaszcza pracującej. Jednak w XXI w. sytuacja młodzieży w Europie w tym obszarze jest coraz trudniejsza. Najczęstsze problemy dotyczą znalezienia pierwszej pracy (w tym takiej, która odpowiada kompetencjom kandydatów), trwałości i warunków zatrudnienia (forma i czas zatrudnienia, wynagrodzenie) oraz rosnącego bezrobocia. Wszystkie te elementy powodują, że proces edukacji i szkolenia nabiera w ostatnich latach kluczowego znaczenia dla przyszłości tej grupy społecznej. Zdaniem M. Gaini, A. Leduc i A. Vicard (INSEE) zła koniunktura gospodarcza ma szczególnie negatywny wpływ na sytuację młodzieży na rynku pracy. Stopa bezrobocia wśród młodych ludzi (tu: poniżej 25 r. życia) reaguje silniej na cykl gospodarczy niż w przypadku starszych pracowników. Niekorzystne warunki ekonomiczne przyczyniają się do redukcji ich zatrudnienia, wydłużają czas oczekiwania na pierwszą pracę i wpływają na poziom wynagrodzeń. We Francji w 2010 r. wskaźnik bezrobocia w zbiorowości osób poniżej 25 roku życia osiągnął 22,9% wobec 8,4% dla osób w wieku lat. Jako pewną naturalną prawidłowość próbuje się postrzegać fakt wyższego bezrobocia wśród młodzieży niż wśród dorosłych (tu: w wieku lat), ponieważ osoby kończące studia częściej szukają pracy niż dorośli, którzy w większości są już zatrudnieni. Ponadto, w grupie aktywnych zawodowo poniżej 25 roku życia nadreprezentowane są osoby o najniższym poziomie wykształcenia rezygnując z kontynuowania nauki, wchodzą one wcześniej na rynek pracy, a ich dostęp do zatrudnienia jest znaczenia trudniejszy 5. Jak pokazują zbiorcze wyniki badania ECMOSS i ankiet ACEMO 6 opublikowane w grudniu 2012 r. przez Dyrekcję Badań, Studiów i Statystyk (Direction de l Animation de la Recherche, des Études et des Statistiques, DARES) 7, w 2010 r. 5 M. Gaini, A. Leduc, A. Vicard, Finir ses études en période de mauvaise conjoncture: un désavantage qui perdure?, Insee Analyses, février 2013, n 8, s. 1, ( ). 6 Dwa badania Activité et conditions d emploi de la main-d oeuvre (ACEMO, Aktywność i warunki zatrudnienia siły roboczej) zostały zrealizowane przez DARES, w tym ankieta kwartalna ACEMO dotyczyła przedsiębiorstw zatrudniających co najmniej 10 pracowników, a ankieta coroczna ACEMO objęła bardzo małe firmy o liczbie pracowników nie przekraczającej 9 osób. Z kolei badanie Enquête sur le coût de la main-d oeuvre et sur la structure des salaires (ECMOSS, Badanie kosztów pracy i struktury wynagrodzeń) jest prowadzone przez INSEE we współpracy z DARES. Dotyczy ono takich zagadnień jak wynagrodzenie, koszt pracy i czas pracy, które to konstytutywne elementy zostały zdefiniowane w sposób zharmonizowany na poziomie europejskim w 1999 i 2005 r. Badanie obejmuje określone podmioty sektora prywatnego z wyłączeniem osób prawnych i innych organizacji podlegających prawu administracyjnemu oraz pozostałych 6

7 tylko 6,7% pracowników tzw. salariés pozarolniczego sektora prywatnego (z wyłączeniem praktykantów apprentis oraz stażystów) we Francji metropolitarnej miało mniej niż 25 lat; przeważali natomiast najstarsi pracownicy, tj. w wieku 40 lat i więcej (52,6%). Ogółem, 29,6% osób poniżej 25 roku życia zatrudnionych w omawianym sektorze było wynagradzanych na podstawie SMIC 8, w tym 26,4% mężczyzn wobec 33,5% kobiet. W przypadku osób w wieku lat sytuacja ta dotyczyła już tylko 13,1% pracowników łącznie, natomiast w grupie wiekowej lat oraz w grupie 40 lat i więcej płacę opartą na SMIC otrzymywało odpowiednio jedynie 8,4% i 8,6% osób. W każdej z czterech wyróżnionych grup odsetek kobiet o podstawie wynagrodzenia odpowiadającej SMIC był wyższy niż mężczyzn, co jednoznacznie wskazuje na ich mniej korzystną sytuację. W końcu, 39,3% najmłodszych pracowników (<25 roku życia) pozarolniczego sektora prywatnego było zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy 9. Ważnym źródłem danych na temat relacji między systemem edukacji i późniejszym zatrudnieniem młodzieży we Francji jest Bilans Wykształcenie Zatrudnienie (Bilan Formation Emploi) udostępniany przez INSEE, który prezentuje dane opracowane we współpracy z Centrum Studiów i Badań nad Kwalifikacjami (Centre d Études et de Recherches sur les Qualifications, CEREQ), resortem edukacji i ministerstwem pracy. Jednym z najczęściej przywoływanych wskaźników makroekonomicznych w celu zobrazowania sytuacji młodzieży na rynku pracy jest stopa bezrobocia. Rysunek 7 przedstawia kształtowanie się kolejnych wartości tej miary począwszy od lat 90. XX w. w odniesieniu do zbiorowości młodych ludzi we Francji metropolitarnej, którzy wyszli z systemu edukacji w ciągu ostatnich 1 4 lat. W Bilansie stosuje się w tym kontekście francuski termin sortie de formation initiale, który można dosłownie tłumaczyć jako wyjście/opuszczenie systemu edukacji lub zakończenie kształcenia wstępnego/ edukacji wstępnej, przy czym initiale nie oznacza edukacji ograniczonej do poziomu szkolnictwa I stopnia, lecz odnosi się do ścieżki edukacji formalnej rozpoczętej na etapie przedszkola/szkoły podstawowej w ramach obowiązku szkolnego 10. Jak podaje francuskie Ministerstwo Edukacji Narodowej, zakończenie kształcenia wstępnego dotyczy sytuacji, w której następuje pierwsze przerwanie nauki na okres dłuższy niż rok na dowolnym etapie kształcenia, tj. na poziomie szkoły podstawowej, gimnazjum, centrum kształcenia praktycznego (zawodowego), liceum, uniwersytetu lub szkoły wyższej 11. W ostatnich dwóch dekadach skala bezrobocia w zbiorowości młodych ludzi we Francji w 1 4 lata po zakończeniu szkoły jest silnie uzależniona od ich poziomu wykształcenia. Jak wynika z rys. 7, do 1992 r. stopa bezrobocia młodzieży ogółem nie przekraczała 20%. W latach utrzymywała się powyżej tej wartości, osiągając nawet 26,6% w 1997 r. W latach zjawisko osłabło i wskaźnik obniżył się do poziomu między 16,6 a 18,9%. W 2003 r. nastąpiła zmiana metody wykorzystywanej w obliczeniach stopy bezrobocia, która od tej pory była zgodna z podejściem Eurostatu. W latach najniższą wartość wskaźnika zaobserwowano w 2008 r. (14,5%), jednak w dwóch kolejnych latach wzrosła ona gwałtownie powyżej 20%. W 2011 r. 19,1% młodych ludzi aktywnych zawodowo spośród tych, którzy stosunkowo niedawno zakończyli edukację, pozostawało bez pracy. Niezależnie od roku, zarówno w latach 90., jak i na początku XXI w., bezrobocie było przede wszystkim problemem osób o najniższych kwalifikacjach, które ukończyły co najwyżej gimnazjum niższy poziom szkolnictwa II stopnia. Bezrobocie w tej grupie zbliżało się dwukrotnie do bardzo wysokiej wartości 50% w latach 1997 i W przypadku osób posiadających wykształcenie średnie przebieg wartości stopy bezrobocia był bardzo zbliżony do tego dla młodzieży ogółem. Najkorzystniej przedstawiała się natomiast sytuacja osób z instytucji publicznych. Badane przedsiębiorstwa muszą zatrudniać co najmniej 10 pracowników i być usytuowane we Francji metropolitarnej. Por. A. Chambki, D. D ly, Les emplois rémunérés sur la base du SMIC en 2010: souvent faiblement qualifiés, à temps partiel et à durée déterminée, Dares Analyses, décembre 2012, n 095, s. 12, ECMOSS: Enquête annuelle sur le coût de la main d oeuvre et la structure des salaires, INSEE, ACEMO: Aide à la réponse à l enquête trimestrielle sur l activité et les conditions d emploi de la main-d oeuvre (Acemo), Ministère du Travail, de l Emploi, de la Formation Professionnelle et du Dialogue Social, e-acemo,711/etudes-recherches-statistiques-de,76/statistiques,78/salaires-et-epargne-salariale,86/aide-a-la-reponse-a-l-enqu ete,654/ ( ). 7 Jednostka administracji publicznej szczebla centralnego, powiązana z Ministerstwem Pracy, Zatrudnienia, Kształcenia Zawodowego i Dialogu Społecznego. 8 SMIC oznacza salaire minimum interprofessionnel de croissance, czyli międzyzawodową wzrostową płacę minimalną, która jest ustawową płacą minimalną we Francji metropolitarnej, w departamentach zamorskich i w zbiorowości terytorialnej Saint-Pierre-et-Miquelon. Została ustanowiona na mocy ustawy z dnia 2 stycznia 1970 r. i zastąpiła SMIG (salaire minimum interprofessionnel garanti) międzyzawodową gwarantowaną płacę minimalną wprowadzoną w 1950 r. Por. definicja Salaire minimum de croissance/ SMIC, INSEE, ( ). 9 A. Chambki, D. D ly, op.cit. 10 We Francji obowiązek szkolny, który trwa 10 lat, obejmuje dzieci i młodzież w wieku 6 16 lat. Z kolei sam proces kształcenia może dotyczyć już dwulatków, a zgodnie z modelowym ujęciem kończyć się w 23 roku życia, przy czym górna granica wieku w rzeczywistości nie istnieje. 11 L insertion des jeunes sur le marché du travail, Note d information N mai 2012, MEN, ( ). 7

8 wyższym wykształceniem. W latach wskaźnik bezrobocia w tej zbiorowości oscylował wokół 10%, spadając nawet do 6,3% w 2008 r. Należy dodać, iż wskaźnik bezrobocia w analogicznym okresie ( ) przyjmował odpowiednio niższe wartości w przypadku młodzieży, która zakończyła edukację wstępną w ciągu ostatnich 5 10 lat, przy czym przedstawione dotychczas prawidłowości były spełnione również w tej zbiorowości. Rysunek 7. Stopa bezrobocia w latach we Francji metropolitarnej w 1 4 lata od momentu zakończenia kształcenia wstępnego według poziomu wykształcenia % Wyższe wykształcenie * Ukończony drugi cykl szkolnictwa II stopnia (liceum) - wykształcenie średnie Ukończone co najwyżej gimnazjum (posiadacze co najwyżej brevet) Ogółem * Zmiana szeregu czasowego z podejścia Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) na podejście Eurostatu. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T06. Chômage en phase d insertion professionnelle, Tableaux sur l insertion des jeunes (T06 à T17), w: Bilan Formation-Emploi, INSEE, ( ). Pracująca młodzież aktywna zawodowo, która skończyła naukę w ciągu ostatnich 4 lat, jest zróżnicowana pod względem kategorii społeczno-zawodowych (CSP). Podobnie jak w przypadku stopy bezrobocia, również przynależność do danej kategorii CSP wiąże się z poziomem wykształcenia (tab. 2). Ogólnie rzecz ujmując, niezależnie od posiadanych kwalifikacji, w 2011 r. prawie jedna trzecia badanej młodzieży Francji metropolitarnej (29,2%) wykonywała zawody pośrednie; wyższe kadry kierownicze i wyżsi pracownicy umysłowi reprezentowali 18% tej zbiorowości, a pracownicy wykwalifikowani stanowili nieznacznie mniejszy odsetek (16,2%). Udział robotników z kwalifikacjami i bez był porównywalny (ok. 10%), z niewielką przewagą tych pierwszych. Najmniejszym zainteresowaniem cieszyła się kategoria ujęta jako rzemieślnicy, handlowcy (kupcy), szefowie firm (przedsiębiorcy). Absolwenci cyklu długiego studiów wyższych zajmowali w większości wysokie stanowiska kierownicze i byli pracownikami naukowymi (46,9%) lub wybierali zawody pośrednie (35,7%). W tej ostatniej profesji dominowały jednak osoby, które ukończyły cykl krótki szkolnictwa wyższego (60%). Młodzież ze średnim wykształceniem (maturalnym lub równorzędnym) rozkładała się względnie równomiernie między zawody pośrednie, pracowników niewykwalifikowanych i wykwalifikowanych, z przewagą na rzecz tej trzeciej kategorii CSP. Młodzi ludzie o najniższych kwalifikacjach (DNB 12, CEP 13 lub brak dyplomu) najczęściej pracowali jako robotnicy niewykwalifikowani (27,1%) lub pracownicy niewykwalifikowani (25,8%). Tabela 2. Kategorie społeczno-zawodowe (CSP) osób aktywnych zawodowo pracujących według poziomu wykształcenia i czasu od zakończenia kształcenia wstępnego (w %) w 2011 r. we Francji metropolitarnej 12 DNB (diplôme national du brevet) nauka w gimnazjum (collège) kończy się egzaminem i przyznaniem państwowego świadectwa brevet. Jest to zarazem pierwszy państwowy egzaminem, do którego przystępują uczniowie we Francji. Otrzymanie świadectwa brevet nie stanowi warunku dostępu do kolejnych poziomów edukacji. 13 CEP (certificat d études primaires) to certyfikat ukończenia szkoły podstawowej/szkolnictwa I stopnia. 8

9 Studia wyższe cykl długi (1) Studia wyższe cykl krótki (2) 9 Matura i dyplomy równorzędne CAP (3), BEP (4) i dyplomy równorzędne Brevet, CEP (5) i brak dyplomu 1 4 lat po wyjściu z systemu kształcenia wstępnego Rzemieślnicy, 1,6 2,3 3,4 2,2 2,0 2,3 handlowcy (kupcy), szefowie firm (przedsiębiorcy) Wyższe kadry kierownicze i wyżsi pracownicy umysłowi 46,9 2,0 4,3 0,6 1,2 18,0 Zawody pośrednie 35,7 57,3 20,2 7,6 8,4 29,2 Pracownicy 9,5 22,0 22,6 14,3 16,0 16,2 wykwalifikowani Pracownicy 4,2 7,6 20,3 24,4 25,8 13,5 niewykwalifikowani Robotnicy 1,1 5,1 15,2 28,6 19,5 10,8 wykwalifikowani Robotnicy 0,9 3,7 14,1 22,3 27,1 10,0 niewykwalifikowani Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 (1) Dotyczy uzyskania dyplomów: licencjat, maîtrise (dyplom pośredni po ukończeniu pierwszego roku dwuletnich studiów magisterskich w trójstopniowym systemie studiów licencjat-magister-doktor, LMD, lub dyplom uzyskiwany po ukończeniu magisterskich studiów wyższych we francuskim systemie szkolnictwa wyższego przed reformą LMD), magister, DEA (diplôme d études approfondies, dyplom studiów zaawansowanych lub dyplom studiów pogłębionych przygotowujących do pracy badawczej; obowiązywał przed wprowadzaniem systemu LMD, w którym został zastąpiony przez dyplom master de recherche dla osób zainteresowanych pracą naukowo-badawczą), DESS (diplôme d études supérieures spécialisées, dyplom wyższych studiów specjalistycznych, który w systemie LMD został zastąpiony przez master professionnel magistra zawodowego ), doktorat, szkoła wyższa na poziomie licence, itp. (2) Dotyczy uzyskania dyplomów: DEUG (diplôme d études universitaires générales, dyplom ukończenia studiów wyższych/uniwersyteckich; w starym systemie francuskiego szkolnictwa wyższego wyróżniano trzy cykle, z których pierwszy cykl dwuletnie studia podstawowe i orientacyjne, dostępne dla posiadaczy matury, baccalauréat, potwierdzano dyplomem DEUG; obecnie nie jest oddzielnym dyplomem na poziomie matura+2 lata, lecz stanowi dyplom potwierdzający kwalifikacje pośrednie studenta po ukończeniu dwóch pierwszych lat studiów licencjackich w systemie LMD), DUT (diplôme universitaire de technologie, dyplom uniwersytecki w dziedzinie technologii uzyskiwany po dwóch latach studiów pomaturalnych w uniwersyteckich instytutach technologicznych), BTS (brevet de technicien supérieur, tytuł dyplomowanego technika), dyplom dla specjalistów ds. zdrowia (np. pielęgniarstwo) i pomocy społecznej (np. pracownik socjalny), itp. (3) CAP (certificat d aptitude professionnelle) certyfikat umiejętności zawodowych, świadectwo zawodowe w określonej specjalizacji. (4) BEP (brevet d études professionnelles) certyfikat zawodowy, świadectwo zawodowe w zakresie specjalizacji ogólnej. (5) CEP (certificat d études primaires) certyfikat ukończenia szkoły podstawowej/szkolnictwa I stopnia m Ogółe Źródło: T10. Catégories socioprofessionnelles, Tableaux sur l insertion des jeunes (T06 à T17), w: Bilan Formation Emploi, INSEE, ( ). W latach we Francji metropolitarnej wśród młodych ludzi, którzy mieli zatrudnienie po ukończeniu nauki oraz z perspektywy danego roku opuścili system edukacji w ciągu ostatnich czterech lat, osoby z wyższym wykształceniem pracowały w większości w sektorze usług (nie wliczając handlu). W 2003 r. dotyczyło to 39,3% spośród nich, a w 2011 r. już 43,4%. Ponad 30% osób w tej grupie było związanych w każdym badanym roku z sektorem ujętym jako nauczanie, zdrowie sprawy socjalne, administracja publiczna. Branża przemysłowa zatrudniała w zależności od roku między 10,6 a 13,2% osób z wyższym wykształceniem. Najmniejszym zainteresowaniem cieszyło się budownictwo (nie więcej niż 3,6%) i rolnictwo (nie więcej niż 1%, z wyjątkiem 1,1% w 2006 r.). Młodzież z wykształceniem średnim maturalnym lub na poziomie CAP BEP również w większości (średnio 30% w latach ) zajmowała się usługami (bez handlu). Zainteresowanie pracą w handlu i w sektorze nauczanie, zdrowie sprawy socjalne, administracja publiczna było na porównywalnym średnim poziomie w analizowanym okresie odpowiednio 21,1% i 20,5%. Zatrudnienie w przemyśle wahało się, stopniowo obniżając z 17,8% w 2003 r. do 13,9% w 2010 r., a w 2011 r. wzrosło do 14,4%. W końcu osoby o niskich kwalifikacjach lub bez wykształcenia najczęściej pracowały w usługach. W 2003 r. dotyczyło to 31,3%, z kolei

10 20,1% było zatrudnionych w handlu, 18,6% w przemyśle i 17,9% w sektorze nauczanie. Na początku drugiej dekady XXI w. rozkład między sektorami uległ zmianie na pierwszym miejscu z udziałem 34% znalazły się usługi, drugie miejsce zajął sektor nauczanie... (20,3%), a trzecie handel (17,3%). Spadło natomiast zainteresowanie branżą przemysłową do 13,3% i wzrosło zatrudnienie w rolnictwie z 2,4% w 2003 r. do 4,1% w 2011 r. 14. Z analizy sytuacji młodzieży pracującej w 2011 r. we Francji metropolitarnej jednoznacznie wynika, że im posiada ona wyższy poziom wykształcenia, tym wyższa jest mediana miesięcznego wynagrodzenia netto w euro. Dotyczy to zarówno osób, które zakończyły edukację stosunkowo niedawno (od 1 roku do 4 lat temu), jak i wcześniej (5 10 lat temu). W przypadku pierwszej grupy uzyskanie co najwyżej brevet oznaczało płacę w wysokości euro, podczas gdy osoby, które ukończyły cykl długi studiów wyższych mogły liczyć na wynagrodzenie równe euro. Należy zauważyć, że różnica w wynagrodzeniu osób legitymujących się tzw. niższym wykształceniem wyższym (cykl krótki) i średnim wykształceniem wynosiła w 2011 r. tylko 210 euro na korzyść tych pierwszych, a różnica w płacy osób po cyklu długim i krótkim kształtowała się na poziomie 340 euro. Biorąc pod uwagę płeć, obserwuje się wyższe wynagrodzenie w przypadku mężczyzn na każdym poziomie wykształcenia z wyjątkiem cyklu krótkiego studiów wyższych wówczas kobiety zarabiają euro, czyli o 40 euro więcej od mężczyzn. Badając natomiast sytuację w zbiorowości młodych ludzi, którzy zakończyli edukację 5 10 lat temu, odnotowuje się analogiczny związek między posiadanym dyplomem/ świadectwem a medianą miesięcznego wynagrodzenia netto w euro w 2011 r. jak w poprzedniej grupie, przy czym ich wynagrodzenie ogółem (niezależnie od płci) jest odpowiednio wyższe niż dla osób od 1 roku do 4 lat po wyjściu z systemu kształcenia. Przykładowo płaca dla osób o najniższych kwalifikacjach wynosi euro w grupie tych, którzy ukończyli edukację wstępną w ciągu ostatnich 5 10 lat i euro w drugiej grupie. Różnica równa się zatem 160 euro na rzecz młodzieży dłużej pozostającej na rynku pracy. Na poziomie wykształcenia średniego różnica ta kształtuje się na poziomie 200 euro, a w przypadku ukończenia cyklu długiego studiów wyższych osiąga wartość 250 euro. Wniosek, który wypływa z tej analizy, jest prosty: im wyższy poziom wykształcenia i im dłuższy okres upłynął od momentu zakończenia edukacji przez młodych ludzi, tym wyższa jest mediana miesięcznego wynagrodzenia netto w euro 15. Warto przywołać również wyniki badań prowadzonych przez CEREQ, które dotyczą wybranych pokoleń młodzieży we Francji metropolitarnej kończących edukacją wstępną w określonym roku szkolnym (akademickim) i ich sytuacji zawodowej w 3 lata od tego momentu. W ten sposób dotychczas opublikowano rezultaty z czterech edycji badania Génération (Pokolenie): Pokolenie 1998, 2001, 2004 i Ostatnia edycja, zgodnie z przyjętą logiką projektu, była realizowana w 2010 r., a wyniki ogłoszono w 2011 r. 16. W 2010 r. około 739 tys. młodych ludzi skończyło kształcenie wstępne w roku szkolnym Wśród nich 18% nie posiadało żadnego dyplomu, 17% uzyskało dyplom na poziomie CAP BEP, a 23% otrzymało świadectwo dojrzałości. Tym samym absolwenci szkół wyższych reprezentowali 42% ogółu, co było równoznaczne z liczbą 192 tys. osób na poziomie co najmniej licencjata. Średni wiek wyjścia z systemu edukacji wynosił 21 lat, w tym dla osób nie mających formalnego wykształcenia (non diplômés) wynosił 18 lat, w przypadku absolwentów szkolnictwa II stopnia wynosił 20 lat i 23,5 roku dla absolwentów studiów wyższych. Utrzymuje się tendencja, zgodnie z którą młode kobiety kształcą się dłużej niż mężczyźni, a tym samym ich przeciętny wiek w momencie wejścia na rynek pracy jest wyższy. 63% młodych mężczyzn, którzy ukończyli edukację w roku , ma co najwyżej wykształcenie na poziomie maturalnym. Odpowiedni wskaźnik dla kobiet wynosi tylko 53%. Sześć na dziesięć osób bez wykształcenia reprezentują mężczyźni 17. Tabela 3. Sytuacja absolwentów we Francji metropolitarnej w 2010 r. w 3 lata po ukończeniu nauki (2007) według posiadanego dyplomu Sytuacja zawodowa (%) Stopa Liczba 14 T12. Secteurs d activité économique, Tableaux sur l insertion des jeunes (T06 à T17), Bilan Formation-Emploi, INSEE, ( ). 15 T11. Salaires, Tableaux sur l insertion des jeunes (T06 à T17), Bilan Formation-Emploi, INSEE, ( ). 16 Génération 2007: Enquête 2010 sur l insertion des jeunes sortis de formation initiale en , CEREQ, ( ). Wiosną 2010 r. CEREQ zbadał reprezentatywną próbę obejmującą 25 tys. młodych ludzi, którzy po raz pierwszy wyszli z systemu edukacji wstępnej w trakcie lub pod koniec roku szkolnego W ramach badania Pokolenie 2007 analizowano ich sytuację zawodową po 3 latach od wskazanej cezury. 17 Présentation des premiers résultats de l enquête Génération : Premiers pas dans la vie active: Le diplôme: un atout gagnant pour les jeunes face à la crise, Conférence de Presse, Ministère de l Éducation Nationale, Paris, 7 avril 2011, s. 2 4, ( ). 10

11 Aktywni zawodowo Pracujący Bezrobotni bierni zawodowo Ponowne podjęcie nauki lub szkolenia Ogółem bezrobocia (%) młodych ludzi w tys. Bez dyplomu CAP BEP MC Matura Matura+2 (w tym DEUG) Licencjat Master 1 (po 1 roku studiów magisterskich) Master 2 (po 2 roku studiów magisterskich) Doktorat Ogółem Źródło: T14. Mobilités et situation trois ans après la fin des études, Tableaux sur l insertion des jeunes (T06 à T17), w: Bilan Formation-Emploi, op.cit. Jak wynika z tab. 3, w 2010 r. w grupie młodzieży aktywnej zawodowo pracowała zdecydowana większość doktorów (91%), magistrów po drugim roku studiów (87%) i licencjatów (86%). Bezrobotni byli najliczniejsi wśród osób bez formalnego wykształcenia (33%) i w grupie osób o kwalifikacjach na poziomie dyplomu CAP BEP MC 18 (22%). Na ponowne podjęcie nauki lub dalsze szkolenie się w 2010 r. zdecydowało się najwięcej młodych ludzi z wykształceniem maturalnym (14%) i bez dyplomu (10%). W obrębie żadnej z kategorii młodzieży wyróżnionych w oparciu o kryterium posiadanego poziomu wykształcenia udział biernych zawodowo nie przekraczał niskiego pułapu 3%, z wyjątkiem osób bez dyplomu (9% kategorii ogółem). Najwyższe wartości stopy bezrobocia w 2010 r. dotyczyły osób z dwóch grup o najniższych kwalifikacjach w 2007 r. 41% dla osób bez wykształcenia i 24% dla posiadaczy CAP BEP MC, przy czym wskaźnik dla ogółu młodzieży (739 tys. osób) wyniósł 19%. Podsumowanie Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad sytuacja ludności na francuskim rynku pracy podlegała zmianom, które były uwarunkowane czynnikami o zróżnicowanym charakterze ekonomicznym, instytucjonalnym czy społecznym. Jednocześnie w XXI w. stopniowo rośnie i będzie nadal wzrastało znaczenie procesów ludnościowych. W tym kontekście warto zwrócić uwagę, że Francja podobnie jak inne państwa europejskie doświadcza istotnych przemian demograficznych. Dotyczy to nie tylko zmian w strukturze ludności według wieku, zwłaszcza problemu starzenia się populacji, ale także wiążę się ze skalą i charakterem imigracji oraz cechami społeczno-demograficznymi imigrantów osiedlających się na dłuższy pobyt na terytorium państwa. Aktualna sytuacja demograficzna Francji na tle innych wysoko rozwiniętych państw europejskich jest stosunkowo bardziej korzystna, ponieważ liczba jej ludności rośnie, a proces starzenia się populacji postępuje zdecydowanie wolniej, co ma duże znaczenie dla przyszłego kształtu rynku pracy. Nie zmienia to jednak faktu, że od lat 90. XX w. spada udział liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym, co oznacza, że w kolejnych latach na rynek pracy wchodzi i będzie wchodziła coraz mniej liczna część ludności ogółem. Równocześnie wzrasta udział ludności w wieku poprodukcyjnym. Oba procesy wpływają na zakres obciążenia demograficznego ludności Francji w wieku produkcyjnym tymi właśnie zbiorowościami rozpatrywanymi oddzielnie lub ujmowanymi łącznie jako ludność w wieku nieprodukcyjnym. W analizie w tym zakresie ważny jest właściwy dobór przedziałów wiekowych. W związku ze starzeniem się społeczeństw europejskich, w tym francuskiego, warto postulować korektę granic wieku produkcyjnego, w szczególności podwyższenie górnej granicy, nawet do 65 lub 70 roku życia. W referacie dużo miejsca poświęcono sytuacji młodych ludzi absolwentów systemu edukacji na różnych szczeblach procesu kształcenia na francuskim rynku pracy. Problem bezrobocia młodzieży i jej niestabilnej sytuacji zawodowej po wyjściu z systemu edukacji jest szeroko dyskutowany przez badaczy, polityków i opinię publiczną. Należy mieć jednak świadomość, że wyższe stopy bezrobocia charakteryzują także inne niż francuska młodzież grupy społeczne zwłaszcza osoby starsze i imigrantów. Szczególnie problem rosnącego bezrobocia wśród najstarszej grupy społecznej będzie nabierał 18 MC (mention complémentaire) oznacza dodatkowy rok specjalizacji, kończący się uzyskaniem państwowego dyplomu zawodowego. Kształcenie może być realizowane w liceum zawodowym, poprzez praktykę zawodową (apprentissage) lub kształcenie ustawiczne. Nauka obejmuje część teoretyczną i praktyczną w przedsiębiorstwie. 11

12 coraz większego znaczenia w najbliższych latach w związku ze starzeniem się ludności państwa i wzrostem odsetka osób w tym przedziale wiekowym. Literatura ACEMO: Aide à la réponse à l enquête trimestrielle sur l activité et les conditions d emploi de la main-d oeuvre (Acemo), Ministère du Travail, de l Emploi, de la Formation Professionnelle et du Dialogue Social, ielle-acemo,711/etudes-recherches-statistiques-de,76/statistiques,78/salaires-et-epargne-salariale,86/aide-a-la-reponse-al-enquete,654/. Bilan Formation-Emploi, INSEE, Chambki A., D ly D., Les emplois rémunérés sur la base du SMIC en 2010: souvent faiblement qualifiés, à temps partiel et à durée déterminée, Dares Analyses, décembre 2012, n 095, ECMOSS: Enquête annuelle sur le coût de la main d oeuvre et la structure des salaires, INSEE, Emploi (Enquête), INSEE, Emploi salarié, INSEE, Gaini M., Leduc A., Vicard A., Finir ses études en période de mauvaise conjoncture: un désavantage qui perdure?, Insee Analyses, février 2013, n 8, Génération 2007: Enquête 2010 sur l insertion des jeunes sortis de formation initiale en , CEREQ, Kordos J., Statystyczne badanie zjawisk społecznych, w: Statystyka społeczna, red. nauk. T. Panek, PWE, Warszawa 2007, s Kotowska I. E., Matysiak A., Rynek pracy, w: Statystyka społeczna, red. nauk. T. Panek, PWE, Warszawa 2007, s L insertion des jeunes sur le marché du travail, Note d information N mai 2012, MEN, Présentation des premiers résultats de l enquête Génération : Premiers pas dans la vie active: Le diplôme: un atout gagnant pour les jeunes face à la crise, Conférence de Presse, Ministère de l Éducation Nationale, Paris, 7 avril 2011, Salaire minimum de croissance/ SMIC, INSEE, 12