HERALDYKA GMINY TCZÓW. Opracowanie historyczno-heraldyczne zarys

Transkrypt

1 HERALDYKA GMINY TCZÓW Opracowanie historyczno-heraldyczne zarys

2 1. Położenie geograficzno-przyrodnicze Gminy Tczów Gmina Tczów leży na południowych krańcach Niziny Mazowieckiej, a ściśle na Równinie Radomskiej. Administracyjnie wchodzi w skład województwa mazowieckiego i jego części powiatu zwoleńskiego. Od zachodu graniczy z miastem i gminą Skaryszew; północnego-zachodu z gminą Gózd (pow. radomski), od północy i wschodu z miastem i gminą Zwoleń, a od południa z gminą Kazanów. Charakterystyczną cechą krajobrazu gminy są równiny przeplatane polami uprawnymi, iglastymi lasami, a w dolinkach rzeczek i strug łąkami. Najwyższe wzniesienia niewiele przekraczają 180 m n.p.m. (wzgórze 187 m.n.p.m na płn. od Lucina), a najniżej położone miejsca 156 m n.p.m. (w dolinie Tczówki k. przysiółka Szczyna (Scyna) oraz w dolinie Muchy k. Tynicy). Gminę przecinają te dwa, wspomniane wyżej strumienie, które kończą swój bieg w rzeczce Iłżanka. Powierzchnia gminy wynosi 72,12 km² i liczy ok. 5,1 tys. mieszkańców (dane z 31 grudnia 2006 r.). W skład gminy wchodzi 14 sołectw (w nawiasie liczba mieszk.): Bartodzieje (600), Borki (470), Brzezinki Stare (515), Brzezinki Nowe (260), Janów (500), Józefów (280), Julianów (20), Kazimierzów (100), Lucin (300), Podzakrzówek (300), Rawica Stara z Rawicą- Nową, Rawicą-Kolonią i Rawicą-Józefatka (670), Tczów (630), Tynica (190) z Podtynicą (110), Wincentów (110) z Wilczym Ługiem (70). Największą miejscowością gminy jest rozległa Rawica licząca ok. 670 mieszkańców, Nieco mniejszy jest Tczów i Bartodzieje. Pozostałe miejscowości gminy są niewielkie i liczą: od 20 (Julianów) do 515 mieszkańców (Brzezinki Stare). Użytki rolne zajmują 63,2 km² (87%), a lasy 4,7 km² (6,8%). Większe skupiska leśne znajdują się na obrzeżach gminy, m.in. Las Gardzienicki, Las Podzakrzowski i Las Rogacz. Przypuszczalnie w końcu XVI wieku powierzchnia obszaru gminy w 40% pokrywał las. Mieszkańcy gminy zajmują się rolnictwem, głównie uprawą zbóż. W odróżnieniu od innych rejonów pow. zwoleńskiego, w gminie występują niezłe gleby: 9% to gleby bardzo dobre i dobre (klasa I-II), 60% gleby średnio-dobre i średnie (III-IV klasa), natomiast gleby słabe i bardzo słabe (V i VI klasa) stanowią 31% powierzchni. Gleby sprzyjają uprawie zbóż i roślin okopowych. Dużą część gospodarstw zajmuje się także na hodowlą (głównie bydła i trzody chlewnej). Ludność znajdowała i znajduje dodatkowe zajęcie w przemyśle i usługach w pobliskim Radomiu, Pionkach i Zwoleniu oraz innych uprzemysłowionych miejscowościach. Pod względem etnograficznym mieszkańcy ziemi zwoleńskiej zaliczani jest do tzw. Mazurów Południowo-mazowieckich. Jest to grupa etnograficzna pogranicza gwar północnomałopolskich i południowo-mazowieckich. Oczywiście charakterystyczne cechy kulturowe tej grupy, m.in.: lokalne budownictwo, ludowe rzemiosło (słynne barwne tczowskie samodziały, podobno ładniejsze niż opoczyńskie i jedleńskie), strój ludowy (tczowski strój ludowy, podobny do stroju kielecko-świętokrzyskiego ob. zupełnie nieznany), obyczaje i charakterystyczna gwara w zdecydowanej większości uległy w ostatnim wieku prawie całkowitemu zatarciu. Do naszych czasów dotrwały raczej w formie szczątkowej. Wpływ na to miał awans cywilizacyjny i gospodarczy gminy po I, a zwłaszcza po II wojnie światowej. 2. Zarys historii Gminy Tczów Badania archeologiczne na terenie obecnej gminy Tczów potwierdzają, że w okresie neolitu były zaludnione, chociaż rzadko. Znaleziono ślady puszczańskich osad ludności trudniących się łowiectwem i rybołówstwem oraz zbieractwem. Ślady tych osad znajdowane są głównie starożytnym szlaku biegnącym z Radomia do Zwolenia, i dalej do Lublina. Od początku V do końca VIII wieku podobnie jak i w innych rejonach Polski nastąpiła przerwa osadnicza. Dawne zasiedlone polany wśród nieprzebytych ostępów Puszczy Radomskiej ponownie zajął bór. Z rzadka zapuszczali się tu tylko myśliwi, bartnicy i zbiegowie. Najbliższe grody znajdowały się w Czersku, Warce, Sieciechowie i Radomiu. Wobec któregoś nich swoje powinności służebne spełniali mieszkańcy puszczańskich osad. W tym samym czasie (XI XIII wiek) rozproszone osady podlegały parafialnej jurysdykcji kościoła p.w. św. Jakuba Apostoła w 2

3 Skarzyszowie (Skaryszewie), albo parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie, które wchodziły w skład archidiakonatu radomskiego, będącego częścią diecezji krakowskiej. Wcześniej te bezludne tereny zasiedlali od południa przedstawiciele plemienia Lędzian (późniejszych Sandomierzan i Lublinian), a od północy przedstawiciele plemion mazowieckich (Mazurzy). Tereny te w XII wieku weszły w skład dzielnicy sandomierskiej i podlegały kasztelanii radomskiej. Wioski położone najbliżej Radomia, który z pewnością był naczelnym grodem podstawowej organizacji plemiennej jakimi były opola. W takim opolu ludność okolicznych osad chroniła się i broniła w czasie najazdów. W innych przypadkach to mieszkańcy grodu chronili i rozpraszali się w okolicznych puszczańskich osadach wchodzących w skład opola. Znaczna część dawnych grodów-opoli stała się grodami kasztelańskimi. Miało to miejsce za czasów księcia Kazimierza Odnowiciela i króla Bolesława Śmiałego ( ). Kasztelan radomski miał z pewnością do dyspozycji oddział zbrojny strzegący grodu i okolicy, a także wypełniający zadania policyjno-administracyjne na podległym mu obszarze. Rekompensatą za służbę w oddziałach i administracji kasztelańskiej z pewnością były, jakieś nadania ziemskie, z reguły położone w blisko grodu (w tym przypadku Radomia). Brak zachowanych pisanych źródeł, nie pozwala na ustalenie nawet hipotetycznego daty powstania poszczególnych miejscowości gminy. Jednak niewątpliwie starymi miejscowościami są: Bartodzieje, Brzezinki, Tczów i Tynica gdyż etymologia nazw, wskazuje na ich powstanie w XIII, XII, a nawet w końcu XI wieku. Pozostałe miejscowości powstawały sukcesywnie w miarę karczowania Puszczy Radomskiej (Puszczy Kozienickiej) prowadzonej nieprzerwanie od XIV wieku do początków wieku XX. Prawdopodobnie w roku 1389 istniejące już wioski: Bartodzieje, Brzezinki i Tczów i być może Tynica zostały przeniesione z prawa polskiego na prawo niemieckie. Wytyczone wtedy łany sołtysie, kmiece, plebańskie (w Tczowie) oraz role pod karczmy. Wtedy też, wspomniane wioski (oprócz Tynicy) zostały włączone przez króla Władysława Jagiełłę do dóbr królewskich podległych staroście grodowemu z zamku radomskiego. Świadczyć o tym może lokowanie wsi Tczowskiej Woli jako osobiste uposażenie każdorazowego starosty radomskiego. Negatywny wpływ na sytuację ekonomiczną Tczowa miało lokowanie na podstawie przywileju na gruntach wsi Gotardowa Wola miasta Zwoleń. Odtąd uczęszczany szlak lubelski biegnący przez Tczów omijał tę wieś. Jan Długosz w Liber Beneficiorum spisanej w latach wymienia kilka miejscowości z terenu obecnej gminy Tczów, jako należące do tej parafii, albo do parafii w Skarzyszowie (Skaryszewie), czy też w Odechowie. Były nimi: Tczów, Bartodzieje, Brzezinki, Rawica i Tynica. W tym czasie prężnie działało ogromne starostwo grodowe w Radomiu, które obejmowało 4 miasta (Radom, Ryczywół, Solec i Zwoleń, a później Kozienice), 53 wioski i 20 folwarków. Znacznie więcej informacji dotyczących opisywanych wiosek przynosi rejestr poborowy podatku podymnego woj. sandomierskiego z roku 1569, który w parafii tczowskiej wymienia: Tczów, Bartodzieje, Rawicę i Brzezinki, a w parafii odechowskiej Tynicę. 3

4 Sytuacja własnościowa w rejonie Tczowa w 3 ćwierci XVI wieku (kolor fioletowy własność duchowna, kolor czerwony własność królewska i kolor żółty własność szlachecka). Ok. 1/3 powierzchni obecnej gminy pokrywają lasy i mokradła. Należy dodać, że poza częścią plebańską w Tczowie, reszta wsi Tczów oraz wioski: Bartodzieje, Tczowska Wola (później Rawica) oraz Brzezinki od średniowiecza do roku 1767 (1795) co prawda nominalnie należały do dóbr królewskich, ale przywilejami królewskimi wydzielano z tych dóbr i oddawano jako uposażenie, dzierżawę lub zastaw za długi dworu królewskiego. Przykładem niech będzie wieś Brzezinki, która od połowy XV wieku do upadku Rzeczpospolitej w 1795 roku, permanentnie oddawana była w dzierżawę lub była zastawiana. Tak, że zarówno jurysdykcja starostów radomskich, jak i starostów zwoleńskich była czysto iluzoryczna. I tak, w roku 1545 starosta radomski Jan Firlej herbu Lewart, na gruntach królewskiej wsi Tczowska Wola, założył wieś Rawica. Sprowadził on tam swoich osadników i wyznaczył zasadźcę, najprawdopodobniej przedstawiciela rodu szlacheckiego pieczętującego się herbem Rawa (Rawicz), stąd nazwa wsi. W roku 1571 król wydzielił ze radomskiego starostwa grodowego, niegrodowe starostwo zwoleńskie, które początkowo obejmowało: miasto Zwoleń, folwark zwoleński, Bartodzieje, Rawicę, Suchą i Suską Wolę. Starostwo to nadał w dzierżawę (tenutę) podkomorzemu lubelskiemu Janowi Boguszowi herbu Półkozic. Pod w połowie XVII wieku od starostwa zwoleńskiego odłączono wioski: Rawica, Sucha i Suska Wola, ale w zamian włączono Tczów. Ten stan utrzymał się do rozbiorów. Urząd zwoleńskiego starosty niegrodowego kolejno pełnili: Jan Bogusz herbu Półkozic ( ), Bernard Bogusz ( ), Krzysztof Bogusz ( ), a później jego wdowa 4

5 po nim Anna z Bobrku ( ). W sumie ród Boguszów sprawował urząd starosty zwoleńskiego przez 45 lat. Kolejnymi starostami byli: Mikołaj Oleśnicki herbu Dębno ( ), Jan Karol Tarło herbu Topór ( ),? ( ), Stanisław Witowski herbu Rola ( ), Marcin Nieborowski herbu Prawdzic (1666-?), Jan Rzepecki herbu Białynia (?-1674), Anna Kozicka ( ), b. hospodar mołdawski i wojewoda ziem mołdawskich Stefan Petru ( ), Jakub Chalapiński herbu Naroz ( ), Stanisław Chomętowski herbu Lis ( ), wdowa Dorota Chomętowska z d. Tarło ( ), Adam Tarło herbu Topór ( ) i ostatni starosta z nadania królewskiego Józef Potkański herbu Brochwicz ( ). W roku 1767 za zgodą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego starostwo zwoleńskie wykupił Kanut Dłuski herbu Nałęcz. Dłuski był właścicielem starostwa aż do swojej śmierci w roku W latach tereny gminy Tczów, jako część cyrkułu radomskiego, wchodziły w skład Galicji Zachodniej, jak nazwały te ziemie władze austriackie po III rozbiorze Polski. W tym okresie dwór i rząd austriacki, uzurpując sobie tytuł prawny, przejmował dawne dobra królewskie. Podobny los spotkał dawne dobra starostw radomskiego i zwoleńskiego w rejonie Tczowa. Część z tych dóbr sprzedano na licytacji, część pozostała jednak jako dobra rządowe (np. dobra w Brzezinkach). W latach rejon Tczowa wchodził w skład departamentu radomskiego Księstwa Warszawskiego, a w latach w skład województwa radomskiego w ramach Królestwa Polskiego (do 1831 roku quasi niezależnego), a następnie w ramach Priwiślańskiego Kraju (po uwłaszczeniach z 1864 roku) do guberni radomskiej, powiatu kozienickiego i gminy Tczów (fragmenty do gminy Kuczki). Do przełomu XIX i XX wieku większość wiosek obecnej gminy należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie, a jedna wioska do parafii p.w. św. Zwiastowania NMP w Odechowie 3. Historia sołectw Gminy Tczów 1. TCZÓW (Trzessow 1325, Czossow 1328, Trszczow, Thschczow , Tsczow 1508, Thczow 1578). Nazwa wsi wywodzi się od staropolskiego trście, trścia = łąkowe zarośla, sitowie. Etymologia nazwy wsi zbieżna z nazwą miasta Tczew na Pomorzu. Oznacza osadę położoną miejscu podmokłym, porośniętym wcześniej zaroślami. Wieś powstała na rozległej puszczańskiej polanie przy szlaku z Radomia do Lublina u zarania państwowości polskiej. Nieco później wzniesiono w Tczowie kościół, który należy datować na co najmniej w 4 ćwierć XII wieku (nie później niż w 1189 roku), gdyż w dokumencie z 1189 kolegiaty sandomierskiej, wzmiankowany jest kościół w Tczowie jako uposażenie kustosza tejże kolegiaty. Może to również świadczyć, że pierwotnie wieś należała do dóbr kościelnych. Kolejne oficjalne wzmianki o parafii i kościele św. Jana Chrzciciela w Tczowie pochodzą ze spisu świętopietrza z lat: 1328 kiedy to płacono 5 skojców (1 skojec = 32 denary), skojce, 1373 i 1374 roku po 8 skojców. Denar św. Piotra zbierano od parafian pow. 7 roku życia. Zbierano go z gospodarstw, które miały ziemię lub od rodzin rzemieślniczych. Biedacy i żebracy nie płacili świętopietrza. Należy przypuszczać, że 1328 roku parafia liczyła co najmniej 160 dusz nie licząc dzieci, biedaków i żebraków. Trzydzieści lat później parafię zamieszkiwało ok. 260 pełnoprawnych dusz. Na uposażeniu plebana były w tym czasie role, łąki i staw rybny. Brak pewnych źródeł nie pozwala stwierdzić, kiedy Tczów został przeniesiony z prawa polskiego na prawo niemieckie. Należy przypuszczać, ze stało się to w okresie rządów króla Władysława Jagiełły gdzieś ok. roku 1389 (podobnie jak to miało miejsce w przypadku wsi Brzezinki). Zgodnie z tym prawem wytyczono 23 łany kmiece, role zagrodników i karczm oraz łany folwarczne. Przy okazji lokacji, została ona włączona do dóbr królewskich zarządzanych z nowoutworzonego starostwa radomskiego. Po roku 1423 (rok wystawienia statutów wareckich) pieczę nad dobrami królewskimi sprawował każdorazowy starosta grodowy zamku radomskiego (burgrabia). 5

6 Jan Długosz w Liber Beneficiorum ( ) podaje, że w tej królewskiej wsi jest 20 łanów kmiecych, z których dziesięcinę w wysokości 22 grzywien zbiera kustosz kolegiaty sandomierskiej. Ponadto we wsi było dwóch zagrodników i aż 11 karczm, ale bez roli tylko z niewielkimi ogrodami. Ponadto we wsi był folwark królewski, z którego dziesięcinę zbierał pleban tczowskiego kościoła. We wsi był drewniany kościół p.w. Jana Chrzciciela. Nie wiadomo, który to był z kolei kościół. W roku 1532 Tczów znalazł się w posiadaniu starosty radomskiego Piotra Firleja herbu Lewart. W roku 1554 z nadania królewskiego dożywotnim dzierżawcą Tczowa został Jan Lutomierski. W roku 1569 wieś dzierżawił królewski urzędnik zwoleński Stanisław Koracz. Wtedy we wsi było 23 łanów kmiecych, 7 zagrodników i 1 rzemieślnik (młynarz we młynie?). Z całą pewnością we wsi był folwark królewski na paru łanach i zapewne jakieś karczmy. W roku 1571 król Zygmunt August wydzielił jednak ze starostwa radomskiego, klucz dóbr, które jako tenuta (dzierżawa) stanowiła uposażenie każdorazowego zwoleńskiego starosty niegrodowego. W skład starostwa niegrodowego w Zwoleniu wchodziły (obok Zwolenia): Rawica (d. Wola Tczowska), Bartodzieje, Sucha i Suska Wola. Tczów i Brzezinki zostały jurysdykcją starosty radomskiego. W roku 1578 król Stefan Batory wydał edykt o utworzeniu piechoty wybranieckiej. W tym celu w dobrach królewskich wydzielono co najmniej łan ziemi, którego dzierżawca (lub osoba przez niego wskazana) miał obowiązek brania udziału w wyprawach wojennych, w tejże piechocie. Taki łan wydzielono również w Tczowie i Bartodziejach. Do tej pory część Tczowa nosi nazwę Wybrańce. Tczów znalazł się w starostwie zwoleńskim dopiero pod ok roku, kiedy to ze starostwa wyłączono Suchą i Suską Wolę. Dzierżawcami Tczowa byli pełniący urząd starostów radomskich, m.in.: Kochanowscy herbu Ślepowron (1610), czy Owadowscy herbu Łabędź (1630). W roku 1616 spłonął drewniany kościół, sumptem króla Władysława IV Wazy wzniesiono nowy, który konsekrowano w roku Piętnaście lat później ten kościół i wieś zostały splądrowane i spalone przez Szwedów. Nowy kościół ufundował w roku 1666 starosta zwoleński Stanisław Witowski. Kościół odbudowany został jako murowany i konsekrowany w roku 1671 przez sufragana krakowskiego, biskupa Mikołaja Oborskiego. Zgodnie z danymi lustracji dóbr królewskich woj. sandomierskiego z lat wynika, że we wsi było 20 łanów kmiecych, 1 łan wybraniecki i półłanek łowczego królewskiego. W tym czasie wybraniectwo (sołtysostwo) sprawował Adam Staniszewski. Wieś, w ramach pospolitego ruszenia, miała obowiązek przygotować na wyprawę wojenną tzw. wóz wojenny z żywnością i karmą. Lustracja dóbr królewskich nie odnotowała większych zmian. W tym miejscu należy dodać, że w odróżnieniu od innych starostów rządy Józefa Potkańskiego były wyjątkowo uciążliwe dla mieszkańców wszystkich wiosek starostwa zwoleńskiego. Bezprawnie zmuszał chłopów do dodatkowych powinności, a za niesubordynację, karał ich w okrutny sposób. Skargi chłopów trafiły w roku 1745 do sądu referendarskiego. Wyrok zapadł w roku 1749 i był korzystny dla chłopów tczowskich i bartodziejskich. Kościół oraz wieś Tczów spłonęły ponownie w roku 1780, ale już w roku 1782 został odrestaurowany przez parafian. Notabene, kościół ten został ponownie konsekrowany dopiero w roku 1883 przez biskupa sandomierskiego Antoniego Franciszka Sotkiewicza. W roku 1789 w Bartodziejach był dwór drewniany i folwark oraz 20 łanów ziemi. Ponadto we wsi było 4 bartników, a na łanach wybranieckich gospodarowali: Bartłomiej Janicki i bracia Stawarzowie (jeden o imieniu Krzysztof). We wsi był młyn zwany Paluch, browar, karczma i spichlerz. Należy dodać, że zarówno Tczów, jak i Bartodzieje miały przygotować czterokonny wóz wojenny z żywnością i karmą. W tym czasie wieś zamieszkiwało 650 osób (w tym 15 Żydów). Po roku 1795, kiedy po III rozbiorze Polski tereny, na których znajduje się ob. gmina Tczów, znalazły się w zaborze austriackim. Dobra królewskie (w tym starostwo zwoleńskie) zostały przejęte przez rząd austriacki. Po roku 1809 Tczów znalazł się w Księstwie Warszawskim, 6

7 a w latach w Królestwie Polskim. Odebrane Austriakom d. dobra królewskie przejął Rząd Narodowy. W roku 1816 tczowska parafia obejmowała 8 wiosek z 2500 parafianami, a majątek parafialny obejmował 23 morgi. W 1838 r. staraniem dziedzica Kazanowa i Miechowa, zostaje przyłączona do parafii w Kazanowie wieś Miechów. W następnych latach odłączone zostają wsie Kroczów Mniejszy i Kroczów Większy oraz Osuchów i Kolonia Osuchowską. W zamian za to do tczowskiej parafii przyłączono wsie należące do parafii skaryszewskiej: Podgórę, Podmostki, część Karszówki i Józefatkę. W roku 1867 Tczów został siedzibą gminy. W jej skład wchodziły: Bartodzieje, Brzezinki, Dębnica wieś (ob. gm. Kazanów), Dębnica dwór i folwark (ob. gm. Kazanów), Helenów (?), Janów, Jedlanka, Lucin, Łasocha (?), Łany (ob. przysiółek), Melaniów (ob. MiG. Zwoleń), Praga (ob. przysiółek), Strykowice Dolne (?), Strykowice Górne (?), Tczów, Wilczy Ług (ob. przysiółek) i Wincentów. Do gminy Kuczki w tym czasie należały: Józefatka, Rawica, Tomaszów (?), Tylnica. W końcu XIX wieku Tczów liczył 1189 mieszkańców i 190 gospodarstw na 3298 morgach. Składał się kilku przysiółków: Tczów-Borki (ob. samodzielna wieś), Tczów-Dwór, Tczów-Nowy, Tczów-Podzakrzówek (ob. samodzielna wieś), Tczów-Średni i Tczów-Szczyna. Obecnie Tczów liczy 143 budynki mieszkalne 623 mieszkańców, w których posiadaniu jest 826,19 ha ziemi. We wsi znajduje się prócz urzędu gminnego, także kościół parafialny, zespół szkół ogólnokształcących, bank, urząd pocztowy oraz gminny ośrodek pomocy społecznej oraz kilka obiektów handlowo-usługowych. 2. BARTODZIEJE (Barthodzyeye , Barthodzieie 1569). Nazwa wskazuje, że wieś była osadą służebną najprawdopodobniej świadczyła swoje powinności dla grodu w Radomiu. Nazwę należy tłumaczyć, jako osada ludzi zajmujących się pozyskiwaniem miodu, obsługą pasiek, uli, itd. Bartnik (od barć ul) człowiek zajmujący się pozyskiwaniem miodu, a: dziej, dzieje = dzieło, działanie. Wieś liczy 152 gospodarstwa i 602 mieszk. Brak pewnych źródeł nie pozwala stwierdzić, kiedy Bartodzieje zostały przeniesione z prawa polskiego na prawo niemieckie. Należy przypuszczać, ze stało się to w okresie rządów króla Władysława Jagiełły gdzieś ok. roku 1389 (podobnie jak to miało miejsce w przypadku wsi Brzezinki). Zgodnie z tym prawem wytyczono 20 łanów kmiecych, role zagrodników i grunty pod 2 karczmy oraz 2 łany sołtysie. W końcu XIV wieku wieś należała do dóbr królewskich, a folwark należał do królewskiego sołtysa. Po roku 1423 (statuty wareckie) pieczę nad dobrami królewskimi sprawował każdorazowy starosta grodowy zamku radomskiego (burgrabia). [Uwaga! Informacje źródłowe na temat wsi Bartodzieje komplikuje fakt, że w pobliżu Radomia (ob. gm. Jastrzębia) znajduje się wieś o identycznej nazwie, także dawna osada służebna, tak że trudno rozeznać się o które Bartodzieje chodzi]. Jan Długosz w Liber Beneficiorum ( ) podaje, że w tej królewskiej wsi jest nadal 20 łanów kmiecych, z których dziesięcinę w wysokości 20 grzywien zbiera kustosz kolegiaty sandomierskiej. Ponadto we wsi byli zagrodnicy i karczmy, ale bez roli tylko z niewielkimi ogrodami. Ponadto we wsi był folwark królewski, z którego dziesięcinę zbierał pleban tczowskiego kościoła. W roku 1532 Bartodzieje znalazły się w posiadaniu starosty radomskiego Piotra Firleja herbu Lewart. W roku 1554 z nadania królewskiego dożywotnim dzierżawcą Bartodziejów (jako części starostwa radomskiego) został Jan Lutomierski. W roku 1569 wieś dzierżawił już królewski urzędnik zwoleński (podstarości) Stanisław Koracz. Wtedy we wsi było 13 łanów kmiecych, 4 zagrodników i folwark (zapewne królewski) na kilku łanach. Z całą pewnością we wsi były karczmy. Po roku 1571 wieś włączona została do królewskiego starostwa niegrodowego w Zwoleniu. 7

8 W roku 1578 król Stefan Batory wydał edykt (przywilej) o utworzeniu piechoty wybranieckiej. W tym celu w dobrach królewskich wydzielono co najmniej łan ziemi, którego dzierżawca (lub osoba przez niego wskazana) miał obowiązek brania udziału w wyprawach wojennych, w tejże piechocie. Taki łan wydzielono również w Bartodziejach. Zgodnie z danymi lustracji dóbr królewskich woj. sandomierskiego z lat wynika, że we wsi było 12 ½ łana kmiecego i 2 łany wybranieckie. W tym czasie na łanach wybranieckich (sołtysich) gospodarowali Jan Włodarczyk i Stanisław Zięba. Wieś, w ramach pospolitego ruszenia, miała obowiązek przygotować na wyprawę wojenną tzw. wóz wojenny z żywnością i karmą. Kolejna lustracja dóbr królewskich z lat nie odnotowała większych zmian. W roku 1767 za zgodą króla, zadłużone starostwo zwoleńskie wykupił Kanut Dłuski, który przez dziesięć lat toczył spory ze spadkobiercami dłużników starostwa, m.in. sukcesorami Potkańskiego, czy rodziną Strzemboszów. Sporem zajmował się m.in. Sejm w latach , który przysłał specjalną komisję do wyjaśnienia sprawy. W roku 1789 w Bartodziejach był dwór drewniany i folwark oraz 11 łanów ziemi. Ponadto we wsi było 8 bartników, a na łanach wybranieckich gospodarowali: Jędrzej, Walenty i Franciszek Włodarczykowie oraz Tomasz Woźniak. W tym czasie wieś zamieszkiwało 409 osób (w tym 5 Żydów). Po roku 1795, kiedy po III rozbiorze Polski tereny na których znajduje się wieś znalazły się w zaborze austriackim. Po śmierci Kanuta Dłuskiego majątek ziemski z folwarkiem został podzielony sprzedany. Po roku 1809 Bartodzieje znalazły się w Księstwie Warszawskim, a w latach w Królestwie Polskim. Odebrane Austriakom d. dobra królewskie przejął Rząd Narodowy. W latach 80. XIX wieku wieś miała 83 gospodarstwa na 1509 morgach i liczyła 613 mieszkańców. 3. BORKI (d. TCZÓW-BORKI) (Borki 1875). Wieś liczy 108 gospodarstw i 483 mieszk. Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 1 poł. XIX wieku. Jako przysiółek Tczów- Borki w końcu XIX wieku składała się z 66 domostw i liczyła 399 mieszkańców. Wieś powstała na 1152 morgach rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych. 4. BRZEZINKI NOWE Wieś liczy 67 gospodarstw i 260 mieszk. Wieś powstała w wyniku podziału Brzezinek, na dawnych gruntach dworskich, po XIX i XX wiecznych parcelacjach i komasacjach. 5. BRZEZINKI (STARE) (Brzezynky , Brzezinki 1569). Wieś liczy 144 gospodarstwa i 502 mieszk. Typowa nazwa oznaczająca teren porośnięty brzozami w pobliżu, którego założono wieś (ok. 600 w Polsce). Wieś z całą pewnością powstała przed 1389 rokiem (być może nawet w XII wieku), kiedy to przeniesiono ją z prawa polskiego na prawo niemieckie. Zgodnie z tym prawem wytyczono 13 łanów kmiecych, role zagrodników i grunty pod 2 karczmy oraz 2 łany sołtysie. 8

9 Jan Długosz w Liber Beneficiorum ( ) podaje, że wieś stanowi uposażenie cześnika (stolnika?) sandomierskiego. We wsi było 13 łanów kmiecych, z których dziesięcinę w wysokości 13 grzywien zbiera kustosz kolegiaty sandomierskiej. Ponadto we wsi byli zagrodnicy i 2 karczmy, ale bez roli tylko z niewielkimi ogrodami. Z folwarku rycerskiego dziesięcinę zbierał pleban tczowski. Od początku XVI wieku, aż do końca XVIII wieku, choć wieś formalnie należała do dóbr królewskich w starostwie radomskim, to praktycznie przez stulecia była oddawana w zastaw, dzierżawiona, sprzedawana i ponownie rewindykowana do dóbr królewskich. I tak, przed 1550 rokiem dzierżawcą Brzezinek był Stanisław Podlodowski, a następnie jego syn Grzegorz. W roku 1569 wieś, jako dzierżawa należała już do Stanisława Myśliborskiego. Wtedy we wsi było 8 łanów kmiecych, 6 zagrodników, 3 komorników z bydłem i 3 komorników bez bydła oraz rzemieślnik i folwark na kilku łanach. Po roku 1571 wieś na krótko stanowiła uposażenie starosty niegrodowego w Zwoleniu, chociaż w skład tego starostwa nie wchodziła.. Wieś została kompletnie zniszczona w czasie potopu szwedzkiego w roku W roku 1789 w Brzezinkach był dwór drewniany i folwark oraz 38 łanów ziemi. Po roku 1795, kiedy po III rozbiorze Polski tereny na których znajduje się wieś znalazły się w zaborze austriackim, dobra królewskie (w tym starostwo zwoleńskie) zostały przejęte przez rząd austriacki. Po roku 1809 Brzezinki znalazły się w Księstwie Warszawskim, a w latach w Królestwie Polskim. W roku 1827 wieś miała 57 dymów i 354 mieszkańców. Odebrane Austriakom d. dobra królewskie przejął Rząd Narodowy. Po upadku powstania listopadowego władze carskie przeznaczyły brzeźnicki majątek jednemu z wyższych oficerów carskich. W latach 80. XIX wieku wieś miała 86 gospodarstw na 1018 morgach i liczyła 613 mieszkańców. Folwark przed parcelacją obejmował 2283 morgi. W kompleksie folwarcznym była gorzelnia. 6. JANÓW Wieś liczy 89 gospodarstw i 490 mieszk. Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś składała się z 33 gospodarstw na 600 morgach i liczyła 318 mieszkańców. 7. JÓZEFATKA (d. RAWICA-JÓZEFATKA) Dawniej przysiółek Rawicy. Wieś powstała po 1 stycznia 2006 roku 8. JÓZEFÓW Wieś liczy 42 gospodarstwa i 120 mieszk Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś składała się z 29 gospodarstw na 360 morgach i liczyła 217 mieszkańców. We wsi osiedlono na 210 morgach kilkunastu kolonistów niemieckich. 9. JULIANÓW 9

10 Wieś liczy 9 gospodarstw i 21 mieszk. Niewielka wieś, której historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. 10. KAZIMIERZÓW Wieś liczy 23 gospodarstwa i 287 mieszk. Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś składała się z 15 gospodarstw na 280 morgach i liczyła 109 mieszkańców 11. LUCIN Wieś liczy 65 gospodarstw i 290 mieszk. Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś składała się z 37 gospodarstw na 565 morgach i liczyła 235 mieszkańców. 12. PODTYNICA Wieś liczy 14 gospodarstw i 108 mieszk. Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 1 poł. XX wieku, wcześniej przysiółek Tynicy. Wieś powstała rozparcelowaniu gruntów dworskich. Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Zwiastowania NMP w Odechowie. 13. PODZAKRZÓWEK (d. TCZÓW-PODZAKRZÓWEK) Wieś liczy 79 gospodarstw i 333 mieszk. Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 1 poł. XIX wieku. Jako przysiółek Tczów- Podzakrzówek w końcu XIX wieku składał się z 37 domostw i liczyła 249 mieszkańców. Wieś powstała na 840 morgach rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych. 14. RAWICA (ob. RAWICA STARA) (Wolya Thschowska XV w., Rawicza Nova alias Tczowska Wolia 1569, Rawica 1664)). 31 grudnia 2005 roku wieś Rawica (przed podziałem) liczyła 135 gospodarstw i 660 mieszkańców. Wieś jako TCZOWSKA WOLA z pewnością lokowana na tzw. surowym korzeniu w wieku XIV. Być może miało to miejsce w roku 1389, kiedy to okoliczne wioski (m.in. Brzezinki) przeniesiono z prawa polskiego na prawo niemieckie. Jan Długosz w Liber Beneficiorum ( ) podaje, że wieś Tczowska Wola należy do rycerskiego rodu Maczugów herbu Powała (Ogończyk). We wsi było 8 łanów kmiecych i zapewne folwark. Dziesięcinę zbierał dziekan kielecki. 10

11 W roku 1545 starosta radomski Jan Firlej.herbu Lewart na gruntach królewskiej wsi Tczowska Wola założył wieś nową wieś o nazwie RAWICZA (później Rawica). Sprowadził on tam osadników i nowych właścicieli (dzierżawców) zapewne przedstawicieli rodu szlacheckiego pieczętującego się herbem Rawa (Rawicz), stąd nazwa wsi. W roku 1569 wieś była w posiadaniu Jana Modrzewskiego herbu Grzymała. Wtedy we wsi było 8 łanów kmiecych, 6 zagrodników, 3 komorników z bydłem i 3 komorników bez bydła oraz rzemieślnik i folwark na kilku łanach. Po roku 1571 wieś włączona została do królewskiego starostwa niegrodowego w Zwoleniu. Wieś słynęła z warzenia piwa. W połowie XVII wieku, podobnie jak Brzezinki, wieś Rawica nominalnie należała do dóbr królewskich, gdyż często wyłączana była spod jurysdykcji starosty radomskiego (i zwoleńskiego) i oddawana w zastaw lub dzierżawę. I tak przed 1663 należała już do Pawła Czarnieckiego, a od 7 maja 1664 roku (zgodnie z danymi lustracji woj. sandomierskiego z lat ), wieś przywilejem królewskim, jako odłączona od starostwa radomskiego (i zwoleńskiego) została oddana Janowi Tewinowi i jego żonie Marcybelli z. d. Mańkowskiej, wdowy po Pawle Czarnieckim. W tym czasie wieś obejmowała 2½ (ok. 120 ha) zagospodarowanych łanów królewskich oraz 1 łan pusty (niezagospodarowany). W tym: jeden kmieć (zapewne wybraniec) gospodarował na 1 ½ łana, a 6 kmieci na pozostałym łanie. Ponadto we wsi było 2 zagrodników, 2 chałupników oraz karczma. We wsi był także folwark na trzech łanach królewskich (ok. 150 ha). W roku 1789 we wsi był obronny dwór drewniany i folwark Ponadto we wsi było 28 kmieci na tzw. półłankach (półłanek ok ha), 10 zagrodników na tzw. rolach (ok. 3-4 ha), 1 zagrodnik na ćwierci półłanka (ok. 2 ha). Spis wymieniał także 21 półrolników nie podając areału ziemi (zapewne komornicy) oraz wspominał, że 4 półrole są puste, a jeden półłanek jest zarośnięty lasem. We wsi znajdowała się austeria (żydowska karczma) z browarem. Po roku 1795, kiedy po III rozbiorze Polski tereny na których znajduje się wieś znalazły się w zaborze austriackim, dobra królewskie (w tym starostwo zwoleńskie) zostały przejęte przez rząd austriacki. Po roku 1809 Rawica znalazła się w Księstwie Warszawskim, a w latach w Królestwie Polskim. W 1827 Rawica składała się z 42 dymów i liczyła 350 mieszkańców. Odebrane Austriakom d. dobra królewskie przejął Rząd Narodowy. W kwietniu 1839 roku Rawica jako dobra Rządu Gubernialnego Radomskiego została wydzierżawiona kpt. Kochanowskiemu, który następnie w czerwcu tego samego roku odstąpił ją Ignacemu Wodzinawskiemu. Dzierżawił on folwark do 1841 roku. Kolejnymi dzierżawcami zostali: Feliks Frejsler oraz Aleksander Jasiński. Już po uwłaszczeniu chłopów, w roku 1880 wieś składała się z 56 gospodarstw i liczyła 344 mieszkańców. Do chłopów należało 805 mórg, a do dworu 400 mórg. Z rozparcelowanych dóbr rządowych utworzono wieś RAWICA-KOLONIA (zob.). Od 1 stycznia 2006 wieś podzielono na cztery sołectwa: Rawica-Stara, Rawica-Nowa, Rawica- Kolonia i Józefatkę. 15. RAWICA-KOLONIA Dawniej przysiółek Rawicy. Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie. 16. RAWICA-NOWA Dawniej przysiółek Rawicy. Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie. 11

12 17. TYNICA (Thincza XV w., Thinicza 1569). Wieś liczy 43 gospodarstwa i 292 mieszk. Etymologia nazwy wsi niejasna. Prawdopodobnie oznacza miejsce na wzniesieniu o charakterze obronnym (zob. Tyniec k. Krakowa). Rzeczywiście niektóre rejony Tynicy spełniające w przeszłości to kryterium, tj. wzniesienia (ok. 25 m różnica poziomów) otoczone z trzech stron strumieniami i mokradłami. Niewykluczone, że we wczesnym średniowieczu znajdował się tu obronny dwór rycerskiego rodu herbu Jastrzębiec. Jan Długosz w Liber Beneficiorum ( ) podaje, że wieś należy do Piotra i Stanisława z Tynicy (Tynickich) herbu Jastrzębiec (od nazwy wsi pochodzi ich nazwisko) i ich krewnego Stanisława z Zakrzówka (Zakrzówskiego) również herbu Jastrzębiec. We wsi był folwark rycerski, z którego dziesięcinę zbierał pleban z Odechowa, a dziesięcinę z dwóch łanów kmiecych o wartości 2 grzywien oddawano prepozyturze sandomierskiej. W roku 1569 wieś należała do przedstawiciela rodu Tynickich Marka. Podatek zebrano od 1 łana kmiecego. Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Zwiastowania NMP w Odechowie. Nic nie wiadomo o właścicielach wsi w późniejszych wiekach. W 1827 wieś liczyła 16 dymów i liczyła 172 mieszkańców. W roku 1873 wieś składała się z dwóch części: chłopskiej z 19 gospodarstwami i 147 mieszk., którzy gospodarowali na 160 morgach oraz części dworskiej z folwarkiem. Do dworu z 5 mieszk. należało 363 morgi. Zabudowania folwarczne składały się z 2 budynków murowanych i 10 drewnianych. We wsi wydobywano torf. 18. WILCZY ŁUG Wieś liczy 14 gospodarstwa i 70 mieszk. Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś składała się z 5 gospodarstw na 197 morgach i liczyła 34 mieszkańców 19. WINCENTÓW Wieś liczy 25 gospodarstwa i 183 mieszk. Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś składała się z 19 gospodarstw na 320 morgach i liczyła 102 mieszkańców. 4. Zabytki gminy Tczew Do dnia dzisiejszego w Gminie Tczów nie zachował się żaden znaczący zabytek. Trudno do zabytków najwyższej klasy zaliczyć zbudowany w 1 ćwierci XX wieku kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie (zob. Fot. 1). Zabytkowe wyposażenie poprzedniego kościoła (XVII-XVIII w.), m.in. ołtarze, po wybudowaniu ob. kościoła ówczesny proboszcz przekazał kościołowi w miejscowości Wielgie. 12

13 Fot. 1 Z całą pewnością do zabytków można zaliczyć: 1. Drewniany spichlerz folwarczny w Rawicy z ost. ćwierci XIX wieku. 2. Wiatrak drewniany w Brzezinkach Nowych. 5. Zabytki ikonograficzne, heraldyka kościelna, rycerska i gminna Ustawa o samorządzie terytorialnym z 8 marca 1990 roku (z późniejszymi zmianami) zezwala radom gmin i miast podejmować uchwały dotyczące ich symboliki (herbu, baneru, chorągwi i pieczęci). Od tego czasu większość miast i gmin przyjęło nowe symbole lub zatwierdziło już istniejące. Gmina Tczów nigdy w przeszłości nie posiadała swoich symboli. Niewykluczone, że od II połowy XVIII do roku 1864 (do uwłaszczenia chłopów), właściciele poszczególnych majątków ziemskich na obszarze wchodzącym w skład obecnej gminy używali indywidualnych pieczęci, celem uwierzytelniania wewnętrznych dokumentów. Chodzi o tzw. pieczęcie dominalne (od tzw. własności dominalnej), noszące najczęściej herb właściciela wsi. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku w użyciu był tylko herb państwowy. W kancelariach niektórych majątków ziemskich w międzywojennej Polski, w tym w woj. kieleckim, do którego należała gmina Tczów, jako część powiatu zwoleńskiego stosowane były herby rodowe właścicieli. Jednak gmina to nie tylko jej stolica Tczów, ale i pozostałe sołectwa. Mieszkańcy każdego z nich powinni utożsamiać się z gminnym herbem, flagą i pieczęcią. Symbole gminne powinny łączyć mieszkańców, a nie dzielić. Projektując herb gminy należy uwzględnić: oczekiwania wspólnoty samorządowej, podstawowe kanony heraldyczno-weksylologiczne, jak i wyniki badań archiwalno-historycznych. W przypadku tworzenia symboli gminy Tczów udział w niej symboliki kościelnej ma pierwszorzędne znaczenie. Patronem kościoła i parafii od 830 lat jest św. Jan Chrzciciel. W ikonografii, sfragistyce i heraldyce przedstawiany jako brodaty pasterz odziany w skórę z laską 13

14 pasterską oraz owcą w ręku (zob. Rys. 3, Rys. 4, Rys. 5, Rys. 6 i Rys 7) lub u stóp albo głowa brodata na złotej misie (zob. Rys. 8). Rys. 3 Rys.4 Rys. 5 Rys. 6 Rys.7 Rys. 8 Ad. 4. a) W roku 1578 król Stefan Batory wydał edykt o utworzeniu piechoty wybranieckiej. W tym celu w dobrach królewskich wydzielono co najmniej łan ziemi, którego dzierżawca (lub osoba przez niego wskazana) miał obowiązek brania udziału w wyprawach wojennych, w tejże piechocie. Łany wybranieckie były w co najmniej trzech wioskach obecnej gminy: w Tczowie, Bartodziejach i Brzezinkach. Nie wykluczone, że wybraniectwo było również w Rawicy. Ponadto wspomniane wioski wysyłały na wyprawę wojenną tzw. wóz wojenny z prowiantem i karmą dla koni. W projekcie herbu zasadne jest umieszczenie postaci piechura wybranieckiego (zob. Rys 9, Rys.10 i Rys. 11). 14

15 Rys. 9 Rys. 10 Rys. 11 b) Od co najmniej końca XIV wieku do końca XVIII wieku większość wiosek należała do dóbr królewskich w starostwie grodowym radomskim, a później w starostwie niegrodowym zwoleńskim. Wyjątkiem jest wieś Tynica będąca od wczesnego średniowiecza własnością rycerską Tynieckich (Tynickich?) i Zakrzowskich (Zakrzówskich?) herbu Jastrzębiec (zob. Rys. 12). Warto odnotować, że założycielem wsi Rawica był w roku1545 starosta radomski Jan Firlej.herbu Lewart (zob. Rys. 13). Wcześniej na tym obszarze znajdowała się wieś Tczowska Wola, w której w źródłach figurują jako właściciele Maczugowie herbu Ogończyk (Powała) (zob. Rys. 14). Rys. 12 Rys. 13 Rys. 14 Przy projektowaniu herbu gminy Tczów należy wziąć pod uwagę herby rodowe: Lewart i Jastrzębiec. Ad. 5. Podobnie jak i w innych rejonach dawnego zaboru rosyjskiego, ani wielowioskowe gminy, ani dominia własnościowe (klucze dóbr, majątki ziemskie) nie stosowały odrębnych pieczęci poza godłem państwowym Rosji, a później II Rzeczpospolitej. 15

16 Ad. 6. Głównym zajęciem mieszkańców gminy jest uprawa roli i hodowla oraz prace leśne. Nie ma w gminie charakterystycznej uprawy, która mogłaby zostać uwzględniona przy projektowaniu symboli gminy. Na podstawie opracowania Pana Włodzimierza Chorązkiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Komisje Rady Gminy w Tczowie w dniu 30 stycznia 2012 r. dokonały wyboru projektu herbu Gminy Tczów. Szczególne miejsce w historii Gminy Tczów mają wydarzenia z lat II wojny światowej, które na trwałe wpisały się w pamięć mieszkańców naszej Gminy. Oto relacja świadka tych wydarzeń. Relacja świadka wydarzeń z 11 listopada 1943 r. Na ziemi tczowskiej są 2 zbiorowe mogiły, w Tczowie - gdzie hitlerowcy zamordowali 31 osób i w Lucinie, gdzie zamordowano 7 nieznanych osób. Obydwie z 1943 r. Przyczyną egzekucji było podejrzenie o działalność konspiracyjną. Krótko pragnę przedstawić tragizm męczeństwa i śmierci pomordowanych w dniu 11 listopada 1943 r., z którymi się znajdowałem. Nad ranem zbudziły mnie ciężkie kroki żandarma zbliżającego się do mojego łóżka. Nie namyślając się, po krótkiej szarpaninie z Niemcem wyskoczyłem przez okno. Uciekłem między opłotkami, za budynkami nadziałem się na czterech hitlerowców, którzy prowadzili mojego siostrzeńca. Zbitego zawlekli mnie do mieszkania. Tu związali mi sznurem ręce do tyłu. W tym czasie doszła moja matka i pocałowała mnie, spytała ich za co mnie biją. Zamiast odpowiedzi zaczęli ją bić, a gdy upadła kopali ją. Związali nas z siostrzeńcem za ręce i zaprowadzili na cmentarz przykościelny. Podobny los był wszystkich schwytanych. Na cmentarzu przykościelnym leżało już sześć osób z Tczowa-Pragi. Po silnym uderzeniu kijem pod kolana padliśmy obok nich. Był kilkustopniowy mróz. Drżeliśmy z bólu i zimna. Hitlerowcy przywozili dalszych młodych mężczyzn z Tczowa, Borek i Rawicy. Pilnowali nas gestapowcy i żandarmi. Gdy któryś z leżących poruszył się rzuczał się na niego wilczur szarpiąc odzienie wraz z ciałem. Razem z nami była kobieta lat około 30, biedna, niespełna rozumu. Tu na cmentarzu, nie zdając sobie sprawy z krytycznej sytuacji wyzywała Niemców od bandytów. Sypały się na nią gestapowskie razy, a wilczur szarpał jej nędzne ubranie wraz z ciałem. Bawiło to Niemców. Kilka razy nas segregowano według kolorowych list. Znalazłem się obok Stefana Suwały z Pragi, któremu zwisała część policzka od dolnej szczęki i część nosa od uderzenia kolbą karabinu, gdy był jeszcze w domu na łóżku. Stanisławowi Cynowskiemu szepnąłem, że Niemcy zrobią dziś z nami to co zrobili z Polakami w Karolinie i Kazanowie. Zbiją, zmrożą, by nas złamać psychicznie i w ten sposób wymusić, że należymy do tajnej organizacji. A na koniec rozstrzelają. Przytaknął. Zauważył to żandarm i znów bił nas kijem. Od czasu do czasu padały strzały, a nawet nasilały się, a my szeptem zaczęliśmy odmawiać modlitwę Pod twoją obronę, powierzaliśmy Jej nasz los. Znów zaczęli nas okładać kijem. To na 16

17 skraju wsi Niemcy zastrzelili uciekającego Stefana Sowę, a Romanowi Skrzypkowi udało się dobiec do lasu, a Stefana Banasika zabili za jego stodołą. Następnie przyprowadzono proboszcza. Nakazali mu przyjrzeć się nam i odpowiedzieć, czy ci wszyscy bandyci są jego parafianami. Cichym głosem próbował coś tłumaczyć, a drżącymi rękami ocierał łzy. Około południa przyprowadzili nas na plac szkolny i znowu nam nakazano kłaść się na ziemi. Zobaczyliśmy straszny obraz jak wyprowadzano ze starej szkoły wziętych wcześniej na badania: Franciszka Cynowskiego, Stanisława i Stefana Suwałów z Pragi, Tadeusza Dygasa, Antoniego Grzegorczyka i Antoniego Różańskiego z Rawicy oraz paru chłopów idących z łopatami. Po krótkim czasie do naszego szeregu zbliżył się komendant zwoleńskiej żandarmerii i jego zastępca wraz z opasłym gestapowcem. Policjant tłumacz powiadomił nas, że to jest sąd. Nakazał, że po wyczytaniu nazwiska któregoś z nas trzeba podnieść się i uklęknąć przed jego obliczem tego sądu. Naszą tożsamość potwierdzał Władysław Zwierzyk, trzymany na łańcuchu przez policjanta. Jako pierwszy uklęknął Stanisław Wójcik ale Zwierzyk go nie znał. Następnie wymienili moje nazwisko i wiek. Poszwargotali. Kazali znowu położyć się na ziemi. Następnie uklęknął Władysław Wolszczak. Hitlerowcy sprawdzili nazwiska według wcześniej ustalonych list. W pewnym momencie podeszli do mnie żandarmi z nożami w rękach, rozcięli mi sznury i nakazali policjantom wyprowadzić mnie na dziedziniec. Podobnie został zwolniony Jan Suwała z Pragi. EGZEKUCJA Aresztowanych podzielono na trzy grupy. W pierwszej dziesiątce znalazł się Franciszek Cynowski. Skazańcom kazano wskoczyć do wykopanego dołu i położyć się, Cynowski przeżegnał się i łamiącym się głosem krzyknął Jeszcze Polska. Nie dokończył trafiony niemiecką kulą. Na rozstrzelanych położyła się następna dziesiątka, a hitlerowcy strzelali każdemu w tył głowy. Znajdującemu się w trzeciej grupie Stanisławowi Pietrzykowi z Borek udało się dopaść najbliższych zabudowań ale i tam dosięgła go seria z karabinu maszynowego. Pewne wydarzenia historyczne z życia wsi i gminy po wielu latach ulegają zapomnieniu przez mieszkańców. Kurczy się grono świadków, którzy trudną swą młodość przeżywali w okresie wojennym. Czuję wewnętrzną potrzebę przekazania prawdy nastepnym pokoleniom o latach niewoli II wojny światowej, spłacić dług wdzięczności tym, którzy walczyli i oddali swoje życie. Za napisaniem tych smutnych wspomnień przemawiają względy natury wychowawczej. Chodzi głównie o młode pokolenie dzieci i młodzieży, by mogli poznać tragiczny los swojej i sąsiednich wsi, zrozumieć takie pojęcia jak wolność, niepodległość, ojczyzna. Listopad 1992 rok Stefan Wolszczak 17