WP YW PRZEMIAN USTROJOWYCH NA ROZWÓJ HISZPAŃSKIEJ KULTURY PO ROKU 1975

Transkrypt

1 ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXI zeszyt JACEK GO E BIOWSKI WP YW PRZEMIAN USTROJOWYCH NA ROZWÓJ HISZPAŃSKIEJ KULTURY PO ROKU 1975 Po śmierci genera a Franco przemiany ustrojowe w Hiszpanii, zakończone pierwszymi od ponad czterdziestu lat wolnymi wyborami (15 czerwca 1977) i utworzeniem nowoczesnej monarchii parlamentarnej, sta y sie wielkim katalizatorem aktywności spo eczeństwa hiszpańskiego we wszystkich dziedzinach z ycia. Wed ug opinii profesora Juana Pablo Fusila, decentralizacja państwa wyraz ona w konstytucji z 1978 r. zaowocowa a wykrystalizowaniem jednego obszaru wolności acz acego prase, teatr, kinematografie i sztuki pie kne, a takz e intensyfikacj a dzia ań państwa na rzecz rozprzestrzeniania akcji spo ecznych w dziedzinie kultury oraz odrodzeniem kultur regionalnych jako ucieleśnienia nowej idei Hiszpanii, bazuj acej na róz norodności kulturalnej i je zykowej wspólnot autonomicznych 1. W roku 1977 utworzono Ministerstwo Kultury. Wcześniej zlikwidowano Ministerstwo Informacji (Ministerio de Informacion), be d ace w okresie frankistowskim organem kontroli cenzorskiej sektora kultury. Dr hab. JACEK GO E BIOWSKI dyrektor Centrum Dziedzictwa Kulturowego Polonii KUL, Instytut Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw a II; jacek@promotor.lublin.pl 1 J.Pablo Fusi, Santos Juliá, J.L.García Delgado, J.C.Jiménez,La España del siglo XX, Madrid 2007, s Juan Pablo Fusi jest profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Complutense w Madrycie, cz onkiem Centrum Studiów Iberyjskich w Oksfordzie, sekretarzem redakcji czasopisma Revista de Occidente. By dyrektorem Biblioteki Narodowej w Madrycie ( ) i wyk adowc a wielu uniwersytetów hiszpańskich.

2 316 JACEK GO E BIOWSKI 1. PRASA W efekcie przemian ustrojowych tytu y prasowe zwi azane z frankizmem, takie jak Arriba, Pueblo czy El Alcázar znikne y z rynku. W latach swoj a dzia alność rozpocze y nowoczesne koncerny wydawnicze PRISA, ZETA czy tez EL CORREO (Bilbao). Zacze y sie ukazywać nowoczesne periodyki: El Paíz (1977), El Periódico de Cataluña, Diario 16, Deia, Egin, Navarra hoy i liczne dzienniki regionalne, od 1989 r. El Mundo. Pojawieniu sie nowych tytu ów towarzyszy y zmiany formatu, lepsza jakość papieru oraz wprowadzenie koloru. W 1977 r. wychodzi o w Hiszpanii 70 dzienników o acznym nak adzie dwóch milionów egzemplarzy. W roku 1994 liczba dzienników wzros a do 80 tytu ów, natomiast ich aczny nak ad przekroczy cztery miliony egzemplarzy. Do najbardziej poczytnych nalez a y El Paíz, El Mundo, ABC, Razón i Vanguardia. Pomie dzy rokiem 1975 a 1990 dokona a sie prawdziwa rewolucja w hiszpańskich środkach masowego przekazu. Przyk adem by y dzienniki El País i El Mundo, których nak ady weekendowe przekracza y milion egzemplarzy. Powodem wzrostu nak adu by o emitowanie atrakcyjnych dodatków poświe conych kulturze, np. Babelia dodatek do El País z osobn a wersj a wje zyku katalońskim RADIO 3października 1977 r. zosta z amany monopol informacyjny państwowego radia RADIO NACIONAL. W tym dniu stacja SER wyemitowa a swój pierwszy program informacyjny. Od tego czasu obserwujemy nies ychany rozwój ilościowy i jakościowy stacji radiowych. W roku 1976 liczba stacji emituj acych programy wynosi a dok adnie 334 podmioty uprawnione do emisji programów. Natomiast do 1996 r. liczba ta wzros a do Szczególny rozwój mia miejsce w latach osiemdziesi atych, kiedy to na rynku mediów swoj a pozycje ugruntowa y sieci, takie jak SER, RADIO NACIONAL, COPE, ONDA, CERO etc. Dziennikarze radiowi (José María García, Luis del Olmo, Carlos Herrera, Luis Herrero czy tez Julia Otero) cieszyli sie niezwyk a popularności a, byli 2 Tamz e, s. 672.

3 WP YW PRZEMIAN USTROJOWYCH NA ROZWÓJ HISZPAŃSKIEJ KULTURY 317 powszechnie znani i otaczani wielkim szacunkiem, a przekazywane przez nich informacje spo eczne i kulturalne uwaz ano za najcenniejsze. 3. TELEWIZJA Telewizja, podobnie jak radio, straci a swój monopol informacyjny, znalaz a sie pod kontrol a parlamentu i zosta a dostosowana do najnowocześniejszych światowych standardów. Od roku 1982 swoje emisje rozpocze y stacje regionalne, wzbogacaj ac oferte kierowan a do telewidzów o problematyke zwi azan a zz yciem wspólnot autonomicznych. Jako pierwsi emisje programów w je zyku euskera rozpocze li Baskowie, tworz ac Radio y Televisión Vasca (dwa kana y telewizyjne EUSKAL i TELEBISTA). W podobnym czasie rz ad kataloński utworzy TV 3 Televisión Catalana z kilkoma kana ami tematycznymi. W latach osiemdziesi atych kaz dy region dysponowa w asn a stacj a radiow a i telewizyjn a, emituj ac a programy takz e w je zykach lokalnych. Nowości a by o pojawienie sie telewizji prywatnych (pierwsze z nich to ANTENA 3, TELECI- NO i CANAL PLUS). 4. TEATR I MINISTERSTWO KULTURY W 1977 r. zniesiono cenzure spektakli teatralnych, co spowodowa o lawinowy rozwój twórczości o tematyce obyczajowej. W latach wystawiono 670 spektakli teatralnych. Grupy teatralne Els Joglars i Els Comedians oraz autorzy Antonio Gala i Fernando Arrabal stali sie prekursorami nowych technik scenicznych i nowego je zyka we wspó czesnym teatrze hiszpańskim. 4 lipca 1977 r. utworzono Ministerstwo Kultury, którego jednym z g ównych celów (poza utrzymaniem bibliotek, muzeów, ekspozycji, wydawnictw niekomercyjnych) by o wspieranie prywatnych inicjatyw kulturalnych, wymagaj acych duz ych nak adów finansowych i wspomagania organizacyjnego. W roku 1985 w Brukseli podczas ekspozycji Europalia (trwaj acej ponad trzy miesi ace) Hiszpania zaprezentowa a Wspólnocie Europejskiej swoje osi agnie cia gospodarcze oraz walory turystyczne i kulturowe. Ministerstwo Kultury przygotowa o na te okazje ekspozycje be d ac a kwintesencj a hiszpańskiej kultury. Zaprezentowano siedem g ównych bloków tematycznych: Camino de Santiago Malarstwo Z otego Wieku (el Greco i Velázquez) Malarstwo Goi

4 318 JACEK GO E BIOWSKI Najcenniejsze egzemplarze ksi az ek z Biblioteki Narodowej Malarstwo Miro, Picassa i Daliego Poezja Lorki i Juana Ramona Jimeneza Muzyka Luisa de Pablo. Nadrze dn a dewiz a tego projektu by a neutralność państwa w sektorze kultury oraz pluralizm wyraz aj acy sie w róz norodności kultur regionalnych. Nowe zadania przyje te przez Ministerstwo Kultury zgodnie z t a dewiz a, zaowocowa y utworzeniem Orkiestry Narodowej (Orquestra Naciónal de España), Orkiestry M odziez owej (La Joven Orquestra), sceny baletowej i teatru klasycznego (El Ballet Naciónal i La Compaña de Teatro Clasico), za oz eniem narodowego centrum dramatu (El Centro Dramático Naciónal), zainicjowaniem dzia alności centrum nowych nurtów scenicznych (Centro Naciónal de Nuevas Tendencias Escenicas) 3. Organizowano takz e wystawy hiszpańskiego malarstwa dwudziestowiecznego. Ministerstwo Kultury przy wspó pracy z rz adami wspólnot autonomicznych doprowadzi o do rozkwitu licznie juz istniej acych festiwali muzycznych i filmowych oraz przegl adów teatralnych. Najwaz niejsze z nich to: Festiwal Filmowy w San Sebastian 4. Mie dzynarodowy Festiwal Muzyki i Tańca w Granadzie. Festiwal Sztuki w Barcelonie 5. Festiwal Teatru Klasycznego w Meridzie 6. Mie dzynarodowy Festiwal Teatrów Klasycznych w Almagro (Castylia La Mancha) 7. Mie dzynarodowy Festiwal w Santander (muzyka, taniec i teatr). Mie dzynarodowy Festiwal Muzyki Religijnej w Cuenca. Mie dzynarodowa Gala Folkloru w Rondzie (prowincja Malaga) 8. 3 Tamz e, s Zainaugurowany w 1953 r., jest jednym z pie ciu najwaz niejszych przegl adów filmowych w Europie. Gromadzi corocznie we wrześniu ponad 100 tysie cy widzów. Nagroda specjalna festiwalu o nazwie DONOSTI zosta a przyznana m.in. Susan Sarandon, Jeanne Moreau i Woody Allenowi. 5 Najwie kszy w Europie przegl ad muzyki, teatru i tańca pod go ym niebem odbywaj acy sie w teatrze Grec w lipcu i sierpniu. 6 Przedstawienia odbywaj a sie w teatrze i amfiteatrze pochodz acym z czasów rzymskich. 7 Festiwal odbywa sie w osiemnastowiecznym Corral de Comedias, jednym z najstarszych teatrów nowoz ytnych w Europie. 8 Jest to najwie kszy w Hiszpanii przegl ad muzyki etnicznej i autentycznych zespo ów ludowych.

5 WP YW PRZEMIAN USTROJOWYCH NA ROZWÓJ HISZPAŃSKIEJ KULTURY 319 Jesienny Festiwal w Madrycie (teatr, muzyka i taniec z licznym udzia em zagranicznych gości). Bienal de Arte Flamenco w Sevilli (najwybitniejsi artyści flamenco z ca ego świata). Festiwal Filmów Ameryki acińskiej w Huelva. Mie dzynarodowy Festiwal Muzyki Klasycznej na Wyspach Kanaryjskich (Teneryfa i La Palma). Festiwal Muzyki Dawnej w Sevilli 9. Mie dzynarodowe Targi Sztuki Wspó czesnej ARCO w Madrycie 10. Mie dzynarodowy Konkurs Orkiestr w Walencji. Festiwal Filmu Śródziemnomorskiego w Walencji. W 1986 r. w Madrycie powsta o centrum sztuki wspó czesnej Centro de Arte Reína Sofia. W Meridzie otworzono Muzeum Sztuki Rzymskiej Museo Naciónal de Arte Romano, zaś w roku 1993 rozpocze to ekspozycje kolekcji Thyssen-Bornemisza 11. Do najbardziej znanych projektów realizowanych w tym czasie przez Ministerstwo Kultury nalez a: Instituto Valenciano de Arte Moderno w Walencji Centro Atlantico de Arte Moderno w Las Palmas Centro Gallego de Arte Contemporaneo w Santiago Museo de Arte Contemporaneo w Barcelonie Museo Guggenheima w Bilbao. Ministerstwo Kultury wspiera o finansowo takz e wydawnictwa. Efektem tych dzia ań by nies ychany wzrost nak adów nowych tytu ów (z w roku 1981 do w roku 1995). Wiek XX by dla hiszpańskiej literatury epok a świetności porównywaln a ze Z otym Wiekiem (Siglo de Oro). Sztucznie t umiona w okresie frankistowskim wielokulturowość, w czasach wolności wyda a niezwyk e owoce. Poeci ze s ynnego Pokolenia 27, jak F. García Lorca, V. Aleixandre 12 9 Przegl ad dawnej muzyki europejskiej granej na instrumentach z epoki. 10 Nalez a do najbardziej prestiz owych na świecie, towarzyszy im światowy pokaz mody o nazwie PASARELA CIBELES. 11 Zbiory dzie światowego malarstwa barona Hansa Heinricha Thyssena nalez a do najbogatszych prywatnych kolekcji. Obejmuj a one dzie a od 1290 r. po lata osiemdziesi ate XX wieku. Przede wszystkim średniowieczne malarstwo europejskie, siedemnastowieczne prace mistrzów holenderskich, dziewie tnastowieczne obrazy z Ameryki Pó nocnej oraz prace rosyjskich konstruktywistów i niemieckich ekspresjonistów. Rz ad Hiszpanii wykupi je za cene 375 milionów dolarów i umieści w odrestaurowanym Palacio de Villahermosa w Madrycie. 12 Laureat Literackiej Nagrody Nobla z roku 1977.

6 320 JACEK GO E BIOWSKI i R. Alberti zainspirowali swoj a twórczości a now a generacje poetów i pisarzy. Do najbardziej znanych twórców epoki powojennej nalez a: Camilo José Cela 13, Miguel Delibes, Gonzalo Torrente Ballester, Buero Vallejo, Manuel Vázquez Montalbán, Juan Marsé czy tez Carmen Martín Gaite. Ostatnie lata XX wieku w hiszpańskiej literaturze zosta y zdominowane przez twórców m odego pokolenia, w tym przez wiele kobiet, by o to świadectwem g e bokich przemian, jakie zasz y w spo eczeństwie Hiszpanii w okresie pofrankistowskim. Do najwybitniejszych twórców m odego pokolenia zaliczamy: Eduardo Mendoze, Antonio Munioza Moline, Felixa de Azua, Julio Llamazaresa, Jesusa Ferrero, Terenci Moix, José María Guelbenzu, Arturo Perez-Reverta i Javiera Mariasa. Wśród kobiet dominowa y powieściopisarki: Montserrat Roig, Esthera Tusquets, Soledad Puértolas, Lourdes Ortiz i Almudena Grandes. Przemiany ustrojowe mia y duz y wp yw na rozwój kultury poszczególnych regionów. By o to bardzo widoczne w sferze rozwoju literatury pisanej w je zykach wspólnot autonomicznych. Lata osiemdziesi ate XX wieku to istna eksplozja twórczościwje zyku katalońskim i baskijskim, a takz e w galicyjskim. Do najwybitniejszych twórców literatury katalońskiej, którzy przyczynili sie do rewitalizacji kultury tego regionu, nalez a powieściopisarze: Josep Pla, Salvador Espríu, Mercé Rodoreda, Baltasar Porcel, Joan Perucho i Joan Brossa oraz poeci Pere Gimferrer, Joan Brossa i Jaume Vidal. Wed ug profesor Carmen Mory, literatura baskijska w ostatnich dekadach XX wieku przez y a fundamentaln a przemiane. Przesta a być lokalna i wiejska, a sta a sie ambitna w podejmowanej tematyce i uniwersalistyczna 14. Do najwaz niejszych jej twórców nalez a powieściopisarze Txillardegui i Atxaga oraz poeci Gabriel Aresti, Arana i Ormaechea. Najbardziej zas uz eni dla rozwoju literatury galicyjskiej s a prozaicy Alvaro Cunqueiro i Blanco Amor oraz poeci Luis Seoane, Iglesias Alvariño i Celso Emilio Ferreiro. Niezwykle waz nym czynnikiem maj acym wp yw na tak dynamiczny rozwój hiszpańskiej literatury s a prestiz owe nagrody i liczne konkursy. Najwaz niejsze z nich to El Premio Nadal (nagroda najstarsza), El Planeta (o najwyz szej wartości), El Prencipe de Asturias (najbardziej prestiz owa) oraz El Cervantes (za ca okszta t twórczości). 13 Laureat Literackiej Nagrody Nobla z roku C.Mora, España, ayer y hoy. Itinerario de Cultura y Civilización, Madrid 1995, s. 73.

7 WP YW PRZEMIAN USTROJOWYCH NA ROZWÓJ HISZPAŃSKIEJ KULTURY 321 Zdaniem profesora Pablo Fusi, z ycie kulturalne Królestwa Hiszpanii w ostatnich dwóch dekadach dwudziestego wieku sta o sie integraln a cze ści a europejskiego dziedzictwa kulturowego. W dziedzinie muzyki niekwestionowany prym wiedli Plácido Domingo, José Carreras i Monserrat Caballé. Do tego grona do aczyli kompozytorzy Ernesto i Cristobal Halffter, Luis de Pablo, Tomás Marco i Ramón Encinas. Waz nym impulsem rozwoju hiszpańskiej muzyki by y wielkie festiwale (m.in. w Barcelonie i Granadzie), ciesz ace sie uznaniem i zauwaz ane w europejskich mediach 15. Z kolei hiszpańska kinematografia, znana wcześniej dzie ki twórczości emigranta Luisa Buñuela 16, zaistnia a poza granicami Hiszpanii dzie ki twórczości rez yserów nowej generacji, takich jak José Luis García (nagrodzony w 1982 r. Oskarem za najlepszy film zagraniczny Volver a empezar), Fernando Trueba (Oskar w 1994 r. za Belle Epoque) i Pedro Almodavar (Oskar w 2000 r. za Todo sobre mi madre). Mie dzynarodowe uznanie zdobyli takz e hiszpańscy malarze Tapies, Antonio López, Isabel Guerra, Josep Sala i Miguel Barceló. Wśród licznych hiszpańskich muzeów prezentuj acych sztuke nowoz ytn a pojawi y sie takz e nowoczesne muzea sztuki wspó czesnej: Museo el Reína Sofia w Madrycie, Muzeum Miró w Palma de Mallorca, Muzeum Salvadore Daliego w Figueras oraz Muzeum Guggenheima w Bilbao. Filarem przywróconej w Hiszpanii demokracji sta y sie statuty autonomiczne 17 regionów. W z yciu kulturalnym Hiszpanii otworzy sie nowy rozdzia 17. Hiszpańska kultura sta a sie kwintesencj a wolności uzyskanej podczas ca ego okresu transición 18 oraz synonimem demokracji i nowoczesnej monarchii parlamentarnej. Pre z ny rozwój hiszpańskiej kultury w latach osiemdziesi atych XX wieku zosta dostrzez ony przez demokratyczne państwa zachodniej Europy. Znalaz o 15 Fusi, Santos Julia, García Delgado, Jiménez, La España del siglo XX, s Wybitny hiszpański rez yser i scenarzysta tworz acy w Hiszpanii, Meksyku i Francji. Najwaz niejsze filmy to Pies andaluzyjski (1928), Los Olvidados (1950), Nazarin (1958, nagroda w Cannes), Mroczny przedmiot poz adania (1977, nagroda w San Sebastian), Pie kność dnia (1967, nagroda w Wenecji), Dyskretny urok burz uazji (1972). 17 Szerzej problem ten opisuje autor poniz szego artyku u w: Polska Hiszpania wczoraj i dziś, red. J. Kude ko, C. Taracha, art. Źród a sukcesów wspó czesnej Hiszpanii, cud gospodarczy, monarchia parlamentarna, wspólnoty autonomiczne (Lublin 2012, s ). 18 Terminem transición określa sie w Hiszpanii czas przemian ustrojowych od śmierci genera a Francisco Franco po uchwalenie demokratycznej konstytucji (6 grudnia 1978) i zbudowanie nowoczesnej monarchii parlamentarnej.

8 322 JACEK GO E BIOWSKI to swoje odzwierciedlenie w przyznaniu Madrytowi w 1992 r. tytu u Europejskiej Stolicy Kultury, to z kolei sta o sie bodźcem do realizacji kolejnych prestiz owych projektów. Hiszpanie wyspecjalizowali sie w organizacji wielkich imprez kulturalnych przyci agaj acych tysi ace turystów z ca ej Europy. Ich fundamentem i gwarancj a sukcesu by a sta a wspó praca trzech podmiotów: Ministerstwa Kultury, rz adu wspólnoty autonomicznej i lokalnych przedsie biorców. Sztandarowym przyk adem takich dzia ań jest Festiwal Tres Culturas por Tolerancia, który odbywa sie w Murcji. Jego organizatorzy zapraszaj a chóry, teatry, zespo y muzyczne oraz artystów prezentuj acych trzy kultury: chrześcijańsk a, muzu mańsk aiz ydowsk a 19. Budz et tego festiwalu przekracza kwote dziewie ciu milinów euro. Reasumuj ac nalez y stwierdzić, iz najwaz niejszym efektem hiszpańskich przemian ustrojowych maj acych wp yw na przemiany kulturalne, jest decentralizacja państwa umoz liwiaj aca rozbicie sztucznego monolitu na rzecz wielokulturowości. Powstanie regionów autonomicznych sta o sie wielkim katalizatorem rozwoju. BIBLIOGRAFIA Casanova J.,Gil Andrés C.:Historia de España en el siglo XX, Barcelona Fusi J.P.: Santos Juliá, García Delgado J.L.:Jiménez J.C.: La España del siglo XX, Madrid Mi kowski T.,Machcewicz P.:Historia Hiszpanii, Wroc aw Mora C.:España, ayer y hoy. Itinerario de Cultura y Civilización, Madrit THE IMPACT OF THE POLITICAL TRANSFORMATIONS ON THE DEVELOPMENT OF SPANISH CULTURE AFTER 1975 Summary The political transformations in Spain that ended with free parliamentary elections of 15 June 1977 were a powerful catalyst of the activity of the Spanish nation in all walks of life. Between 1975 and 1990 a real revolution took place in Spanish mass media and in culture. 19 W Festiwalu Tres Culturas wzie li udzia takz e lubelscy artyści: Chór Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz Marek So owiej z Zamościa z wystaw a swoich obrazów.

9 WP YW PRZEMIAN USTROJOWYCH NA ROZWÓJ HISZPAŃSKIEJ KULTURY 323 It resulted in setting up modern periodicals (among others, El Paiz, El Mundo, Navarra Hoy, Diaro Rioja and many others), over 2600 radio stations and a network of modern television channels broadcasting programs devoted to culture and to languages of the autonomous communities. The Ministry of Culture established in 1977 supported initiatives promoting multiculturalism of the Kingdom of Spain, which resulted in opening several dozen modern museums, institutes of modern art and organizing numerous festivals. Decentralization of the country made it possible to emphasize the multiculturalism of Spanish autonomous communities that today act as a magnet for a 70 million mass of tourists from all over the world. Translated by Tadeusz Kar owicz S owa klucze: Hiszpania XX wieku, wspólnoty autonomiczne, kultura wspó czesnej Hiszpanii. Key words: Spain in the 20 th century, autonomous communities, culture of modern Spain.