Historia i kultura Kraju Basków

Transkrypt

1 Monika A. Murzyn Historia i kultura Kraju Basków Kamienne domy rozsiane wśród pól widoczne poprzez mgłę, soczysta zieleń wskazująca na znaczne opady, górzysty krajobraz. Czy takie jest nasze wyobrażenie o Hiszpanii? Kraj Basków Euskadi Euskal Herria, jest obszarem, który od wieków do niej przynależał. Jednocześnie jest to kraina odrębna kulturowo, różna od właściwej Hiszpanii, z którą często pozostawała w konflikcie. Jak każde pogranicze i miejsce mieszania się kultur to niezwykle ciekawy region pełen niespodzianek, kontrastów oraz różnorodności. Baskijska Wspólnota Autonomiczna (Communidad Autonoma del País Vasco), jedna z 16 części składowych Hiszpanii, zajmuje powierzchnię 7,2 tys. km². Podzielona jest na trzy części: prowincję Bizkaia ze stolicą w Bilbao (baskijskie Bilbo), prowincję Gipuzcoa ze stolicą w San Sebastián (Donostia) oraz Alava ze stolicą w Vitoria (Gasteiz). Region ten zamieszkuje 2 mln 100 tys. osób. 1 Obszar metropolitalny największego miasta, Bilbao jest miejscem zamieszkania dla ponad połowy mieszkańców regionu. Większość z nich deklaruje 1 Dla porównania jest to około połowy powierzchni województwa Małopolskiego w obecnych granicach. 185

2 podwójną tożsamość. Za wyłącznie Basków uważa się tylko 1/5 populacji, za jedynie Hiszpanów tylko 15%. Oficjalnie jest to obszar dwujęzyczny, co widoczne jest m.in. w podwójnych nazwach własnych wszystkich miejscowości, placów i ulic. Baskijski (Euskara Euskera) to preindoeuropejski język o nieznanym pochodzeniu, którego wersja pisana pojawiła się w wieku XVI, natomiast unifikacja wielu dialektów nastąpiła dopiero w 1968 r. Nie jest on obecnie zbyt dobrze znany przez mieszkańców krainy. Tylko jeden na trzech z nich zna baskijski, a jedynie 1% posługuje się codziennie wyłącznie tym językiem. Jest to swoisty paradoks, ponieważ w języku baskijskim określenie Bask (Euskaldun) w dosłownym tłumaczeniu oznacza ten, kto posiada Euskera. Częściowym wytłumaczeniem takiego stanu rzeczy może być zakaz nauki i posługiwania się językiem baskijskim w czasach dyktatury generała Franco. Baskowie są najstarszą grupą etniczną Półwyspu Iberyjskiego, najdłużej zasiedlającą nieprzerwanie ten sam region w Europie. Pierwsze ślady człowieka na tych terenach, odkryte w jaskiniowych namuliskach, pochodzą z około lat p.n.e lat liczą sobie malowidła jaskiniowe w jaskini Santimamiñe w pobliżu miejscowości Kortezubi. 2 Dwa wytwory natury, morze oraz góry, w decydujący sposób wpłynęły na charakter i ducha baskijskiego. Wybrzeże baskijskie, którego najwyższym punktem jest malowniczy przylądek Ogoño, charakteryzuje się poszarpaną, nierówną linią brzegową. 90% to skaliste wybrzeże, jedynie 10% stanowią piaszczyste plaże. Na terenie Euskadi znajduje się 9 parków narodowych. Najbardziej znanym z nich jest nadmorski Rezerwat Biosfery Urdabai, znajdujący się u ujścia rzeki Oka do zatoki biskajskiej. W 1984 r. został on wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO. Dużą część powierzchni kraju zajmują góry, naturalna skalista bariera, w większości o przebiegu równoleżnikowym. Wiele pięknych masywów górskich posiada iście alpejski pejzaż np. masyw Duranguesado na terenie parku Urkiola, Macizo del Gorbea, Sierra de Entzia, Sierra de Aralar. Z górami i morzem związane były również najwcześniejsze wierzenia i mity Basków. Najwyższe, w okresie zimowym pokryte śniegiem szczyty, takie jak Gorbea (1482 m n.p.m.) czy Anboto (1331 m n.p.m.) były siedzibami 2 Okolice Kortezubi znane są również z nietypowego dzieła sztuki współczesnej pędzla baskijskiego artysty Augustino Ibarolla. Zamienił on naturalnie rosnące drzewa w magiczny malowany las. 186

3 bóstwa Mari, pięknej jasnowłosej kobiety. Pioruny zwiastowały przenoszenie się bogini ze szczytu na szczyt, mgły przebywanie w danej siedzibie. Odpowiednikiem greckiego Zeusa czy skandynawskiego Thora w mitologii baskijskiej był Ortzi, bóg sklepienia niebieskiego i ziemi, innym ważnym bóstwem była Illagria, bogini księżyca, świata zmarłych i ciemności. W I wieku p.n.e. w pobliże kraju Basków przybyli Rzymianie, w V wieku n.e. Wizygoci, którym Baskowie stawili zacięty opór. W 581 r. Leovigild, wódz Wizygotów założył Victoriaco, stanicę do obrony przed Baskami w pobliżu baskijskiej wioski Gasteiz (obecnie stolica całego Regionu Autonomicznego). Baskowie zachowali odrębność, przyjęli jednak chrześcijaństwo. W czasach ekspansji arabskiej, będąc oddzielonym górami od reszty półwyspu Iberyjskiego, Kraj Basków stał się przedmurzem chrześcijaństwa w tej części Europy. Od IX do XIII wieku przez ziemie baskijskie wiódł szlak pielgrzymkowy do grobu Św. Jakuba w Santiago de Compostella. 3 W średniowieczu Kraj Basków znalazł się pomiędzy dwiema potęgami Asturią i Nawarrą. W 1200 r. nastąpiło przyłączenie dwóch prowincji Alava oraz Gipuzcoa do królestwa Kastylii. Mit o niezależności Basków wywodzi się z faktu, iż trzecia prowincja baskijska, Bizkaia (od której pochodzi też nazwa Zatoka Biskajska) pozostała niezależną i została włączona do Kastylii na innych prawach, drogą dziedziczenia dopiero w końcu XIV w. Stając się częścią królestwa Kastylii, prowincja ta utrzymała swoje odwieczne prawa, tzw. fueros, na które musiał przysięgać każdy następca tronu. Ceremonia potwierdzenia fueros odbywała się pod świętym dębem Basków Gernikako Arbol w miejscowości Gernika, gdzie miały także miejsce obrady parlamentu biskajskiego. Fueros oznaczały m.in., iż na terenie Bizkai nie było poddaństwa, a każdy Bask jako szlachcic był wolny i niezależny. Średniowiecze to również okres lokacji miast i potwierdzania praw już istniejących ośrodków miejskich, przykładem Vitoria - Gasteiz lokowana w 1181 r. W panoramie miasta do dzisiaj dominują wysmukłe sylwetki i spiczaste wieże gotyckich kościołów, w tym katedry Najświętszej Marii Panny. Wtedy też miało miejsce nadanie praw 3 Inna jego odnoga prowadziła przez przełęcz Puerto de Ibañeta w pobliżu wioski Roncesvalles - Orreaga na terenie sąsiedniej Navarry regionu, gdzie drugim po hiszpańskim (castellano) językiem urzędowym jest również język baskijski. Przełęcz Ibañeta znana jest z literatury pięknej jako miejsce, w którym po wspaniałej walce do ostatniej kropli krwi zginął rycerz Roland, według Pieśni o Rolandzie walczący z niewiernymi Saracenami, natomiast według kronikarza Karola Wielkiego z Baskami. 187

4 miejskich San Sebastián (1150 r.), a nieco później Bilbao (1300 r.). Założyciel Bilbao, Diego Lopez de Haro ulokował miasto w wąskiej dolinie w pobliżu ujścia rzeki Nervión do Zatoki Biskajskiej. Do dzisiaj sercem miasta jest średniowieczna dzielnica Casco Viejo popularnie zwana siete calles lub botxo, w której znajduje się gotycka katedra San Tiago. W dobie tzw. periodo foral (XIV i XV w.) nastąpił wydatny rozwój handlu morskiego. Poprzez port w Bilbao produkty kastylijskie, m.in. świetnej jakości wełnę, eksportowano na północ Europy, szczególnie do Niderlandów. Istniało np. baskijskie przedstawicielstwo handlowe w Brugii we Flandrii. Na miejscu wytapiano żelazo i pozyskiwano drewno do budowy żaglowców. Baskowie byli też znani jako dobrzy i dzielni żeglarze. Najsławniejszym z nich stał się Juan Sebastián Elcano pochodzący z miejscowości Getaria w prowincji Gipuzkoa. Jako oficer F. Magellana w latach opłynął on kulę ziemską, a po śmierci Magellana przejął dowództwo wyprawy i powrócił do Europy. Wśród konkwistadorów w Ameryce Południowej znaleźli się również Baskowie (np. Lope de Aguirre), wielu z nich osiedliło się tam na stałe. Przykładowo, baskijskie korzenie posiadał Simón Bolivar, którego przodkowie emigrowali do Ameryki Południowej z małej baskijskiej wioski (Pueblo de Bolivar) w XVI wieku. W tym samym wieku w Oñati, małym, istniejącym od średniowiecza miasteczku, biskup Rodrigo de Mercado, humanista i mecenas sztuki założył prestiżowy uniwersytet. Budynki uniwersyteckie stanowią wspaniałe dzieło w stylu plateresco, jak określa się wczesny renesans hiszpański odzwierciedlający przenikające się pierwiastki mauretańskie (mudejar), późnego gotyku oraz renesansu. W XVI w. Baskowie uczestniczyli w wojnach hiszpańsko-francuskich pomiędzy Karolem V a Franciszkiem I. Po odniesieniu ran podczas jednej z wypraw, baskijski żołnierz pochodzący z miejsowości Loiola w prowincji Gipuzkoa postanowił zmienić strój rycerski na habit zakonny. Iñigo de Loiola, znany jako Św. Ignacy Loyola stał się założycielem najważniejszego zakonu kontrreformacyjnego - Towarzystwa Jezusowego, działającego od 1534 r. W miejscu, gdzie niegdyś stał dom rodzinny Św. Ignacego Loyoli znajduje się monumentalna bazylika, barokowe dzieło Carlo Fonte, ucznia wielkiego rzymskiego architekta G. L. Berniniego, z kopułą o wysokości 65 metrów. O konieczności obrony granicy francusko-hiszpańskiej przypomina natomiast ufortyfikowane miasto Hondarribia (Fuenterrabia), na brzegu rzeki Bidasoa, posiadające zamek Karola V oraz zachowany średniowieczny układ urbanistyczny. Baskijski charakter miasteczka widać szczególnie 9 września podczas 188

5 dorocznego święta upamiętniającego jedno ze zwycięstw militarnych. Na Plaza de las Armas przed zamkiem odbywa się wtedy zgromadzenie Basków noszących na głowach typowe berety. Na co dzień są one w kolorze czarnym, na specjalne, takie jak ta okazje - w czerwonym. W restauracjach i tawernach malowniczej rybackiej dzielnicy miasteczka - Marina łatwo usłyszeć język baskijski. Od końca XVIII wieku Kraj Basków znowu stał się polem bitewnym. W 1793 r. miała miejsce wojna Hiszpanii przeciwko rewolucji francuskiej, w 1808 r. inwazja Napoleona. Klęskę cesarza w Hiszpanii przypieczętowała bitwa pod Vitorią. Po okresie panowania Ferdynanda VII ( ) rozpoczęły się wojny o sukcesję na tronie (tzw. karlistowskie) pomiędzy Carlosem oraz Izabelą II. W I wojnie karlistowskiej ( ) Kraj Basków stanowił bastion karlizmu, stąd też korzystny dla Izabeli układ w Bergarze zawarty w 1839 r. był dużym ciosem dla Basków. Zniesiono fueros, odwieczne prawa i swobody, co ostateczne zostało potwierdzone w 1876 r. Z drugiej strony, druga połowa wieku XIX stała się okresem gwałtownego rozwoju ekonomicznego tej części Hiszpanii. W obrębie Półwyspu Iberyjskiego rewolucja przemysłowa miała miejsce początkowo jedynie w Katalonii i Kraju Basków, gdzie najbardziej dynamicznie rozwijającym się miastem pozostało Bilbao. 4 Powstało wtedy wiele ważnych instytucji np. Banco de Bilbao oraz dużych przedsiębiorstw, takich jak Altos Hornos de Biskaia, Papelera Espaniola, Atillerios de Nervión, rozwinął się przemysł tekstylny, stoczniowy, metalowy, hutniczy oraz papierniczy. W XIX w. Bilbao powiększyło się i rozbudowało. Powstała nowa, reprezentacyjna dzielnica Ensanche z szerokimi arteriami komunikacyjnymi i Gran Vía - główną osią dziewiętnastowiecznego miasta. W 1886 r. założony został jezuicki uniwersytet w Deusto, obecnie jedna z najlepszych hiszpańskich prywatnych uczelni wyższych, specjalizująca się w naukach ekonomicznych oraz prawniczych. O świetności miasta na przełomie XIX i XX wieku przypomina także wiszący most żelazny, tzw. Puente Colgante de Biskaia, otwarty w 1893 r., a łączący dwie dzielnice Las Arenas i Portugalete. W XIX wieku wybrzeże baskijskie stało się też znanym miejscem letniego wypoczynku. Medyk królowej Izabelli II zalecił jej częste kąpiele 4 Również obecnie te dwa autonomiczne regiony są najlepiej rozwiniętymi pod względem ekonomicznym prowincjami Hiszpanii. 189

6 morskie. Od 1845 r. monarchini ta przyjeżdżała każdego roku do San Sebastián przyczyniając się do rozwoju tego miasta, jako najważniejszego baskijskiego kurortu, zwanego La Perla del Oceano (Perła Oceanu). U stóp dawnej warowni na wzgórzu Monte Urgull usytuowane jest stare miasto. Wokół malowniczej zatoki Concha oraz na południe od starego miasta znajdują się reprezentacyjne dziewiętnastowieczne dzielnice. Tradycje eleganckiego kurortu są kontynuowane do dziś w tym liczącym 180 tys. mieszkańców, pełnym życia ośrodku miejskim słynnym m.in. z corocznego festiwalu filmowego. Odwiedzający San Sebastián ma też okazję zetknąć się ze znaną i cenioną w całej Hiszpanii kuchnią baskijską (San Sebastián znane jest z największej ilość barów i restauracji w stosunku do powierzchni miasta). Typowe potrawy baskijskie to m.in. dania z ryb (dorsz - bakalaio w sosach np. pil pil, merluza - wątłusz, kałamarnica w sosie własnym), grzybów (np. jajecznica z grzybami), kaiku mamia, deser z zsiadłego mleka przygotowywany w drewnianych konwiach. W okolicach San Sebastián znajduje się też wiele typowych baskijskich tawern serwujących obok dań baskijskich produkowane tu wino z jabłek (cider). W Kraju Basków istnieje także unikalny zwyczaj tzw. Towarzystw Gastronomicznych (txokos), zamkniętych klubów skupiających mężczyzn, gotujących wymyślne potrawy. Wiek XIX był również, podobnie jak w innych częściach Europy, okresem budzenia się nacjonalizmu baskijskiego. W 1894 r. Sabino Arana Goiri, ojciec baskijskiego odrodzenia narodowego, założył Baskijską Partię Nacjonalistyczną, zaprojektował ikurriña, tj. baskijską flagę (o trzech kolorach: biały, zielony, czerwony), spisywał i propagował również tradycje baskijskie. Wśród najbardziej znanych znajduje się zwyczaj Bertsolari. Bertsolariak to poeta ludowy wykonujący improwizowane pieśni. Znana jest melodia i rytm piosenki, śpiewak musi jednak błyskawicznie stworzyć słowa na zadany przez widownię temat. Typowym baskijskim instrumentem muzycznym jest alboka rodzaj rogu muzycznego. Sporty, takie jak harrijasotza podnoszenie kamieni (zaadaptowane przez Japończyków), aizkolartiza - rąbanie drewna, estropadak - regaty łodzi rybackich, podkreślają siłę i tężyznę fizyczną. Najbardziej znanym baskijskim sportem jest pelota. Fronton (ściana) do peloty znajduje się w prawie każdej wiosce. Baskowie są też wielkimi miłośnikami piłki nożnej. Najstarszym baskijskim klubem piłkarskim, w którym do dzisiaj mogą grać jedynie zawodnicy pochodzenia baskijskiego, jest Atletico de Bilbao założony w 1898 r. Każdy mecz tej drużyny na istniejącym od 1913 r. stadionie San Mamés w Bilbao traktowany jest jak święto narodowe. 190

7 Początek wieku XX rozbudził nadzieje na większą autonomię dla Kraju Basków. Ze względu na obietnicę znacznej niezależności dla ziem baskijskich otrzymaną od Republikanów, w wojnie domowej, która wybuchła w 1936 r., Baskowie poparli ich przeciwko nacjonalistom (Frankistom). 26 kwietnia 1937 r. miało miejsce pierwsze przeprowadzone na dużą skalę, bombardowanie celów cywilnych z powietrza. Na rozkaz generała Franco, niemiecki oddział Condor zniszczył miasto Gernika - symbol niezależności Basków. To niezwykle tragiczne wydarzenie zostało w ekspresyjny sposób uwiecznione przez Pablo Picasso. Jego obraz pt. Gernika był jedynym eksponatem w pawilonie hiszpańskim podczas Wystawy Światowej w 1937 r. 5 W czasach dyktatury generała Franco, próbując stworzyć z Hiszpanii jednorodne państwo narodowe, ograniczano swobody wszelkich mniejszości, również Basków, zakazywano m.in. używania i nauczania języka baskijskiego. W 1959 r., w reakcji na te represje powstała ETA - Euskadi eta Askatasuna (Kraj Basków i Wolność), która z czasem przekształciła się w jedną z najbardziej znanych organizacji terrorystycznych. W okresie powojennym w dalszym ciągu intensywnie rozwijano przemysł ciężki, szczególnie w okolicach Bilbao. Pokojowe zakończenie dyktatury generała Franco przyniosło krajowi Basków znaczną autonomię, ale jednocześnie od połowy lat 70. XX w., podobnie jak inne regiony, których istnienie i funkcjonowanie oparte było o tradycyjny przemysł, Kraj Basków stał się w dużej mierze obszarem problemowym, przechodzącym silny kryzys strukturalny. W latach 80. w Hiszpanii przeprowadzono szeroki program restrukturyzacji przestarzałych i nierentownych gałęzi przemysłu. Do obszarów najbardziej dotkniętych reformami należał kraj Basków (wysoka stopa bezrobocia, stagnacja ekonomiczna), co potęgowało jeszcze napięcia w regionie. W największym mieście regionu, Bilbao, przemysł i port pozostawiły po sobie wiele zaniedbanych terenów w samym sercu miasta, zdegradowane środowisko naturalne i krajobraz kulturowy. Chęć wyjścia z zapaści ekonomicznej stała się przyczyną podjęcia działań w kierunku stworzenia długofalowego planu rozwoju miasta. Począwszy od 1989 r. Bilbao stało się znane ze spektakularnej i z dużym sukcesem wdrażanej strategii rewitalizacji miasta, związanej m.in. z zagospodarowaniem 5 Do dziś trwa dyskusja czy dzieło to powinno być pokazywane w Muzeum Sztuki Nowoczesnej Reina Sofia w Madrycie, czy też w Bilbao. 191

8 terenów poprzemysłowych i poportowych. 6 Obiektem, który przyniósł miastu rozgłos i nowym symbolem Bilbao jest ekspresyjny, rzeźbiarski w formie, monumentalny budynek Muzeum Guggenheima, autorstwa amerykańskiego architekta Franka O. Gehry. Zmianie wizerunku miasta towarzyszyła także transformacja jego struktury funkcjonalnej. Najważniejszymi sektorami stały się usługi wyższego rzędu, przemysł wysokich technologii, R&D oraz kultura i turystyka. Jednocześnie działaniom rewitalizacyjnym sprzyja utrzymująca się w Kraju Basków od połowy lat 90. bardzo dobra koniunktura gospodarcza, odzwierciedlona m.in. w niezwykle korzystnym bilansie zagranicznych obrotów handlowych. 7 Współczesny Kraj Basków to zasobny region, łączący przywiązanie do tradycji z nowoczesnością, naturę z wytworami cywilizacji, kulturę hiszpańską z lokalną, endogeniczną kulturą baskijską. Można jedynie mieć nadzieję, że jeśli nie zwycięży agresywny nacjonalizm propagowany przez nieliczną mniejszość, ten piękny region będzie nadal pomyślnie się rozwijał. LITERATURA Bilbao a guide, Bilbao Iniciativas Turisticas, Bilbao Metropoli-30, Bilbao Europa. Regiony i państwa historyczne, Kamler M. (red.), PWN Warszawa 2000, s Miłkowski T., Machcewicz P., Historia Hiszpanii, Ossolineum, Wrocław Murzyn M. A., Miasto postindustrialne - rola kultury w strategii rozwoju miasta na przykładzie Bilbao, [w:] Jażdżewska I. (red.), Współczesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2002, s Zariategi A., Doria I., Historia y Arte, Departamiento de Comercio, Consumo y Turismo del Gobierno Vasco, Vitoria Koszt całości przeprowadzanych inwestycji rewitalizacyjnych szacowany jest na około 557 mln euro. 7 Przykładowo w 2001 r. PKB na osobę wynosił dla kraju Basków euro, eksport osiągnął wartość 1,6 bln peset, import jedynie 0,6 bln peset, stopa bezrobocia wynosząca 9,9 % była najniższa od 1985 r. (dane Instituto Vasco de Estadistica 2002, 192