MIEJSKA STRATEGIA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH (przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu)

Transkrypt

1 OŁAWA, sierpień 2004 MIEJSKA STRATEGIA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH (przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu) Podstawa prawna: art. 17 ust. 1. ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593). Projekt został opracowany przez zespół powołany Zarządzeniem Nr 177/0151/03 Burmistrza Miasta Oława, w składzie: 1. Zastępca Burmistrza Miasta Oława Jerzy Hadryś 2. Kierownik Gminnego Centrum Informacji Łucja Mycek-Wojciukiewicz 3. Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej Ewa Romańczuk 4. Naczelnik Wydziału Profilaktyki Uzależnień Władysław Mondzelewski 1

2 Spis treści: Strona I - Uwagi wstępne:...4 Część I: O strategii Uwagi ogólne Województwa dolnośląskiego Gminy Miejskiej Oława...5 Część II: Problemy definicyjne zjawiska wykluczenia Definicja wykluczenia społecznego Przyczyny wykluczenia społecznego Skutki wykluczenia społecznego...7 Część III: Instrumenty działań przeciw wykluczeniu społecznemu Instrumenty prawne Ustawa o pożytku publicznym i wolontariacie Ustawa o zatrudnieniu socjalnym Ustawa o pomocy społecznej Ustawa o świadczeniach rodzinnych Ustawa o promocji zatrudnienia i instrumentach rynku pracy Instrumenty finansowe Część IV: Problem wykluczenia społecznego w Polsce (zarys społecznej diagnozy) Część V: Diagnoza problemu wykluczenia społecznego w gminie Skala bezdomności Skala ubóstwa Liczba uzależnionych Zjawisko przemocy w rodzinie Problem sieroctwa Problem osób niepełnosprawnych...23 II - Konstrukcja strategii: Opis konstrukcji Schemat graficzny Uzasadnienie przyjętej konstrukcji

3 III Wizja: Uwagi ogólne Wizja miasta IV Misja: Uwagi ogólne Misja miasta V - Priorytety i działania: Priorytet 1 - ograniczanie zjawiska bezdomności: i. Działanie 1 (ratunkowe - zapewnienie schronienia)...27 ii. Działanie 2 - działania łagodzące - wychodzenie z bezdomności...27 iii. Działanie 3 - działania zapobiegawcze - zapobieganie bezdomności Priorytet 2 - redukowanie zjawiska ubóstwa: i. Działanie 1 - działania ratunkowe - udzielanie doraźnej pomocy...28 ii. Działanie 2 - łagodzenie skutków - tworzenie zamkniętego rynku pracy iii. Działanie 3 - zapobieganie ubóstwu Priorytet 3 - przeciwdziałanie uzależnieniom:...30 i. Działanie 1 - działania ratunkowe ii. Działanie 2 - wychodzenie z uzależnienia...31 iii. Działanie 3 - zapobieganie uzależnieniom Priorytet 4 - ograniczanie zjawiska przemocy w rodzinie:...32 i. Działanie 1 (działania ratunkowe) ii. 33 iii. Działanie 2 - eliminowanie skutków przemocy (ofiara, sprawca, świadek)... Działanie 3 - zapobieganie przemocy w rodzinie Priorytet 5 - wspieranie dzieci i młodzieży dotkniętej sieroctwem:...34 i. Działanie 1 - działania ratunkowe ii. iii. Działanie 2 - działania łagodzące skutki...36 Działanie 3 - działania zapobiegające programy wzmacniające rodzinę Priorytet 6 - wspieranie osób niepełnosprawnych pozbawionych możliwości samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie:...36 i. Działanie 1 - budzenie świadomości na temat konieczności integracji społecznej (informowanie) ii. Działanie 2 zwiększenie dostępności życia publicznego dla osób niepełnosprawnych (likwidacja barier architektonicznych, odpowiednie oznakowanie, tworzenie miejsc pracy w instytucjach publicz- 3

4 nych)...37 iii. Działanie 3 profilaktyka prozdrowotna, rehabilitacja, promocja zdrowego trybu życia...)...38 VI Uwagi końcowe Dobre przykłady działań przeciw wykluczeniu społecznemu Zamiast zakończenia...41 VIII Załączniki Załącznik Nr 1. UCHWAŁA Nr XIX / 150 / 04 Rady Miejskiej w Oławie z dnia 29 stycznia 2004 roku, w sprawie zasad udzielania dotacji podmiotom nie zaliczanym do sektora finansów publicznych i nie działającym w celu osiągnięcia zysku Załącznik Nr 2. UCHWAŁA NR XXI / 163 / 04 Rady Miejskiej w Oławie z dnia 25 marca 2004 roku w sprawie: zmiany uchwały Rady Miejskiej w Oławie Nr XIX/150/04 z dnia 29 stycznia 2004 r. w sprawie zasad udzielania dotacji podmiotom nie zaliczanym do sektora finansów publicznych i nie działającym w celu osiągnięcia zysku I - Uwagi wstępne Część I: O strategii Uwagi ogólne. Przygotowanie strategii jest zawsze próbą rozpoznania, a zarazem formowania przyszłości. Aby strategia odniosła sukces musi być udana w czterech aspektach: 1) co warto robić, 2) jakie będą warunki, 3) jak przekonać do współdziałania, 4) jak wdrażać. Nie istnieje skuteczna metodologia opracowywania strategii. Istotą strategii jest kreatywne, innowacyjne spojrzenie na zastany zespół uwarunkowań. Wymogi formalne należy spełnić, choć nie wolno dopuścić, by zdominowały proces myślowy. Strategia zawiera cele i ich rozwinięcia, w stopniu stanowiącym podstawę do formułowania programów działania, w których określa się terminy realizacji i 4

5 zasady finansowania poszczególnych zadań. Naczelnym zadaniem strategii jest formułowanie wizji, której urzeczywistnienie stanowi o realizacji misji. Nie mniej ważnym zadaniem jest budowanie konsensusu wokół tej misji, a także wynikających z niej celów strategicznych. Tylko szeroki konsensus daje gwarancję wdrożenia i realizacji strategii. Strategia musi być traktowana jako dobro wspólne wszystkich mieszkańców, a jej formułowanie i wdrażanie powinno być procesem społecznym. Rolą samorządu miejskiego w przygotowaniu i realizacji wyzwań strategii przede wszystkim powinno być organizowanie współpracy i stwarzanie warunków dla wspólnego realizowania projektów. Od ogólnej strategii w naturalny sposób przechodzi się do wyznaczenia szczegółowych priorytetów realizacyjnych, co jest niezbędne, ale rodzi dobrze znane niebezpieczeństwo zdominowania sfery imaginacyjnej przez technokratyczną i celów podmiotowych przez przedmiotowe. Dlatego też ważniejsze od zapisanych w strategii priorytetów, celów i programów jest zachowywanie holistycznej (całościowej) perspektywy rozwojowej, pozostającej w stałym sprzężeniu z misją gminy. Strategia powinna być wyrazem woli mieszkańców kształtowania takiego a nie innego stanu. Pragnienie to oparte jest na aktualnej wiedzy i znajomości uwarunkowań. Zarówno wiedza, jak też rozpoznanie i wybór celów nie są niezmienne. Nawet, jeśli cele zostały wybrane prawidłowo, to ich osiągnięcie otwiera kolejne horyzonty, a zmienny w czasie układ uwarunkowań stwarza nowe i wymagające odpowiedzi wyzwania. Dokument musi więc być poddawany okresowej weryfikacji i niezbędnym modyfikacjom. Prace przygotowujące takie korekty powinny być prowadzone w sposób ciągły. Strategia powinna więc pozostać dokumentem otwartym. Oznacza to, iż nie jest to dokument dany raz na zawsze, a wręcz wymagane jest jej uaktualnianie i adaptowanie do zmian zachodzących w otoczeniu. 2. Województwa dolnośląskiego. Zasadniczym celem strategii rozwoju Dolnego Śląska jest stworzenie kompleksu uwarunkowań sprawiających, że na tym obszarze da się żyć w spokoju ducha, w zgodzie z ludźmi i w harmonii z naturą. Droga do celu zasadniczego prowadzi przez realizację pięciu celów strategicznych, które określają podstawowe kierunki działań władz samorządowych. Te cele to: integracja dolnośląska, renesans cywilizacyjny, społeczeństwo obywatelskie, innowacyjna gospodarka, otwarcie na świat. Zadania służące realizacji strategicznych celów rozwoju województwa dolnośląskiego opisane są w 13 domenach działań, które układają się w cztery sfery: gospodarczą, przestrzenną, socjalną i zasobów ludzkich. W strategii jest zapis następujący: Realizacja nadrzędnego celu strategicznego żyć w spokoju ducha, w zgodzie z ludźmi i w harmonii z naturą najbardziej uwidacznia się w sferze socjalnej. Jest to jednocześnie szczególnie wrażliwe pole oddziaływania. Programując dominanty rozwojowe o charakterze społecznym należy szukać szerokiego konsensusu między wymaganiami współczesnej ekonomii i koniecznością podnoszenia konkurencyjności regionu a potrzebami natury socjalnej, których nie rozwiąże niewidzialna ręka rynku. Opieka społeczna stoi dziś przed problemem reorganizacji i usprawnienia całego systemu w oparciu o zasadę pomocniczości. Jest bowiem zadaniem lokalnych społeczności wspieranie najbardziej potrzebujących pomocy, szczególnie osób wykluczonych ze społeczności z powodów od nich niezależnych. 3. Gminy Miejskiej Oława. W strategii rozwoju miasta wyznaczone trzy główne cele strategiczne: 5

6 1. Stworzenie warunków socjalno-bytowych zgodnych z nowoczesnymi standardami. 2. Stworzenie korzystnych warunków dla rozwoju przedsiębiorczości. 3. Uczynienie z Oławy miasta szans na samorealizację mieszkańców. Przyjęto i zapisano w niej tezę, że: Wyznacznikiem nowoczesności miasta jest poziom warunków socjalno-bytowych jej mieszkańców. Rozwój miasta zawsze mierzony jest stopniem polepszenia się standardów życia jej mieszkańców. Praca władz samorządowych nad poprawą szeroko pojętych warunków życia jest niekwestionowanym zadaniem priorytetowym. Stwierdzono, że problemem wpływającym na jakość standardu życia mieszkańców jest dobrze funkcjonujący system opieki społecznej i zdrowotnej. W tym obszarze sformułowano także grupę działań, która powinna uczynić ten system efektywniejszym. Przyjęto, że cel pośredni: Efektywny system opieki społecznej i zdrowotnej precyzują następujące cele szczegółowe: 1. modernizacja i rozbudowa bazy związanej ze świadczeniem usług opiekuńczych, 2. modernizacja i rozbudowa bazy związanej ze świadczeniem usług zdrowotnych, 3. opracowanie systemu racjonalnego zatrudnienia kadry medycznej, 4. opracowanie programu profilaktyki zdrowotnej. Żaden z wymienionych celów nie znalazł stosownego przełożenia w formie propozycji opracowania programów, o których jest mowa w końcowej części strategii. Niniejsza strategia rozwiązywania problemów społecznych stanowi więc istotne uzupełnienie, wymagającej już aktualizacji, strategii rozwoju miasta. W strategii wiele miejsca poświęcono wykluczeniu społecznemu jednostki lub grupy. Ze względu na konsekwencje, jest to stan bardzo niepożądany dla wszystkich członków danej społeczności nie tylko dla wykluczonych - i należy skalę tego zjawiska maksymalnie ograniczać. Jednakże całkowite jego wyeliminowanie, ze względu na wielość przyczyn mogących doprowadzić do wykluczenia - nie jest możliwe. Dla większej przejrzystości niniejszego dokumentu wyodrębniono sześć zjawisk społecznych stwarzających szczególne zagrożenie wykluczeniem: bezdomność, ubóstwo, uzależnienie, przemoc w rodzinie, sieroctwo i niepełnosprawność. Wskazano także kierunki rozwiązywania problemów społecznych przez gminę. W ostatnich kilku latach pojęciem wykluczenia społecznego posługują się niemalże wszystkie dokumenty traktujące o sprawach społecznych. Trzeba pamiętać, że rozwiązując problemy społeczne przeciwdziałamy wykluczeniu społecznemu. Część II: Problemy definicyjne zjawiska wykluczenia 1. Definicja wykluczenia społecznego. Jedną z konsekwencji przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, a konkretnie do Procesu Integracji Społecznej będącego elementem Strategii Lizbońskiej, przyjętej w 2000 roku przez państwa członkowskie UE na 10 lat, jest opracowanie Narodowej Strategii Integracji Społecznej. Konsekwencja ta wynika z treści Strategii Lizbońskiej, która zakłada, że jednym z trzech głównych kierunków działań w ramach strategii jest modernizacja europejskiego modelu społecznego, inwestowanie w ludzi i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Do opracowania Narodowej Strategii Integracji Społecznej powołano zespół zadaniowy, w skład którego weszli przedstawiciele kilku ministerstw, samorządów, organizacji obywatelskich, organizacji przedsiębiorców i związków zawodowych, a także organizacji międzynarodowych (Bank Światowy, United Nations Development 6

7 Programme czyli Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Unia Europejska). Zespół podzielono na cztery grupy, którym przypisano opracowanie określonych obszarów tematycznych. Samej strategii jednak nie zdefiniowano, nie ustalono też, jakie cechy powinny mieć dokumenty przygotowane przez grupy. W nazwie strategii użyto wyrażenia integracja społeczna. W dokumentach unijnych słowa te zwykle zastępuje się określeniem inkluzja społeczna (z ang. social inclusion oznacza inkluzję społeczną). Określeniem o przeciwstawnym znaczeniu do social inclusion jest social exclusion, co tłumaczy się na ogół jako wykluczenie społeczne. Obecnie modne stało się zastępowanie określenia integracja społeczna zwrotem reintegracja społeczna, co wydaje się jest zabiegiem niesłusznym, jako że w świetle sformułowanych i używanych definicji reintegracja ma jednak znaczenie węższe. W wielu dokumentach opisujących proces integracji społecznej zdecydowanie odróżnia się ubóstwo od wykluczenia społecznego. Dla potrzeb niniejszego opracowania przyjęto, że ubóstwo - zwłaszcza długotrwałe zwykle staje się przyczyną wykluczenia społecznego, a w związku z tym należy je potraktować na równi z innymi czynnikami doprowadzającymi do wykluczenia: bezdomnością, uzależnieniem, przemocą w rodzinie, sieroctwem czy niepełnosprawnością. Zasadnicze dla Narodowej Strategii Integracji Społecznej pojęcie integracji społecznej zdefiniowane jest następująco: Integracja społeczna to działania wspólnotowe na zasadach dialogu, wzajemności i równorzędności, których celem jest dążenie do społeczeństwa opartego na demokratycznym współuczestnictwie, rządach prawa i poszanowaniu różnorodności kulturowej, w którym obowiązują i są realizowane podstawowe prawa człowieka i obywatela oraz skutecznie wspomaga się jednostki i grupy w realizacji ich celów życiowych. Natomiast zgodnie z definicją przyjętą przez zespół zadaniowy: Wykluczenie społeczne to sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób. W swoich opracowaniach zespół podkreśla, że wykluczenie społeczne nie ma charakteru swobodnego wyboru, nie jest też zawinione przez wykluczonych (choć może być zawinione przez wykluczających), ani nie jest spowodowane jakimś przypadkowym zdarzeniem. Zespół także podkreśla, że jednostką wykluczaną mogą być osoby lub grupy. 2. Przyczyny wykluczenia społecznego. Przyczyny te nie leżą po stronie wykluczanych jednostek w takim sensie, że nie są zawinione, nie wynikają z ich wad moralnych. Przyczyny te mogą być związane z cechami jednostek wykluczanych, ale cechy te są społecznie narzucane i określane. W wyróżnianych zwykle sferach społecznego funkcjonowania ludzi i odpowiadających im sferach praw człowieka funkcjonują ważne instytucje społeczne. Jeśli przyjąć szeroką definicję instytucji jako zbiorów norm i wartości (formalnie wyrażonych w prawie stanowionym), organizacyjnych form ich realizacji i koniecznych do tego zasobów, dotyczących wyodrębnionej sfery życia społecznego to są to: instytucje rodzinne (np. prawo rodzinne), instytucje opiekuńcze (wspierające i zastępujące rodzinę), instytucje życia towarzyskiego (np. zabawa, rozrywka), instytucje gospodarcze (np. firmy, rynki, instytucje ochrony pracy), instytucje polityczne (np. władza i administracja centralna i lokalna, partie polityczne), instytucje obywatelskie (np. stowarzyszenia), instytucje socjalne (np. ubezpieczenia społeczne, pomoc 7

8 społeczna, ochrona zdrowia), instytucje kulturalne (np. nauka, edukacja, media, sztuka). Funkcjonowanie systemu tych instytucji kształtuje układ szans i ryzyk oraz ułatwień i przeszkód w prowadzeniu przez jednostki takiego życia, jakiego pragną. W dzisiejszym społeczeństwie dostęp jednostki do potrzebnych jej dóbr i usług (od żywności i usług medycznych do telekomunikacji i Internetu) w coraz większym stopniu zależy od tego jak działają i współdziałają ze sobą instytucje. Przyczyny wykluczenia i integracji społecznej mają więc instytucjonalny charakter i należy ich szukać w funkcjonowaniu poszczególnych instytucji społecznych oraz w tym, jak wzajemnie na siebie oddziaływują i jak są ze sobą powiązane. Ponieważ ludzie mają różny potencjał osobowy (np. sprawność i zdrowie), rodzinny (np. pozycja społeczna rodziców) i materialny (np. zamożność) do radzenia sobie z przeszkodami o charakterze instytucjonalnym, jest oczywiste, że osoby z niskim potencjałem tego rodzaju są bardziej narażone na to, że przyczyny wykluczenia społecznego właśnie w ich przypadku doprowadzą do trwałych i negatywnych konsekwencji dla prowadzonego przez nie życia. Stąd wniosek, że nierówności społeczne są ważnym uwarunkowaniem procesów przyczynowych wykluczających bądź włączających na złych warunkach. 3. Skutki wykluczenia społecznego. Dla oceny skutków wykluczenia społecznego warto rozpatrzyć dwa następujące przypadki: 3.1. Niemożliwe jest zgodne z prawem wypełnianie ról społecznych. Bezpośrednie skutki znalezienia się w takiej sytuacji mogą być co najmniej trzy. Pierwszym rodzajem bezpośrednich skutków wykluczenia społecznego jest niewypełnienie ról społecznych, niekorzystanie z zasobów publicznych, niezabezpieczanie własnej egzystencji w godny sposób. W takim przypadku konsekwencją musi być izolacja społeczna, ubożenie i ubóstwo oraz utrata poczucia godności (upokorzenie), co najlepiej widać w postaci długotrwałej ulicznej bezdomności pogodzonej ze swoim losem. Drugi rodzaj skutków tylko tym się różni od pierwszego, że postępującej izolacji i ubożeniu towarzyszą ciągłe i bezskuteczne wysiłki, by jednak jakoś funkcjonować społecznie, korzystać z publicznych zasobów i zabezpieczyć własną egzystencję, co może opóźnić proces izolacji i ubożenia. Trzeci rodzaj skutków nie musi się wiązać z ubożeniem, ale z nielegalnością działania, czyli po prostu z przestępczością. Na podstawie rozpatrzonej sytuacji można postawić hipotezę, że wykluczenie społeczne rozumiane jako sytuacje uniemożliwiające ma za skutek izolację społeczną, upokorzenie, ubóstwo i/lub przestępczość. Proces prowadzący do tych skutków będzie wolniejszy u jednostek z większym potencjałem osobowym, rodzinnym i materialnym, a szybszy tam, gdzie te zasoby są mniejsze Zgodne z prawem wypełnianie ról społecznych jest znacznie utrudnione ale nie niemożliwe. Skutki tego mogą być takie, jak w przypadku sytuacji uniemożliwiającej, gdy trudności okażą się zbyt duże. Niemniej może się zdarzyć, że z wielkim trudem, ale możliwe będzie funkcjonowanie zgodnie z prawem mimo istnienia sytuacji wykluczającej. Oczywiście wielki trud oznacza duże koszty, mimo tego, że na poziomie wykonywania ról społecznych, korzystania z zasobów publicznych i godnego zabezpieczenia egzystencji nie widać problemów, to wspomniane koszty oznaczają utratę zasobów nieodnawialnych, takich jak na przykład czas wolny i zdrowie Podsumowanie. 8

9 Sytuacje wykluczające nie dotykają identycznych jednostek, różnią się one pod wieloma względami. W przypadku sytuacji uniemożliwiających ma to znaczenie dla szybkości procesu, ale też, czy będziemy mieli do czynienia raczej z ubóstwem, raczej z przestępczością, czy z oboma tymi skutkami naraz. Jeżeli natomiast bierzemy pod uwagę sytuacje znacznie utrudniające, to ich skutkiem będzie pogłębienie tej wstępnej nierówności, bo mimo dużych kosztów część jednostek poradzi sobie jednak z trudnościami, a część nie. Ponadto różnice między zasobami jednostek, których nie dotknęły sytuacje wykluczające, a tymi, które sobie z nimi poradziły dużym kosztem także się pogłębią. Podsumowując, można założyć, że wykluczenie społeczne skutkuje izolacją, upokorzeniem, ubożeniem, ubóstwem i/lub przestępczością oraz pogłębieniem nierówności społecznych. Doświadczenia różnych społeczeństw tezę tę potwierdzają. Część III: Instrumenty działań przeciw wykluczeniu społecznemu 1. Instrumenty prawne Szacuje się, że w Polsce zjawisko wykluczenia społecznego dotyczyć może od 500 tys. do 3 milionów osób, przede wszystkim długotrwale bezrobotnych. Ponad 83% zarejestrowanych bezrobotnych nie ma prawa do zasiłku są to dane Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z grudnia 2002 roku. Osobom tym, które z różnych powodów znalazły się na marginesie życia społecznego, należy stworzyć szanse na powrót do społeczeństwa, na integrację społeczną i zawodową. W celu zwalczania zjawiska marginalizacji społecznej konieczny jest, oprócz niezbędnych działań osłonowych, rozwój form aktywnych, takich jak edukacja i aktywizacja środowisk marginalizowanych. System prawny regulujący zasady i formy pomocy osobom zagrożonym lub już wykluczonym społecznie został wyposażony w instrumenty, które mają usprawnić i wprowadzić nowe formy działań na rzecz najbardziej potrzebujących, dostosowując zarazem do wymogów unijnych Ustawa o pożytku publicznym i wolontariacie. W ustawie wprowadzono nowy model współpracy organizacji pozarządowych z organami administracji publicznej. Model ten polega między innymi na nałożeniu na jednostki samorządu terytorialnego obowiązku współdziałania z organizacjami pozarządowymi. Ustawa reguluje również zasady prowadzenia działalności pożytku publicznego przez organizacje pozarządowe, tryb, reguły i formy zlecania realizacji zadań publicznych. Organom administracji publicznej przyznano odpowiednie uprawnienia kontrolne wobec podmiotów realizujących zadania publiczne. Regulacje zawarte w ustawie dotyczą uzyskiwania przez organizacje statusu pożytku publicznego, nadzór nad tą działalnością, a także warunki zatrudniania i wykonywania pracy przez wolontariuszy. Zasady współpracy dotyczą nie tylko organizacji pożytku publicznego, ale wszystkich organizacji pozarządowych i innych podmiotów, prowadzących działalność pożytku publicznego Ustawa o zatrudnieniu socjalnym. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym zwana też kołem ratunkowym przed zepchnięciem na margines. Jej celem jest stworzenie systemu pomocy dla ludzi za- 9

10 grożonych wykluczeniem społecznym bezdomnych, leczących się z uzależnień, chorych psychicznie, długotrwale bezrobotnych, byłych więźniów, uchodźców. Tworzy nową jakość w organizacji społeczeństwa obywatelskiego, ponieważ zrównuje instytucje publiczne i organizacje pozarządowe w tworzeniu nowej formuły zatrudnienia. To organizacje pozarządowe, tworzące wzorcowe centra integracji społecznej (Fundacja Pomocy Wzajemnej Barka ) zainspirowały rząd do stworzenia ram prawnych dla tej formy pomocy. Przez zatrudnienie socjalne rozumie się świadczenie pomocy dla tych, którzy nie są w stanie sami zaspokoić podstawowych potrzeb życiowych i popadają w ubóstwo. Formy tego wsparcia przewidziane w ustawie to kluby i centra integracji społecznej. Działalność tych instytucji to: prowadzenie zajęć terapeutycznych, organizacja zatrudnienia wspieranego i zamkniętego rynku pracy. Uczestnicy zajęć w Centrum bądź Klubie będą otrzymywać równowartość zasiłku dla bezrobotnych z Powiatowego Urzędu Pracy. Zadaniem centrów i klubów będzie również kształcenie umiejętności zawodowych, przyuczanie do pełnienia ról społecznych, nauka planowania życia i samodzielności życiowej, racjonalnego gospodarowania finansami. Po pomyślnym zakończeniu zajęć w centrum, które mogą trwać maksymalnie do 18 miesięcy, uczestnik może liczyć na pomoc Powiatowego Urzędu Pracy w znalezieniu zatrudnienia Ustawa o pomocy społecznej. Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa i ingeruje wtedy, gdy osoba lub rodzina nie jest w stanie własnymi siłami przezwyciężyć swoich trudnych sytuacji życiowych. Ustawa ta reguluje polski system pomocy społecznej. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracują w tym zakresie z organizacjami społecznymi, kościołami, fundacjami i stowarzyszeniami, pracodawcami oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Celem pomocy społecznej jest zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin oraz umożliwianie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zakłada się, że pomoc społeczna powinna w miarę możliwości doprowadzać do życiowego uaktywnienia osoby korzystającej ze świadczeń, a także jej integracji ze środowiskiem społecznym. 1 maja 2004 roku weszła w życie nowa ustawa o pomocy społecznej zastępując ustawę o pomocy społecznej z 29 listopada 1990 r. Część świadczeń, które do końca kwietnia wypłacane były na mocy starej ustawy, nie znalazło się już w nowej regulacji. Nie oznacza to, że te formy pomocy zostały zlikwidowane. Od 1 maja 2004 r. są one przyznawane na mocy ustawy o świadczeniach rodzinnych. W wielu gminach w Polsce przyznawaniem i wypłatą świadczeń rodzinnych zajmują się Ośrodki Pomocy Społecznej. Zmieniają się więc niektóre zasady i kryteria udzielania wsparcia, jednak instytucja pozostaje, i część świadczeniobiorców zwróci się po pomoc w to samo miejsce co w poprzednim okresie Ustawa o świadczeniach rodzinnych. Ustawa o świadczeniach rodzinnych weszła w życie 1 maja 2004 r. Zmienia zasady przyznawania świadczeń rodzinnych. Ta forma pomocy będzie nadal realizowana, chociaż mocno okrojona. Adresowana jest do ludzi o dochodach nie przekraczających 504 zł na członka rodziny. Założenia ustawy realizowane są - między innymi - przez Ośrodki Pomocy Społecznej i podobnie jak ustawa o pomocy społecznej stanowią narzędzia przeciwdziałania ubóstwu Ustawa o promocji zatrudnienia i instrumentach rynku pracy. Od 1 czerwca 2004 roku zastąpiła ustawę o przeciwdziałaniu bezrobociu. Duża liczba bezrobotnych oraz pobierających zasiłki i świadczenia przedemerytalne, jak również duży wysiłek finansowy państwa, przy niskiej efektywności wykorzystania środków spowodował sytuację wymagającą uelastycznienia wydatków budżetowych i 10

11 zwiększenia bezpieczeństwa socjalnego tak można określić przyczyny powstania i uchwalenia nowej ustawy. Rolą gmin ze względu na bliskość do obywatela oraz istniejący i funkcjonujący system pomocy społecznej będą następujące zadania: wzmocnienie usług prozatrudnieniowych w ramach systemu pomocy społecznej, aktywizacja zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, zapewnienie dostępności do informacji o możliwości podjęcia pracy, zapewnienie informacji obywatelskiej o usługach służb społecznych. Aktywizacja zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym może być realizowana w ramach pracy socjalnej poprzez: zatrudnienie socjalne regulowane ustawą o zatrudnieniu socjalnym oraz umożliwienie ośrodkom pomocy społecznej w większym niż dotychczas stopniu wykorzystania instrumentu robót publicznych, jako elementu zatrudnienia socjalnego, które będą zapewniać krótkookresowe (do 3 miesięcy) prace aktywizujące osoby w najtrudniejszej sytuacji (redystrybucję środków prowadzić będzie dalej powiatowy urząd pracy). Istotnym problemem jest doprowadzenie do zintegrowania działań różnych służb społecznych na tym samym szczeblu samorządowym, jak również skoordynowanie działań pomiędzy poszczególnymi szczeblami samorządu. Zgodnie z nową ustawą koordynacja ta będzie realizowana poprzez: integrację programową ustawa o pomocy społecznej nakłada na gminy, powiaty i województwa opracowanie i realizację gminnej strategii integracji i polityki społecznej obejmujących konstytucyjne zadania poszczególnych szczebli samorządowych, oraz zasady konsultowania programów powiatowych z gminami, zaś wojewódzkich z powiatami. Zapisy te muszą znaleźć również odzwierciedlenie w nowej ustawie; integrację projektową poprzez wbudowanie mechanizmów stymulujących uzgadnianie projektowe i finansowanie programów regionalnych i lokalnych pomiędzy województwami i powiatami; integrację informacyjną poprzez zbudowanie zintegrowanego systemu informatycznego pomiędzy sferą zabezpieczenia społecznego a sferą rynku pracy umożliwiającego skuteczny przepływ informacji o beneficjentach i partnerach pomocy społecznej i rynku pracy. Działanie to będzie realizowane w ramach projektu SYRIUSZ, który zintegruje systemy PULS i POMOST. Działanie to również posłuży odbiurokratyzowaniu działań systemu urzędów pracy i ośrodków pomocy społecznej (ograniczy wystawianie kilkuset tysięcy zaświadczeń). Ustawa definiuje następujące grupy szczególnie zagrożone na rynku pracy, wobec których stosowane będą instrumenty aktywizacyjne: osoby do 24 roku życia dotychczas niepracujące lub osoby, które ukończyły naukę w szkole w ostatnich 24 miesiącach, osoby powyżej 54 roku życia, osoby bezrobotne co najmniej 24 miesiące, osoby o niskim poziomie wykształcenia i bez kwalifikacji zawodowych, osoby samotnie wychowujące dzieci do 7 roku życia. Wobec tych grup stosowane będą następujące instrumenty: organizowanie i finansowanie zatrudnienia wspieranego (dotacja dla pracodawcy na wyposażenie miejsca pracy oraz refundacja części wynagrodzeń lub składek na ubezpieczenie społeczne - prace interwencyjne, staże, refundacja składki ubezpieczeniowej, programy wsparcia); 11

12 pokrywanie części kosztów z tytułu opłat ponoszonych za korzystanie z placówek opiekuńczych lub pomocy domowej dla osób samotnie wychowujących dzieci przez okres pierwszych 12 miesięcy trwania zatrudnienia; zatrudnienie socjalne (uczestnictwo w Centrum Integracji Społecznej, roboty publiczne). W stosunku do osób uprawnionych do świadczeń przedemerytalnych na podstawie odrębnej ustawy przewidziane będą następujące działania: osoba uprawniona do świadczenia przedemerytalnego będzie zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy przez okres do 6 miesięcy. Urząd w tym czasie powinien przedstawić ofertę pracy lub program aktywizacyjny. W przypadku braku możliwości zatrudnienia lub aktywizacji po okresie 6 miesięcy, uprawniony otrzymuje decyzję o przyznaniu świadczenia. Opisane wyżej ustawy, łącznie z będącą w przygotowaniu ustawą o budownictwie socjalnym i licznymi rozporządzeniami stanowią instrumenty służące realizacji polityki społecznej zapobiegającej wykluczeniu społecznemu. Obecnie trwają prace na rzecz powstania Krajowego Planu na rzecz Integracji Społecznej. Krajowy Plan Działania i Strategia na rzecz Integracji Społecznej to próba podejścia systemowego. To jest zadanie nie tylko dla obecnego rządu, ale zadanie na kilkanaście lat, zadanie cywilizacyjne. Problem wykluczenia społecznego to nie jest tylko problem polityki społecznej w Polsce, ale problem państwa demokratycznego w ogóle takie stanowisko reprezentuje Ministerstwo Gospodarki i Pracy. Krajowy Plan Działania na rzecz Integracji Społecznej to dokument przygotowywany przez każde państwo członkowskie UE, zawierający ocenę sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju, określający cele polityki integracji społecznej i sposób ich realizacji. Na szczycie UE w Lizbonie ustalono, że działania prowadzone w sferze polityki społecznej zostaną podporządkowane metodzie otwartej koordynacji. W ramach tego mechanizmu podstawowe cele dla wszystkich krajów są uzgadniane wspólnie a następnie przekładane na strategie poszczególnych państw. Przyjęta w Nicei Europejska Agenda Społeczna wyznacza główne cele w odniesieniu do zwalczania wykluczenia społecznego i ubóstwa (cele nicejskie), będące podstawą Krajowych Planów na rzecz Integracji Społecznej. Celem Unii Europejskiej jest znaczne ograniczenie tych zjawisk do roku Działania zmierzające do rozwiązań systemowych przeciwdziałających wykluczeniu społecznemu powinny być opracowane przy konsultacji z partnerami społecznymi organizacjami pozarządowymi i samorządami terytorialnymi. Organizacje pozarządowe i samorządy terytorialne powinny też włączyć się w realizację tych działań. Wkrótce opublikowany będzie Pierwszy Krajowy Plan Działania na Rzecz Integracji Społecznej Instrumenty finansowe. To przede wszystkim, poza środkami krajowymi pochodzącymi z budżetu, różnego rodzaju dotacje udzielane przez podmioty polskie i zagraniczne oraz najbardziej znaczące środki pochodzące ze funduszy unijnych. Europejski Fundusz Społeczny finansuje działania w następujących obszarach: aktywna walki z bezrobociem, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, rozwój powszechnego kształcenia ustawicznego, doskonalenie kadr gospodarki i rozwój przedsiębiorczości, aktywizacja zawodowa kobiet. 12

13 Dokumenty programowe, które uściślają obszary wsparcia, precyzują priorytety i określają rodzaj finansowanych działań to: Narodowy Plan Rozwoju, Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich (SPORZL), Uzupełnienie Programu SPORZL, Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR) i inne Programy Operacyjne, Uzupełnienie Programu ZPORR. Opisane działania dotyczą przede wszystkim środków pozyskiwanych z EFS przeznaczonych na przeciwdziałanie bezrobociu i wykluczeniu społecznemu. Duże możliwości stwarzającą również programy wspólnotowe np. EQUAL zwalczający nierówności na rynku pracy, zwłaszcza między kobietami i mężczyznami. Jego celem jest również integracja społeczna i zawodowa imigrantów. Projekty z programów wspólnotowych muszą być realizowane na terenie kilku krajów członkowskich. Przyciągnięcie opisanych wyżej środków to nie tylko sprostanie wymaganiom określonym w dokumentach, lecz również współpraca z wieloma partnerami, w tym z lokalnymi organizacjami pozarządowymi. Organizacje pozarządowe mogą pozyskiwać środki z funduszy europejskich w ramach programów nie zawsze dostępnych samorządom. Jednak zdolność opracowania i zarządzania projektami bywa ograniczona zasobami kadrowymi i finansowymi. Przy ogromnej puli możliwych do zdobycia środków, projekty powinny być tworzone przy współpracy organizacji pozarządowych i samorządów. Budowanie mechanizmu współpracy przy pozyskiwaniu funduszy strukturalnych ma szczególne znaczenie teraz, w pierwszej fazie starań o te środki. Część IV: Problem wykluczenia społecznego w Polsce (zarys społecznej diagnozy) W 2003 roku Rada Monitoringu Społecznego Wyższej Szkoły Psychologii i Zarządza-nia w Warszawie, opracowała diagnozę społeczną pod nazwą: Warunki, jakość życia Polaków. Okazało się, ze grupą społeczną zagrożoną wykluczeniem są przede wszystkim osoby ubogie. W Unii Europejskiej przyjęto statystyczne określenie biedy, według którego ubogi jest każdy obywatel danego kraju członkowskiego, który uzyskuje dochód mniejszy aniżeli 60% średniej zarobków tego kraju. Przyjmując identyczne kryterium dla Polski stwierdzono m. in., że: w ubóstwie żyje 50% gospodarstw domowych z bezrobotnymi wobec 17% gospodarstw domowych bez bezrobotnych, procent gospodarstw domowych żyjących w ubóstwie wyraźnie rośnie wraz ze spadkiem wielkości miejscowości, zdecydowana większość gospodarstw domowych żyjących poniżej granicy ubóstwa nie znajdowała się w sferze pełnego ubóstwa, ubóstwo miało dla większości gospodarstw charakter trwały, poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w sposób jednoznaczny i najsilniej determinuje ryzyko znalezienia się w sferze ubóstwa (im niższy tym większe ryzyko), blisko 13% gospodarstw otrzymuje pomoc w jakiejkolwiek formie. Najczęściej była to pomoc finansowa (65%), następnie rzeczowa (57%), a najrzadziej w formie usług (16%). Dla porównania, w 2001 roku, 15% osób (16% mężczyzn i 15% kobiet) żyło poniżej granicy ubóstwa wyznaczonej na poziomie 60% mediany przeciętnego dochodu ekwiwalentnego. Mimo iż poziom ubóstwa w Polsce jest porównywalny ze 13

14 średnim poziomem krajów Unii Europejskiej, trzeba podkreślić, że próg ubóstwa w Polsce jest niższy niż w jakimkolwiek kraju Unii. Wynika to z faktu, że dochody rodzin, od podstawy których wyznacza się wskaźnik, są w Polsce znacząco niższe niż w krajach UE. Jest to też jedna z przyczyn występowania relatywnie niewysokiej luki dochodowej w Polsce (22% w 2001 roku). Problemy wynikające z ubóstwa łagodzą transfery socjalne. Jeżeli wyłączymy wpływ emerytur i rent na poziom dochodu, to zagrożenie ubóstwem zwiększa się dwukrotnie. Natomiast, jeżeli wyłączymy wszystkie transfery socjalne z rachunku dochodów - stopa ubóstwa potraja się. W Polce poziom ubóstwa maleje wraz z wiekiem. Dzieci i młodzież są tą kategorią wiekową, która najczęściej doświadcza ubóstwa. W 2001 roku, około 21% dzieci do lat 15 oraz 19% młodzieży (16-24 lata) żyło w biedzie. Przyjmując za kryterium aktywność ekonomiczną, osoby bezrobotne są w stopniu największym dotknięte ubóstwem (37% w 2001 roku). W trudniejszej sytuacji znajdują się mężczyźni (39%) niż kobiety (35%), aczkolwiek w porównaniu z rokiem 1999, sytuacja mężczyzn poprawiła się o dwa punkty procentowe, zaś wśród kobiet nie uległa zmianie. Osoby pracujące na własny rachunek i bierne zawodowo w omawianym okresie również osiągały dochód poniżej 60% mediany częściej niż przeciętnie (odpowiednio 19% i 18% tych osób). Poziom ubóstwa zwiększa się wraz ze wzrostem wielkości rodzin. Wśród rodzin wychowujących troje dzieci lub więcej, zagrożenie ubóstwem wyznaczonym na poziomie 60% mediany było dwukrotnie większe niż w ogóle społeczeństwa. W trudnej sytuacji byli również rodzice samotnie wychowujący dzieci (w 2001 roku dochód 19% osób z tych rodzin kształtował się poniżej linii ubóstwa). W Polsce od początku lat 90-tych z roku na rok powiększała się grupa osób ubogich. W latach liczba osób, których wydatki znajdowały się poniżej minimum egzystencji wzrosła 2,6-krotnie i w 2002 roku stanowiła 11,1% ogółu ludności (9,5% w 2001). Uzupełnienie analizy o dostępne dane krajowe nie powoduje znaczących zmian w identyfikacji grup ludności najbardziej zagrożonych ubóstwem dochodowym. Według polskich statystyk, zagrożenie ubóstwem wśród dzieci jest znacznie większe niż wśród dorosłych i w 2001 roku 40% osób żyjących w skrajnym ubóstwie miało mniej niż 19 lat. Generalnie dzieci z terenów wiejskich są uboższe od dzieci żyjących w miastach, jednak w badaniach regionalnych wskazuje się na problemy małych mieszkańców w miejskich enklawach ubóstwa. Przyjmując za kryterium oceny źródło uzyskiwanego dochodu, osoby utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych (innych niż renta i emerytura) w największym stopniu doświadczały ubóstwa (29,4% w 2001 roku poniżej minimum egzystencji). Gorzej niż przeciętnie żyli renciści (14,2%), rolnicy (12,6%) i pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne (12,2%). Należy podkreślić również trudną sytuację osób bezrobotnych. W okresie transformacji grupa ta znacznie powiększyła się i obecnie wielu bezrobotnych utraciło prawo do otrzymywania zasiłku dla bezrobotnych (w 2002 roku posiadało je tylko 18,8%). W Polsce zjawisko ubóstwa i bezrobocia najczęściej współwystępuje w odniesieniu do osób słabo wykształconych, zamieszkujących tereny zacofane gospodarczo, wiejskie i restrukturyzowane. Istotnym czynnikiem różnicującym poziom życia Polaków jest miejsce zamieszkania. W 2001 roku 15% mieszkańców obszarów wiejskich żyło na granicy minimum egzystencji (w małych miastach 10%). W aglomeracjach miejskich (co najmniej 0,5 miliona mieszkańców) tylko 2% ludności znajdowało się poniżej minimum egzystencji. Polskie ubóstwo nie wynika jedynie z krótkotrwałego pogorszenia się sytuacji finansowej rodzin, lecz zaczyna nabierać cech trwałości, prowadząc do takich ryzyk jak wykluczenie, alkoholizm i bezdomność. Według różnych szacunków w Polsce znajduje się tysięcy osób bezdomnych. Duże różnice występujące w ocenach dowodzą, że estymacja tego fenomenu jest wyjątkowo utrudniona. W okresie transformacji zjawisko alkoholizmu nasiliło się. Według danych GUS i Państwowej Agencji 14

15 Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA), konsumpcja czystego alkoholu na mieszkańca w 2002 r. ukształtowała się na poziomie 6,46 litrów (dla populacji w wieku 0+). Dane te nie uwzględniają nielegalnego handlu alkoholem i odnoszą się do całkowitej populacji. W krajach Unii Europejskiej wskaźnik ten wynosi 9,3 (dla populacji 15+). Według PARPA całkowita liczba osób dotkniętych problemem alkoholizmu (bezpośrednio i pośrednio) znajduje się pomiędzy 7-10 milionów osób, z czego około tysięcy osób to alkoholicy, 2-3 miliony osób nadużywa alkoholu regularnie, a 3-4 miliony osób stanowią członkowie rodzin alkoholików (włączając dzieci i dorosłych). Ponadto, około 20% młodych osób w wieku lat regularnie nadużywa alkoholu. Bazując na badaniu przeprowadzonym na próbie beneficjentów pomocy społecznej można określić, że problem zdecydowanie częściej dotyczy mężczyzn, osób w wieku lat, rodzin wychowujących więcej niż czworo dzieci, mieszkańców małych miasteczek (między a mieszkańców) a w następnej kolejności wsi. Sporo miejsca poświęcono niepełnosprawności. Analizując wyniki diagnozy oceniono, że łączny zasięg niepełnosprawności prawnej (kwalifikacja na podstawie orzeczenia) i biologicznej (bez orzeczenia) stanowi 14% badanej populacji. Nieco ponad połowa osób niepełnosprawnych była w wieku produkcyjnym, przy czym wśród nich 20% nie przekroczyło 40 lat. Natomiast według danych zawartych w Memorandum udział osób niepełnosprawnych wśród ludności ogółem wzrósł z 9,9% w 1988 roku do 14,3% w W grupie tej 7,4% osób wykazywało niepełnosprawność biologiczną (co wskazuje na znaczącą niepełnosprawność przy wykonywaniu podstawowych funkcji) i prawną (przyznano im oficjalny status niepełnosprawnego), 2,6% osób było niepełnosprawnych tylko biologicznie, zaś 4,3% - tylko prawnie. Wśród osób niepełnosprawnych prawnie (mających 16 lat i więcej) około 26% posiadało orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności, 35% - umiarkowanym, 39% - lekkim, a 6% - nieustalonym. We wczesnych latach 90-tych niepełnosprawność była traktowana jako opcja umożliwiająca wcześniejsze wycofanie się z rynku pracy. Kobiety stanowiły 52,9% niepełnosprawnej populacji. Najwyższy udział niepełnosprawnych wystąpił w grupie wiekowej lat (niepełnosprawności doświadczało 20,7% osób w tym wieku, 21,2% mężczyzn i 20,1% kobiet) oraz (34.5% tej grupy wiekowej, 39,1% mężczyźni i 30,5% kobiety). Udział osób niepełnosprawnych w pozostałych grupach ludności w wieku produkcyjnym był zdecydowanie poniżej średniej. Prawie 60% niepełnosprawnej populacji zamieszkuje tereny miejskie, aczkolwiek od 1988 roku liczba osób niepełnosprawnych wzrasta szybciej na terenach wiejskich (o 53.5%) niż w miastach (o 41.1%). Stwierdzono także, że niepełnosprawni mają znacznie niższy poziom wykształcenia niż ogół respondentów, co może przyczyniać się do wysokiego ryzyka pozostania poza rynkiem pracy. Ogółem osoby niepełnosprawne stanowiły jedynie 5% pracujących oraz 4% bezrobotnych respondentów. Jedynie blisko 30% niepełnosprawnych osób w wieku lat jest aktywnych zawodowo. Natomiast według opracowań z 2002 roku wskaźnik zatrudnienia dla tej grupy jest niski i wynosił 14,4%. Mimo iż poziom bezrobocia wśród niepełnosprawnych jest zbliżony do ogólnokrajowego (w 2002 roku stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych ogółem wynosiła 17,9%, wśród mężczyzn 17,0%, zaś kobiet 19,2%), bardzo niski jest stopień ich aktywizacji zawodowej (jedynie 18% tej grupy jest aktywna zawodowo). Stopy aktywności i bezrobocia dla osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności wynosiły odpowiednio 14,4% i 16,6%, podczas gdy dla osób z lekkim stopniem 28,2% i 18,6%. Stopa aktywności zawodowej i bezrobocia osób niepełnosprawnych w miastach wynosiła odpowiednio 16,9% i 26,6%. Na terenach wiejskich, gdzie możliwości zatrudnienia w gospodarstwie rodzinnym są większe, wskaźnik aktywności zawodowej wynosił 19,7%, zaś stopa bezrobocia 7,1%. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, pomocy udziela się osobom i rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej, m.in. z powodu alkoholi- 15

16 zmu i narkomanii. Liczbę osób uzależnionych od alkoholu szacuje się w Polsce na około 800 tys. do 1 mln. W latach liczba pacjentów leczonych ze względu na uzależnienie od alkoholu wzrosła o ok. 60%. Z badań na populacjach klinicznych wiadomo, że odsetek bezrobotnych waha się w tej grupie od 17% do 44%. O skali problemu świadczy fakt, że w roku 2000 ze świadczeń pomocy społecznej skorzystało w Polsce ogółem prawie 115 tys. rodzin, w których problem alkoholizmu wystąpił jako podstawowa przyczyna trudnej sytuacji życiowej. Spośród tej liczby niemal 50% rodzin (prawie 50 tys.) zamieszkiwało na terenach wiejskich (ponad 370 tys. osób). W 2001 roku z pomocy skorzystało prawie 107 tys. rodzin, w tym na wsi prawie 47 tys. rodzin (ogółem liczba osób w rodzinach 333 tys.). Liczbę uzależnionych od innych niż alkohol (i tytoń) substancji psychoaktywnych szacuje się na około 45 do 65 tysięcy. W latach dziewięćdziesiątych liczba pacjentów leczonych ze względu na uzależnienie od narkotyków wzrosła kilkukrotnie. Wskaźniki rozpowszechnienia narkomanii w Polsce zbliżają się do poziomu krajów Unii Europejskiej. W 2003 roku warszawski Instytut Psychiatrii i Neurologii przeprowadził badania dotyczące zażywania narkotyków przez młodzież. Według danych z w/w badań wynika, że narkotyki są coraz bardziej dostępne a polska młodzież najczęściej używa marihuany, haszyszu, amfetaminy i ecstasy oraz wącha kleje. Według specjalistów wielu młodych ludzi wpada w uzależnienie z nudy. Badania dowiodły, że zaostrzenie prawa i walka z dilerami nie przynoszą pożądanych skutków. Potrzebna jest odpowiednia profilaktyka, dostarczenie młodzieży wielu możliwości spędzania wolnego czasu. Polska zajmuje pierwsze miejsce w Europie pod względem używania leków nasennych i uspakajających, dzięki którym często łagodzi się stresy i trudności codziennego życia. Od narkotyków nadal powszechniejszy jest alkohol. Jego spożycie wśród młodzieży w wieku lat wzrosło w ciągu ostatnich czterech lat o 11,7 %. Używanie konopi wśród dzieci w tym samym wieku w latach 1995 do 2003 r. wzrosło o 5,2 %. Narkomania jako główna przyczyna trudnej sytuacji życiowej, była głównym powodem udzielenia świadczeń pomocy społecznej 3,5 tys. rodzinom (w tym 816 na wsi, łącznie było to około 7,5 tys. osób) w 2000 r. i 3,6 tys. rodzin (411 na wsi, łącznie ponad 7 tys. osób) w 2001 r. Z problemem tym wiążą się także programy pomocy na rzecz osób chorych na AIDS oraz zakażonych wirusem HIV. Stopień marginalizacji narkomanów jest znaczny. Większość z podejmujących leczenie nie ma pracy. Badania pokazują, efekty leczenia mogłyby być dużo trwalsze pod warunkiem zapewnienia wsparcia społecznego, a zwłaszcza umożliwienia znalezienia pracy. Potwierdziły się wcześniejsze ustalenia, ze zgodnie z dynamicznym modelem bezrobocia, ryzyko utraty pracy wiąże się z cechami indywidualnymi; nie tylko społeczno-demograficznymi (wykształcenie, wiek, płeć), ale także psychologicznymi, które postrzegane są zazwyczaj wyłącznie jako efekty utraty pracy, takimi jak alkoholizm, skłonność do łamania prawa, depresja, obniżona wola życia, niezadowolenie z życia, pesymizm. Zła kondycja psychiczna, uzależnienia i anomia (zachowania niezgodne z normami społecznymi) zwiększają zagrożenie bezrobociem, a utrata pracy nasilać może jedynie te negatywne symptomy, zmniejszając tym samym szanse na jej odzyskanie (zwiększając ryzyko długotrwałego bezrobocia). Konsekwencją utraty pracy i związanego z tym zubożenia, jest bezdomność, która dotyka nawet całe rodziny. Według ustawy o pomocy społecznej, osoba bezdomna to osoba nie zamieszkująca w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i nie zameldowaną na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osobę nie zamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania. 16

17 Rosnące świadczenia na rzecz bezdomnych osób pojedynczych i rodzin, które w związku z utratą pracy mają trudności z opłaceniem czynszu nakazują poszukiwanie rozwiązań umożliwiających przerwanie procesu pauperyzacji, wykluczenia i dziedziczenia biedy. Liczbę osób bezdomnych w Polsce szacuje się na tysięcy. Ze względu na dużą mobilność tej grupy, trudno jest szacować jej liczebność oraz udzielać wsparcia w zakresie integracji społecznej. Co roku świadczenia z pomocy społecznej obejmują około 30 tysięcy osób bezdomnych. W 2000 roku w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej został przyjęty Program Bezdomność gdzie uwzględnione zostały działania na rzecz osób bezdomnych. Podpisane zostało porozumienie z PKP, na mocy którego PKP zobowiązuje się do przeznaczenia na rzecz osób bezdomnych opuszczonych budynków przydworcowych, w których urządzano by noclegownie lub schroniska. Z tej oferty skorzystał Wrocław, gdzie Towarzystwo św. Brata Alberta urządziło schronisko dla ok. 200 osób. Należy również przytoczyć przykład poznańskiej Fundacji Pomocy Wzajemnej Barka, która z powodzeniem realizuje programy na rzecz bezdomnych ( założyciel Fundacji jest współtwórcą Ustawy o zatrudnieniu socjalnym) i oferuje bezdomnym pomoc w postaci lokum, terapii, szkoły, warsztatów nauki zawodów, pomocy medycznej i pracy. Osoby, które mogą usamodzielnić się otrzymują tzw. mieszkania-śluzy. Instytucje zajmujące się problemem bezdomności obliczyły, że doraźna pomoc kosztuje budżet siedem razy więcej niż kompleksowy przemyślany program wychodzenia z bezdomności, który kończy się pełnym usamodzielnieniem. Oczywiście, przy planowaniu i konstruowaniu programów pomocy osobom bezdomnym należy pamiętać, że są to osoby nierzadko z uzależnieniami, niepełnosprawni i schorowani, w większości jednak w wieku produkcyjnym. Odrębnym problemem jest sieroctwo. Sieroctwo jest sytuacją społeczną i prawną (także stanem psychicznym) dziecka pozbawionego rodziców na skutek śmierci (sieroctwo naturalne) lub na skutek rozbicia rodziny (sieroctwo społeczne). W ostatnich latach rośnie liczba dzieci wymagających opieki z powodu braku odpowiednich warunków w rodzinie. Wzrost ten jest widoczny w zestawieniu z malejącą populacją dzieci i młodzieży w Polsce. W 2001 roku pod opieką sądów odnotowano małoletnich (na ogólną liczbę 8 milionów 920 tysięcy dzieci do 17 roku życia w Polsce). Najczęstszą formą ingerencji sądowej jest ograniczenie władzy rodzicielskiej poprzez nadzór kuratora dotyczy to 60% spośród prawie 180 tysięcy małoletnich, a więc ponad 108 tysięcy; około 42 tysiące osób umieszczonych jest w rodzinach zastępczych, a ponad 32 tysiące w placówkach opiekuńczych. Z ogólnej liczby małoletnich liczba sierot naturalnych wynosiła 6857 osób. W 2002 roku opieką zastępczą objętych było osób. Małoletni objęci nadzorem kuratorskim stanowią grupę ryzyka, z której mogą pochodzić kolejne osoby dotknięte sieroctwem. Z przedstawionego powyżej fragmentu diagnozy społecznej w Polsce łatwo można wysnuć konkluzję, że trudna w tak wielu przypadkach sytuacja rodzin w Polsce, jest przyczyną występowania częstych przypadków przemocy w rodzinie (przez przemoc w rodzinie rozumie się zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie przeciw członkom rodziny, naruszające prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienia i szkody). Przemoc w rodzinie charakteryzuje się tym, że: 1. jest intencjonalna, to znaczy, że jest zamierzonym działaniem człowieka i ma na celu kontrolowanie podporządkowania ofiary, 2. siły są nierówne, co oznacza, że jedna ze stron ma przewagę nad drugą (ofiara jest słabsza a sprawca silniejszy), 3. narusza prawa i dobra osobiste, co oznacza, że sprawca wykorzystując przewagę siły narusza podstawowe prawa ofiary (np. prawo do nietykalności fizycznej, godności, szacunku itd.), 17

18 4. powoduje cierpienie i ból, to znaczy, że sprawca naraża zdrowie i życie ofiary na poważne szkody. Ponadto, doświadczanie bólu i cierpienia sprawia, że ofiara ma mniejszą zdolność do samoobrony. Przemoc w rodzinie, to wciąż temat tabu, dlatego jej ofiarom tak trudno jest otrzymać fachową pomoc. Również dlatego powszechne jest przekonanie, że dane statystyczne daleko odbiegają od rzeczywistej liczby i skali przemocy. Co jakiś czas czytamy notatki w gazetach dotyczące pobicia kobiety przez kogoś bliskiego - męża, konkubina, czasami wspomina się o takich przypadkach w radiu lub telewizji. Jak im pomóc? Co robić, jeśli same staniemy w takiej sytuacji? Pomóc może Niebieska Linia. Niebieska Linia to organizacja, która pomaga osobom będącym ofiarami przemocy domowej. Niebieska Linia to też numer telefonu pod który można zadzwonić, jeśli ktoś padnie ofiarą przemocy w rodzinie. Pod numerem telefonu czeka ktoś, kto może pomóc. Powie, co należy zrobić w danej sytuacji, poda najbliższy ośrodek, do którego można się zgłosić, czy sprawa powinna trafić do prokuratury, co trzeba zrobić w konkretnej sytuacji. Niebieska Linia może zgłosić sprawę za osobę poszkodowaną, gdyż przemoc jest przestępstwem ściganym z urzędu. O sprawie powinno się poinformować dzielnicowego. Policja wezwana do interwencji domowej powinna wypisać tzw "niebieska kartę, która jest dokumentacją tego co się wydarzyło. Wśród wielu innych jeszcze ciekawych wniosków w tej bardzo obszernej analizie, warto przytoczyć jeden. Stwierdzono mianowicie, że nie ma jednego spójnego syndromu wykluczenia społecznego. Wyróżnić można trzy niezależne jego rodzaje: 1. wykluczenie strukturalne związane z ubóstwem, miejscem zamieszkania (mieszkańcy wsi są bardziej narażeni), niskim wykształceniem własnym i ojca, 2. wykluczenie fizyczne związane najsilniej z wiekiem i inwalidztwem, 3. wykluczenie normatywne związane z uzależnieniami (alkohol, narkotyki), dyskryminacją społeczną, samotnością i bezrobociem. Część V: Diagnoza problemu wykluczenia społecznego w gminie 1. Skala bezdomności. Kim są oławscy bezdomni i ilu ich jest? Na to pytanie należy sobie odpowiedzieć, aby dobrze pomagać w odzyskaniu samodzielności. Według danych Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej, zgodnie z zapisem ustawowym definiującym osobę bezdomną na terenie miasta przebywa pięć osób, które można określić mianem bezdomnych. W sezonie zimowym 2003/2004 na polecenie burmistrza otwarto doraźną noclegownię, której zadaniem miała być pomoc w przetrwaniu zimy osobom będącym w potrzebie. Noclegownia działała pięć miesięcy i zgodnie z danymi spisywanymi przez pracowników średnio przebywało tam 12 osób w ciągu nocy, w tym dwie kobiety. Miesiącem o największym obłożeniu był styczeń 14osób/noc. Osoby korzystające z noclegowni przybyły z przeróżnych miejsc: strychów, piwnic, altanek, dworca PKP, pustostanów itp. Wymagana trzeźwość u lokatorów noclegowni dla niektórych była przeszkodą nie do przebycia. Noclegu udzielano również osobom przyjezdnym, jednak w większości z noclegu korzystali stali lokatorzy było ich łącznie 15. W trakcie działalności niektórzy otrzymali lub znaleźli inne lokum (3 osoby), jeden ze stałych mieszkańców zmarł. Większość stałych mieszkańców leczy się w Poradni Zdrowia Psychicznego, przebywali w szpitalach psychiatrycznych, niektórzy również w zakładach karnych. Nikt z nich nie pracuje, utrzymują się z zasiłków i robót doraźnych. Wielu z nich jest uzależnionych od alkoholu lub substancji psychoaktywnych. W noc- 18

19 legowni raz w tygodniu odbywały się zajęcia grupy wsparcia, w których uczestniczyło zwykle 10 osób. Noclegownia codziennie była zaopatrywana w świeże pieczywo, a organizacje takie jak MOPS i PCK zapewniały konserwy, środki czystości i leki. Odpowiadając na pytanie, kim jest oławski bezdomny, statystycznie ujmując problem należy odpowiedzieć: jest to mężczyzna w wieku produkcyjnym, od dłuższego czasu nigdzie nie pracujący z różnymi dolegliwościami psychosomatycznymi, pomieszkujący w dziwnych miejscach, uzależniony (najczęściej od alkoholu), po lub w trakcie leczenia psychiatrycznego. Chcąc pomóc tym osobom w usamodzielnieniu się należy zadbać o pomoc medyczną i psychologiczną, zorganizować zajęcia terapeutyczne, pomóc zorganizować zamknięty rynek pracy i zapewnić mieszkania socjalne. 2. Skala ubóstwa. Na przestrzeni ostatnich lat systematycznie obniża się poziom życia rodzin w mieście. Zwiększa się grupa osób i rodzin żyjących w ubóstwie, a tym samym liczba podopiecznych Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej (MOPS). Coraz częściej wśród podopiecznych MOPS-u przewija się problem bezrobocia, wzrasta liczba rodzin wielodzietnych i niepełnych, wskaźnik rodzin żyjących z osobą niepełnosprawną lub długotrwale chorą oraz bezdomność. Najistotniejszym wyznacznikiem poziomu życia rodzin jest praca, ponieważ zapewnia stałe dochody. Osoby nie pobierające zasiłków z Powiatowego Urzędu Pracy (PUP), to na ogół długotrwale bezrobotni. Sytuacja ta ma bezpośredni wpływ na utrwalanie się ubóstwa. Status materialny rodziny wywiera znaczny wpływ na więź emocjonalną i relacje pomiędzy członkami rodziny. Najbardziej dotkliwie odczuwają to dzieci, które najlepiej czują się w domu rodzinnym. Dom jest dla nich miejscem, gdzie czują, że są kochane i rozumiane. Pomimo że zmniejsza się liczba dzieci umieszczanych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (w 2002 roku - 15 dzieci, w dzieci), problem nadal istnieje. W rodzinach zastępczych w 2002 roku przebywało 13 dzieci, a w 2003 roku ustanowiono rodziny zastępcze dla 18 dzieci. W ostatnich latach znacznie zwiększyła się liczba uczniów korzystających z obiadów w szkołach przy zmniejszającej się liczbie dzieci i młodzieży z powodu niżu demograficznego. I tak, np. W roku szkolnym 2001/2002 z obiadów korzystało 267 uczniów. Natomiast w roku szkolnym 2002/2003 z obiadów korzystało 357 uczniów. Posiłki te w całości były finansowane przez MOPS. W 2002 roku z różnych form pomocy skorzystało 1123 gospodarstw domowych, w których zewidencjonowano 3931 osób, co stanowiło około 12% ogółu mieszkańców gminy. W roku 2003 pomocy udzielono 1324 rodzinom, w których znajdowało się 4634 osób tj. około 15% społeczności lokalnej. Z budżetu Wojewody pomoc otrzymało 671 osób w formie: zasiłków stałych, stałych wyrównawczych, rent socjalnych, gwarantowanych zasiłków okresowych, zasiłków okresowych, macierzyńskich zasiłków okresowych i jednorazowych, opłacania składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. Zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne otrzymało 217osób. W ramach zadań zleconych w 2003 roku MOPS udzielił pomocy finansowej w następujących formach: Formy pomocy Liczba osób objętych pomocą Liczba rodzin Liczba osób w rodzinach

20 1. Razem Zasiłki stałe - ogółem Zasiłki stałe wyrównawcze ogółem Zasiłek okresowy gwarantowany Zasiłek okresowy specjalny Zasiłki okresowe. W tym przyznane z powodu: Braku możliwości zatrudnienia Długotrwałej choroby Niepełnosprawności Renta socjalna Zasiłki z tytułu 12. ochrony macierzyństwa ogółem W tym: 13. Macierzyński zasiłek okresowy dla matki dziecka Macierzyński zasiłek jednorazowy dla matki dziecka Zasiłki rodzinne Zasiłki pielęgnacyjne Zasiłki finansowane z budżetu gminy (celowe, specjalne celowe, pokrycie kosztów wyżywienia w szkołach oraz usługi opiekuńcze) - otrzymały osoby. W ubiegłym roku po raz pierwszy realizowany był rządowy program wyrównywania warunków startu szkolnego uczniów Wyprawka Szkolna. Zakładał on ścisłą współpracę placówek oświatowych i służb społecznych, które zobowiązane zostały do lokalnego rozpoznania potrzeb w zakresie zakupu książek oraz artykułów szkolnych dla dzieci idących do klas pierwszych szkół podstawowych z rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i udzielenia im pomocy rzeczowej. Realizując ten program rozpoznaliśmy potrzeby i objęliśmy pomocą 57 dzieci z terenu naszego miasta. Obok pomocy pieniężnej, świadczono również pomoc w formie usług. Dla osób schorowanych, niezaradnych, często samotnych, ale również mających rodziny, które z różnych względów nie mogą opiekować się swoimi bliskimi, świadczone były usługi opiekuńcze realizowane przez Agencję Usług Opiekuńczych. Z takiej formy pomocy skorzystało 145 osób w sytuacji, gdy nie można było zapewnić pomocy w formie usług w miejscu zamieszkania. Osoby wymagające całodobowej opieki kierowane były do domu pomocy społecznej. W 2003 roku o taką pomoc ubiegały się 34 osoby. Typy rodzin objętych pomocą to: rodziny z dziećmi, rodziny niepełne z dziećmi oraz rodziny emerytów i rencistów. Wśród rodzin z dziećmi najliczniejszą grupę stanowiło: 190 rodzin z 2 dzieci, 145 rodzin mających 1 dziecko i 127 rodzin z 3 dzieci, a wśród rodzin niepełnych, najwięcej tj. 74 rodziny, również mające na utrzymaniu 2 dzieci, 31 rodzin z 1 dzieckiem i 16 rodzin z 3 dzieci. 20