POSTĘPOWANIE W SPRAWACH Z OSKARŻENIA PRYWATNEGO W POLSKIM PROCESIE KARNYM

Transkrypt

1 POSTĘPOWANIE W SPRAWACH Z OSKARŻENIA PRYWATNEGO W POLSKIM PROCESIE KARNYM Damian Gil Warszawa 2011

2 Moim Rodzicom i Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi

3

4 Spis treści Wykaz skrótów / 11 Wstęp / 15 Rozdział 1 Geneza postępowania z oskarżenia prywatnego w systemie prawa polskiego / Oskarżenie prywatne w aktach prawnych obowiązujących przed 2 grudnia 1960 r. / Regulacja w świetle ustawy z dnia 2 grudnia 1960 r. o sprawach z oskarżenia prywatnego / Problematyka oskarżenia prywatnego w okresie obowiązywania Kodeksu postępowania karnego z 1969 r. / 28 Rozdział 2 Szczególny charakter postępowania prywatnoskargowego w polskim procesie karnym / Model postępowania z oskarżenia prywatnego / Próba ukazania odmienności skonstruowanego trybu / Przesłanki postępowania prywatnoskargowego / Przesłanki pozytywne / Przesłanki negatywne (wyłączające tryb prywatnoskargowy) / 44 Rozdział 3 Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego / Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej (ogólna charakterystyka) / Zniesławienie / 51 7

5 Spis treści Zniesławienie za pomocą środków masowego komunikowania / Znieważenie / Naruszenie nietykalności cielesnej / Lekkie uszkodzenie ciała (uszczerbek na zdrowiu) / Przestępstwa niegdyś ścigane w trybie prywatnoskargowym (obecnie z oskarżenia publicznego) / Przestępstwa, które wymagają ścigania z oskarżenia prywatnego (uwagi de lege ferenda) / 74 Rozdział 4 Strony i uczestnicy postępowania / Oskarżyciel prywatny / Problematyka współuczestnictwa w postępowaniu prywatnoskargowym / Pełnomocnik oskarżyciela prywatnego / Problematyka oskarżonego i jego obrońcy w procesie prywatnoskargowym / 92 Rozdział 5 Ingerencja prokuratora w tryb prywatnoskargowy / Problem ingerencji prokuratora (analiza dotychczasowych rozwiązań) / Wszczęcie postępowania przez prokuratora / Przystąpienie do postępowania / Zmiana trybu ścigania / Pojęcie interesu społecznego (art k.p.k.) / Odstąpienie prokuratora od oskarżenia / 154 Rozdział 6 Czynności Policji w postępowaniu prywatnoskargowym (art. 488 k.p.k) / Problematyka skargi uprawnionego oskarżyciela / Czynności zlecone przez sąd a istota postępowania prywatnoskargowego / Czynności w niezbędnym zakresie a brak klasycznego postępowania przygotowawczego (art. 308 k.p.k.) / 169 8

6 Spis treści Rozdział 7 Oskarżenie wzajemne / Uwagi ogólne. Kumulacja ról procesowych / Odstąpienie od oskarżenia a sytuacja procesowa stron postępowania / Ingerencja prokuratora a oskarżenie wzajemne / 194 Rozdział 8 Posiedzenie pojednawcze a mediacja / Charakter procesowy posiedzenia pojednawczego / Postępowanie mediacyjne / Mediator / Pozasądowy charakter postępowania / Rezultat postępowania mediacyjnego a czynności sądu / Ugoda zawarta na posiedzeniu pojednawczym a ugoda zawarta przed mediatorem / 224 Rozdział 9 Przebieg rozprawy głównej / Czynności przygotowawcze / Problematyka decyzji stron w postępowaniu prywatnoskargowym / Otwarcie przewodu sądowego konsekwencje procesowe / Główne problemy postępowania dowodowego i wyrokowania / Postępowanie odwoławcze / 267 Rozdział 10 Domniemania prawne w postępowaniu prywatnoskargowym / Zagadnienia wstępne / Domniemania niestawiennictwa stron na posiedzenie pojednawcze / Domniemania w postępowaniu głównym / 277 9

7 Spis treści Rozdział 11 Koszty postępowania / Zryczałtowana równowartość wydatków / Koszty pełnomocnictwa i obrony / Inne wydatki i koszty. Zasady ponoszenia kosztów procesu / 289 Uwagi końcowe / 295 Literatura / 301 Orzeczenia sądów polskich powoływane w pracy / 317

8 Wykaz skrótów Źródła normatywne k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k. z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571) k.k. z 1969 r. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.k. z 1928 r. rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 19 marca 1928 r. (tekst jedn. Dz. U. z 1950 r. Nr 40, poz. 364; w zakresie publikacji i orzeczeń do 1949 r. Dz. U. RP Nr 33, poz. 313 z późn. zm.) k.p.k. z 1969 r. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) pr. pras. ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.) STPO Strafprozesordnung (Niemiecki kodeks postępowania karnego z dnia 7 kwietnia 1987 r.) 11

9 Wykaz skrótów Czasopisma naukowe i publikatory Dz. U. GS NP OSN OSN Gen. Prok. OSNCP OSNKW OSNPG OSNwSK OSP OSPiKA OSP PiP Prok. i Pr. PS RPiE RPEiS Zb. Orz. ZOSN ZNiBPS Dziennik Ustaw Głos Sądownictwa Nowe Prawo Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego (wydawane przez Prokuratora Generalnego) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej ( ) Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Sądów Polskich Państwo i Prawo Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy i Ekonomiczny Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Zbiór Orzeczeń SN (do 1950 r.) Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego Inne MO NRA PCK Milicja Obywatelska Naczelna Rada Adwokacka Polski Czerwony Krzyż 12

10 Wykaz skrótów PRL SA SN SR TK Polska Rzeczpospolita Ludowa Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Sąd Rejonowy Trybunał Konstytucyjny 13

11

12 Wstęp Niniejsza monografia wypełnia dużą lukę wydawniczą w zakresie postępowania z oskarżenia prywatnego. Praca ma na celu podtrzymanie tezy, że postępowanie prywatnoskargowe było, jest i musi być częścią procesu karnego. W kolejnych rozdziałach staram się podkreślić szczególne miejsce postępowania z oskarżenia prywatnego, które nie może być puste w polskim procesie karnym. Oprócz gruntownej analizy, ujmującej rozwiązania minionych kodyfikacji, dorobek doktryny i wykładnię judykatury, przedstawiam oceny krytyczne obowiązujących i poprzednich regulacji w tym zakresie oraz formułuję wnioski de lege ferenda. Tryb prywatnoskargowy jako drugi tryb ścigania ostatnimi czasy spotkał się z dużą powściągliwością ze strony przedstawicieli doktryny. Jedyne całościowe (na ówczesne czasy) opracowanie niniejszej problematyki ukazało się pod rządami k.p.k. z 1969 r. monografia autorstwa Pani prof. Marii Lipczyńskiej z Uniwersytetu Wrocławskiego Oskarżenie prywatne, wydana w roku Upływ czasu, dezaktualizacja niektórych instytucji oraz wprowadzenie nowych skłoniły mnie do ponownego spojrzenia na to postępowanie szczególne. Nie można również pominąć dwóch publikacji traktujących o ingerencji prokuratora w sprawach z oskarżenia prywatnego. Pierwsza, autorstwa Pana prof. Wiesława Daszkiewicza Ingerencja prokuratora w sprawy o przestępstwa prywatno-skargowe w polskim procesie karnym, ukazała się jeszcze pod rządami k.p.k. z 1928 r. (Warszawa 1956). Druga, autorstwa Pana prof. Kazimierza Marszała Ingerencja prokuratora w ściganie przestępstw prywatnoskargowych w polskim procesie karnym, została wydana w 1980 r. Wypada podkreślić, że instytucja ingerencji prokuratora (art. 60 k.p.k.), wysoce problemowa, diametralnie zmienia obraz niniejszego postępowania. Starałem się ukazać nowe instytucje, które nie były znane minionym kodyfikacjom. Jedna z nich skarga wzajemna została recypowana 15

13 Wstęp wzorem prawa niemieckiego. Ustawodawca stworzył również możliwość skierowania sprawy do postępowania mediacyjnego. W książce nie brak ocen krytycznych, które pozwolą de lege ferenda na wypracowanie koniecznych zmian legislacyjnych. Refleksje mają charakter rozważań teoretycznych; opierają się na analizie regulacji prawnych, poglądów doktryny oraz orzecznictwa (głównie Sądu Najwyższego). Przygotowując opracowanie, miałem na uwadze to, aby nadać mu również walor praktyczny. Temu właśnie służą liczne uwagi, pokazujące skutki zastosowania konkretnych regulacji lub przyjęcia zaproponowanej wykładni. Pragmatycznym aspektem są także wnioski de lege ferenda, których teoretyczną i praktyczną potrzebę starałem się podkreślić. Monografia stanowi wydanie rozprawy doktorskiej (poszerzone i uaktualnione), obronionej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Dziękuję Panu prof. zw. dr. hab. Edwardowi Skrętowiczowi za wielką życzliwość i pomoc przy przygotowaniu niniejszego opracowania. Słowa wdzięczności kieruję także w stronę recenzentów rozprawy Pani prof. dr hab. Hanny Paluszkiewicz (UAM) oraz Pana prof. dr. hab. Jerzego Migdała (KUL, UJ). Wydawnictwu Wolters Kluwer dziękuję za umożliwienie publikacji. 16

14 Rozdział 1 Geneza postępowania z oskarżenia prywatnego w systemie prawa polskiego 1.1. Oskarżenie prywatne w aktach prawnych obowiązujących przed 2 grudnia 1960 r. Potrzebę wyodrębnienia postępowania z oskarżenia prywatnego dostrzeżono już w okresie międzywojennym. Istniały bowiem okoliczności, które zniechęcały organy ścigania do ingerencji w sferę stosunków międzyludzkich, pozostawiając problem restytucji naruszonego porządku prawnego woli zainteresowanych. Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego znalazły się już w pierwszym polskim kodeksie karnym z dnia 11 lipca 1932 r. 1, zwanym w doktrynie Kodeksem Makarewicza. W skodyfikowanym prawie karnym wyszczególniono kilka przestępstw ściganych w trybie prywatnoskargowym: naruszenie nietykalności cielesnej (art. 239), lekkie uszkodzenie ciała (art. 237), naruszenie miru domowego (art. 252), naruszenie tajemnicy korespondencji (art. 253), zniesławienie (art. 255), znieważenie (art. 256), uszkodzenie cudzego mienia (warunkiem uznania za przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego było nienaruszenie interesu publicznego art. 263), przywłaszczenie lub kradzież przedmiotu nieposiadającego wartości materialnej (art. 272). Zatem było ich dwukrotnie więcej niż w obecnie obowiązującym kodeksie karnym. W innych aktach prawnych znalazły się także przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego: w rozporządzeniu Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych 2, w us 1 Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571). 2 Dz. U. Nr 39, poz

15 Rozdział 1. Geneza postępowania z oskarżenia prywatnego... tawie z dnia 2 sierpnia 1926 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji 3, a także w powojennej ustawie z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim 4. W pierwszym z wymienionych aktów prawnych stypizowane były dwa przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego: przywłaszczenie prawa do patentu (art. 27 ust. 1) i wykorzystanie wyłączności praw z zarejestrowanego wzoru (art. 113 ust. 1). Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji stanowiła w art. 10 ust. 1 i 2 o następujących czynach ściganych z oskarżenia prywatnego: korzystanie w celach konkurencyjnych z handlowych lub technicznych tajemnic przedsiębiorstwa, uzyskanych w sposób niezgodny z prawem lub dobrymi obyczajami oraz udzielenie tych tajemnic innym; podanie przez pracownika innym osobom w celach konkurencyjnych lub w celach wyrządzenia szkody przedsiębiorcy, tajemnic handlowych lub technicznych przedsiębiorstwa, powierzonych mu z uwagi na stosunek służbowy, lub które poznał w związku ze stosunkiem służbowym. Notabene, dziś te zachowania, na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji 5, stanowią czyny nieuczciwej konkurencji (art. 5 17d), za które również grozi odpowiedzialność karna. Ścigane są w trybie publicznoskargowym na wniosek pokrzywdzonego. Jedno przestępstwo prywatnoskargowe znalazło się w ustawie o prawie autorskim. Przepis art penalizował przywłaszczenie naruszonego cudzego prawa autorskiego w celu osiągnięcia korzyści materialnej lub osobistej. Już z pobieżnej analizy wynika, że prawodawca wyłączył szereg czynów zabronionych z kręgu zainteresowania publicznych organów ścigania, pozostawiając wolę ścigania pokrzywdzonym. Wyodrębnienie grupy przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego miało swoje głębsze uzasadnienie. Zdaniem E. Krzymuskiego powołanie pokrzywdzonego do rozstrzygnięcia o tym, czy należy lub nie należy rozwinąć postępowanie karne, można usprawiedliwić tylko wyjątkowo. Będzie ono mianowicie na miejscu tylko co do przestępstw mniej ważnych i tym się odznaczających, że ich ściganie z urzędu mogłoby w niejednym przypadku wyrządzić osobie, która stała się ich ofiarą, większą krzywdę niż samo ich popełnienie 6. Autor akcentuje zatem potrzebę nieingerencji uprawnionych organów, aby uniknąć niecelowego pokrzywdzenia. Nie 3 Dz. U. z 1930 r. Nr 56, poz Dz. U. Nr 34, poz Dz. U. Nr 47, poz E. Krzymuski, Wykład procesu karnego austriackiego, Kraków 1910, s

16 1.1. Oskarżenie prywatne w aktach prawnych obowiązujących... które dobra, jak cześć, nietykalność cielesna, tajemnica korespondencji, mir domowy, prawa na dobrach niematerialnych, są ściśle związane z podmiotem, którego dotyczą. Patrzący z zewnątrz może dostrzec zło, które w mniemaniu zainteresowanych nie zasługuje na to miano. Z punktu widzenia procesu karnego niezbędną przesłanką wszczęcia postępowania jest skarga uprawnionego oskarżyciela. Skarga miała i ma dzisiaj bardzo istotne znaczenie procesowe. Oskarżenie prywatne, jak sama nazwa wskazuje, różni się znacząco od przeważającej liczby przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego. W. Daszkiewicz zaznacza, że chodzi tu właściwie o oświadczenie pokrzywdzonego, że przestępstwo w takim stopniu naruszyło jego prawa, że naruszenie może być zatarte, tylko przez skazanie winnego. (...) W taki to sposób skarga prywatna staje się, aczkolwiek nie jest cechą danego działania przestępnego, istotnym warunkiem jego karalności i wobec tego przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego karalne jest nie absolutnie, samo przez się, ale hipotetycznie, warunkowo, na życzenie pokrzywdzonego w przypadku złożenia przez niego skargi 7. Z kolei L. Peiper uważał, że prawo skargi jest prawem materialnym i można się go zrzec nawet poza sądem 8. Z analizy poglądów E. Krzymuskiego, W. Daszkiewicza i L. Peipera wynika, że uzasadniona potrzeba szczególnego postępowania karnego istniała już u progu polskich kodyfikacji karnych. Ponadto w aktach prawnych nieskodyfikowanych znalazły się przestępstwa prywatnoskargowe. Podmiotem uprawnionym na podstawie art k.p.k. z 1928 r. do wniesienia skargi prywatnej był pokrzywdzony, który w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego wnosił i popierał oskarżenie jako oskarżyciel prywatny. Odmiennie regulowały prawo do skargi dwa wspomniane wcześniej akty prawne: ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i rozporządzenie o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych. Podmiotami uprawnionymi do wniesienia skargi prywatnej były osoby uprawnione do powództwa cywilnego, przy czym prawodawca w innym miejscu stanowił, kto takie uprawnienie posiada. W świetle przepisów pierwszego kodeksu postępowania karnego z 1928 r. uprawnionym do wniesienia skargi prywatnej był pokrzywdzony. Przepis art. 55 k.p.k. z 1928 r. zawierał definicję legalną pokrzywdzonego za pokrzywdzonego uważa się osobę, której dobro prawne zostało naruszone 7 W. Daszkiewicz, Oskarżyciel w polskim procesie karnym, Warszawa 1960, s L. Peiper, Znaczenie przebaczenia i pojednania się stron w sprawach z oskarżenia prywatnego, Głos Prawa 1936, nr