Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Wydział Rolniczo-Ekonomiczny

Transkrypt

1 Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Wydział Rolniczo-Ekonomiczny Studia Podyplomowe Technologie integrowanej produkcji roślinnej w zrównoważonym rozwoju rolnictwa w ramach projektu Wzmocnienie potencjału dydaktycznego Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie Agnieszka Bednarska Integrowana ochrona pomidora w szklarni Praca wykonana pod kierunkiem Prof. dr hab. inż. Magdalena Jaworska Katedra Ochrony Środowiska Rolniczego Kraków 2014

2 Spis treści 1. Wstęp Agrotechnika w integrowanej ochronie pomidorów w szklarni Pochodzenie i opis botaniczny pomidora Ogólne wymagania klimatyczno-glebowe Czynniki środowiskowe Wymagania pokarmowe Dobór odmiany Szczepienie pomidorów na podkładkach Integrowana ochrona pomidora przed chorobami w obiektach szklarniowych Choroby wirusowe Brązowa plamistość liści pomidora Smugowatość ziemniaka na pomidorze Choroby bakteryjne Rak bakteryjny pomidora Choroby grzybowe Szara pleśń Integrowana ochrona pomidora przed szkodnikami Biologia szkodników, charakterystyka wywoływanych uszkodzeń i metody zwalczania Mączlik szklarniowy (Trialeurodes vaporariorum) Wciornastek zachodni (Frankliniella occidentalis) Wciornastek tytoniowiec (Thrips tabaci) Przędziorek chmielowiec (Tetranychus urticae) Ochrona przed organizmami szkodliwymi w obiektach szklarniowych Metoda agrotechniczna Metoda hodowlana Kwarantanna Metoda mechaniczna i fizyczna Metoda biologiczna

3 5.7. Metoda chemiczna Podsumowanie Wnioski Spis literatury Streszczenie

4 1. Wstęp Powszechna chemizacja rolnictwa, zarówno w ochronie roślin jak i nawożeniu, jest jednym z czynników stwarzających ryzyko degradacji środowiska naturalnego. W celu ograniczania i zapobiegania ujemnym skutkom niejednokrotnie nadmiernego i nieracjonalnego stosowania środków ochrony roślin wiele państw podjęło działania mające na celu ograniczenie takiego ryzyka. Potrzeba poszukiwania nowych rozwiązań doprowadziła do opracowania podstaw integrowanej ochrony roślin. Integrowana ochrona roślin zdefiniowana jako sposób ochrony roślin przed organizmami szkodliwymi, polegający na wykorzystaniu wszystkich dostępnych metod ochrony roślin, w szczególności metod niechemicznych, w sposób minimalizujący zagrożenie dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz dla środowiska (Jaworska 2000, 2012). Dlatego też w każdej uprawie pod osłonami a również w uprawie pomidora istotnymi elementami integrowanej ochrony roślin, poprzedzającymi zabiegi chemiczne, są m.in. (Adamicki i in. 2005): stosowanie najnowszych technologii produkcji tj. uprawy bezglebowe z wykorzystaniem podłoży mineralnych i organicznych, umożliwiające łatwe sterowanie rozwojem roślin, utrzymanie optymalnych parametrów klimatycznych w obiekcie, wykorzystywanie odmian odpornych lub tolerancyjnych na choroby i organizmy szkodliwe, stosowanie nawożenia płynnego, ułatwiające precyzyjne nawożenie i nawadnianie roślin, przeprowadzanie dezynfekcji pomieszczeń, maszyn, opakowań i innych przedmiotów, zapobiegające występowaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych, ochrona organizmów pożytecznych oraz stwarzanie warunków sprzyjających ich występowaniu, w szczególności dotyczy to owadów zapylających i naturalnych wrogów organizmów szkodliwych. 4

5 Wszystkie te działania i metody pozwalają na ograniczenie występowania organizmów szkodliwych w uprawie szklarniowej pomidora. Ponad to stwarzają mniejsze zagrożenie dla środowiska niż metody chemiczne oraz są ekonomicznie uzasadnione. Według Rocznika Statystycznego Rolnictwa Głównego Urzędu Statystycznego ogólna powierzchnia uprawianych warzyw pod osłonami w roku 2012 wynosiła ha, z tego na uprawę pomidora przypadało ha. W przypadku upraw warzyw gruntowych ogólna powierzchnia upraw wynosiła 175,5 tyś. ha, a w tym 10,9 tyś ha było przeznaczone pod uprawy pomidora gruntowego (GUS 2013). Mierwiński (2004) podaje, że w roku 2002 uprawa pomidora była największa w porównaniu z innymi warzywami uprawianymi pod osłonami i wynosiła ha, natomiast w roku 2009 wynosiła ha i klasowała się na czwartym miejscu w Unii Europejskiej (Sosnowska i Fiedler 2010). Pomidor jako warzywo cieszy się niezmiennie stałą popularnością wśród konsumentów na całym świecie. Bardzo często spożywany na świeżo ale również w formie przetworzonej, z względu na posiadane witaminy i sole mineralne. Do najważniejszych witamin należą: witamina C (23 mg%) i prowitamina A (0,7 mg%). Pomidor zawiera również witaminę H, witaminę E, witaminę K oraz witaminy z grupy B jak B1, B2, B3, B5, B6 i PP. Jednorazowe spożycie szklanki soku pomidorowego to równoznaczne pokrycie dziennego zapotrzebowania na witaminę C w 60 %. Dodatkowo owoce pomidora w swoim składzie zawierają takie pierwiastki jak np. sód, potas, magnez, wapń, mangan, żelazo, kobalt, miedź, cynk, fosfor, fluor, chlor, jod (Knaflewski i in. 2010). Duża zawartość potasu sprawia, że pomidor zaliczany jest grupy warzyw odwadniających. Pomaga w ten sposób regulować gospodarkę wodną organizmu i przyczynia się do prawidłowego rozłożenia składników odżywczych (Buchter Weisbrodt 2009). Aby sprostać rosnącym wymaganiom na rynku warzywniczym coraz większa część społeczeństwa wymusza na producentach dbanie o jakość i wartości odżywcze swoich produktów poprzez zmniejszanie w ich produkcji zużycia środków chemicznych. Celem niniejszej pracy było przedstawienie na podstawie przeglądu literatury możliwości integrowanej ochrony pomidora produkowanego w szklarni. 5

6 2. Agrotechnika w integrowanej ochronie pomidorów w szklarni 2.1. Pochodzenie i opis botaniczny pomidora Gatunek pomidora na przełomie wieków posiadał wiele nazw łacińskich. Najbardziej znaną nazwą została ta nadana w roku 1768 przez P. Miller a - Lycopersicon esculentum. Lineusz zaproponował nazwę Solanum lycopersicum, a Karsten w roku 1900 Lycopersicon lycopersicum (Orłowski 2000). Obecne odmiany uprawianego pomidora (Lycopersicon) prawdopodobnie wywodzą się od dziko rosnących gatunków Solanum lycopersicum L. var. cerasiforme A. Vess. i S. lycopersicum L. var. pimpinellifolium A. Vess, pochodzących z regionu andyjskiego, obecnie Chile, Boliwia, Ekwador, Kolumbia i Peru (Bai i Lindhout 2007). Do Europy pomidor został przywieziony w XV wieku przez Kolumba, podczas jednej z jego wypraw do Ameryki. W Środkowej i Północnej Europie początkowo uznawany był za roślinę trującą lub też ozdobną, a wyłącznie w Portugalii i Hiszpanii jego owoce postrzegane były jako jadalne (Pudelski 1998). Gatunek ten jest rośliną zielną jednoroczną, samopylną, należącą do rodziny Solanaceae. Jego obupłciowe kwiaty zebrane są w kwiatostany, zwane potocznie gronami, a ich liczba uzależniona jest od odmiany. Pojedynczy kwiat składa się z pięciokrotnego, zrośniętego u nasady kielicha i żółtą, pięciokrotną koronę, zrośniętą u nasady w rurkę. Owocem pomidora jest jagoda, którego pojedynczego masa może wahać się od kilku do kilkuset gramów (Knaflewski i in. 2010). 6

7 Rycina 1. Różne kształty owoców pomidora: 1 płaski, 2 kulistospłaszczony, 3 kulisty, 4 kulistowydłużony, 5 podłużny, 6 cylindryczny, 7 śliwkowaty, 8 gruszkowaty (Rumpel 2007). 2.2 Ogólne wymagania klimatyczno-glebowe Uprawa pomidorów w warunkach szklarniowych wymaga dostosowań szeregu czynników, które współgrając ze sobą pozwalają roślinie na prawidłowy wzrost i plonowanie Czynniki środowiskowe Pomidor jako gatunek ma wysokie wymagania termiczne, wpływa na to jego region pochodzenia. Uprawa szklarniowa pozwala na stworzenie optymalnych warunków termicznych podłoża które wynoszą C. Jednak zalecane jest w początkowej fazie rozwoju utrzymywanie temperatur na granicy C i zmniejszenie jej w późniejszym czasie o 2 C. Minimum i maksimum termiczne podłoża w którym wzrost systemu korzeniowego zostaje zahamowany to poniżej 12 C i powyżej 25 C. Obniżona temperatura poniżej wymaganego minimum ogranicza pobieranie składników pokarmowych takich jak magnez i fosfor, kosztem zwiększonego pobierania azotu. W takich warunkach wzrasta również rozwój chorób grzybowych i bakteryjnych. Temperatura podłoża wyższa od temperatury powietrza przyczynia się do zrzucania kwiatów znajdujących się na pierwszym gronie jak i do większego wzrostu wegetatywnego rośliny (Wysocka Owczarek 2001). W uprawie pomidora szklarniowego równie ważna jest intensywność światła, która pozwala na utrzymywanie pozostałych czynników na prawidłowym poziomie. Ważnym 7

8 parametrem jest natężenie światła niż jego długość. Pomimo, że pomidor należy do roślin obojętnych fotoperiodycznie preferuje stanowiska nasłonecznione. Pomidor największe zapotrzebowanie na wodę ma w okresie silnego wzrostu i tworzenia owoców (Pudelski 1998). Jest to parametr uprawowy, który w całym cyklu produkcji powinien być pod stałą kontrolą. Według Knaflewski i in. (2010), optymalna wilgotność podłoża mieści się w granicach %, maksymalna %, a minimalna % pojemności wodnej. Wartości te są uzależnione od niektórych czynników, które trzeba uwzględnić w trakcie całego cyklu, należą do nich m.in. okres uprawy, faza rozwojowa rośliny, właściwości podłoża, wymagania uprawianej odmiany Wymagania pokarmowe Z związku z wytwarzaniem przez roślinę pomidora dużej części nadziemnej i obfitym plonowaniem, jest to gatunek który posiada duże wymagania pokarmowe. Rozłożenie tych składników jest zmienne w okresie całego cyklu wegetacyjnego (tab. 1). Zaraz po posadzeniu wzrasta u nich zapotrzebowanie na azot kosztem potasu, co ma odwrotne miejsce podczas fazy kwitnienia i owocowania. Ważne jest aby w okresie intensywnego owocowania zabezpieczyć roślinie dostęp do wapnia i magnezu. W obecnej technologii produkcja pomidora odbywa się systemie bezglebowym gdzie system nawożenia połączony jest z nawadnianiem czyli tzw. fertygacja. Pozwala ona na regulowanie zawartości składników mineralnych w pożywce, odpowiednio do aktualnej fazy rośliny. W takim systemie nawadniania bardzo ważna jest jakość wody jak i jej zasobność w składniki pokarmowe. Przed przygotowaniem pożywki należy uwzględnić ich zawartość, poczym dostosować skład do wymagań danej odmiany i wykorzystywanego podłoża. Prawidłowa zawartość składników pokarmowych w pożywce pozwala na szybki wzrost i odpowiednie plonowanie roślin. Zachwiana równowaga w ilości poszczególnych pierwiastków może wpływać w sposób antagonistyczny na ich wzajemne pobieranie: wysoka ilość wapnia ogranicza pobieranie potasu, żelaza czy miedzi, a nadmierna ilość potasu ogranicza dostępność magnezu i wapnia. (Wysocka Owczarek 2004). 8

9 Mikroelementy Makroelementy Tabela 1. Zakres optymalnych zawartości składników w pożywce standardowej w bezglebowej uprawie pomidorów (Wysocka Owczarek 2004). Składniki Zawartość w podłożu (mg/l) Mineralnym Organicznym Azot(NNO3) Azot (N-) Fosfor (P) Potas (K) Magnez (Mg) Wapń (Ca) Siarka (So4) Żelazo(Fe) 1,2-1,6 1,6-2,0 Mangan(Mn) 0,6-0,8 0,6 Bor (B) 0,35 0,3-0,4 Cynk (Zn) 0,35 0,3-0,4 Miedź (Cu) 0,12 0,1 Molibden(Mo) 0,05 0, Metody uprawy pomidora w szklarni Produkcja pomidora w szklarni w dużej mierze uzależniona jest od wyposażenia danego obiektu. Dawniej uprawa warzyw pod osłonami i w szklarniach opierała się głównie na produkcji roślin w glebie, obecnie jednak z względu na ograniczone możliwości zmianowania powodujące szybką kumulacje patogenów glebowych i chorób odchodzi się od tego typu upraw. Dostępne podłoża uprawowe względem upraw tradycyjnych cechuje szereg zalet: jednorodność, zachowanie odpowiednich proporcji względem zawartości wody i powietrza, szybszy proces nagrzewania, wolne od chorób i szkodników, lekkość (ułatwiony transport i wymiana). 9

10 Rycina 2. Klasyfikacja upraw bezglebowych (Komosa 2002) Dobór odmiany Dobór odpowiedniej odmiany do uprawy jest tak samo istotny jak utrzymywanie w czasie produkcji optymalnych warunków klimatycznych. Istotną cechą wybieranych odmian do integrowanej produkcji jest ich odporność lub tolerancja na choroby, takie jak powodujące uszkodzenia korzeni oraz szyjki korzeniowej (fuzariozę zgorzelową pomidora Fusarium oxysporum f. sp. radicis lycopersici For), (fuzaryjne więdnięcie pomidora Fusarium oxysporum lycopersici race 1 i 2 Fol 1, Fol 2). Pożądaną cechą jest również wysoka plenność, nieprzerwana siła wzrostu powyżej dziesiątego grona jak i uprawa w ograniczonej ilości podłoża. Jednak kierując się wyborem danej odmiany w pierwszej 10

11 kolejności powinniśmy zwrócić uwagę na wymagania konsumenta. Tabela 2 przedstawia odmiany pomidorów wykorzystywane w Integrowanej Produkcji. Tabela 2. Przykładowe odmiany pomidorów do Integrowanej Produkcji w podłożach mineralnych (Adamicki in 2005). Odmiana Odporność, tolerancja Odmiana Odporność, tolerancja Typ o owocach mięsistych Typ średnioowocowy g Grace F1 TmC 5 OiVF 2 Fr Espero Tm,C 5,V,F,Fr Quest F1 TmC 5 VFrWi Cedrico ToMV,Cf ABCDE,Va,Fol 0,1,2, For,Sbl Blitz Tm,C 5,Oi,V,F 2,Fr,Wi Chapeau Tm,C 5,V,F 2,Fr Mariachi Tm,C 5,V,F 2,Fr Axxion Tm,C 5,VF 2,Fr Maeva ToMVCf 5,Va,Fol 1-2,For Typ całogronowy Red Chief Tm,C 5 V,F 2,Fr Clotilde ToMV 0-2,VaVd,Fol 1-2,For,Cf 5 Macarena ToMV 0-2,Va,Vol,Fol 1-2, For,Cf 5 Lemance Tm,C 5,V,F 2,Fr Matrix ToMV,Cf 1-2, V, Fol 1-2, For(Sbl) Lasso Tm,V,F 2,Fr,C 2,4 Typ o owocach dużych Yellow gold Recento Tm,C 5,F 2,Fr,Wi Orama Tm,V,F 2,LSL (złoto-żółta) TmV,F 2,C 1,2,3,LSL (śliwkowokształtna-żółta) Marissa Tm,C 5,V,F 2,N,Fr,Wi Typ koktajlowy Raissa Tm,V,C 5,F 2,Fr Conchita Tm,C 5,V,F 2,Fr,Wi Aurelius Tm,C 5,V,F,Fr Favorita Tm,C 5,F 2,N Typ średnioowocowy g Flavorino TMV,F 2,N (cherry plum) Cunero Tm,C 5,V,F 2,Fr,Wi Picolino Tm,C 5,V,F 2,N,Fr Admiro Tm,C 5,Oi,V,F 2,Wi Romalina Tm,V,F 2,Fr,LSL (śliwka) Ronaldo Tm,C 5,V,F 2,Fr,Wi Goldita TmC 5 (żółta) Ever Vilnius Tm,V,F 2,Fr Tm,C 5,V,F 2,Fr 11

12 2.4. Szczepienie pomidorów na podkładkach Szczepienie roślin na odpornych podkładkach pozwala zwiększyć ich możliwości rozwojowe, taką samą zależność można zauważyć w przypadku szczepionych rozsad pomidora. Odpowiednio dobrane podkładki pomidora zapewniają odmianie plonującej zwiększoną tolerancję na porażenie chorobotwórczymi patogenami glebowymi; jak korkowatość korzeni (Pyrenochaeta lycopersici), choroby naczyniowe powodujące więdnięcie roślin - fuzariozę (Fusarium oxysporum) i werticiliozę (Verticilium alboatrum) oraz mątwikiem korzeniowym. System korzeniowy podkładek w porównaniu z odmianami szlachetnymi jest mocno rozbudowany a zarazem mniej podatny na uszkodzenia spowodowane np. niższymi temperaturami. Silniejszy system korzeniowy pozwala na lepsze odżywianie roślin poprzez skuteczniejsze pobieranie wody wraz z składnikami pokarmowymi z podłoża. W ten sposób rośliny cechuje lepsza witalność w całym cyklu uprawy i przyczynia się do ograniczenia zastosowanych środków chemicznych (Adamicki i in. 2005). Przykładowe podkładki w uprawie pomidora (Ślusarski 2013): Maxifort F1 - odporność HR: ToMV, Fol:0,1, For, PI, Va, Vd, Mi, Ma, Mj, cechuje go wysoka odporność na korkowatość korzeni. W uprawie możliwość prowadzenia roślin na jeden lub dwa pędy. System korzeniowy 3 krotnie silniejszy w porównaniu z innymi podkładkami. Optifort F1- odporność HR: ToMV, Fol:0,1, For, PI, Va, Vd, Mi, Ma, Mj Arnold F1- odporność HR: ToMV 0-2/V/ Fol1-2/ For/ Ff 1-5/IR:M/PI. Wykazuje generatywny typ wzrostu. 12

13 Fotografia 1. Odmiana Growdena F1 szczepiona na podkładce Arnold F1. Źródło: fotografia własna 3. Integrowana ochrona pomidora przed chorobami w obiektach szklarniowych W integrowanej ochronie roślin (IPM) jako pierwszorzędną zasadę stosuje się monitoring agrofagów w danej uprawie a następnie porównanie ich liczebności z progami ekonomicznego zagrożenia. W celu zwalczania i ograniczania chorób i szkodników wykorzystuje się łączenie wszystkich dostępnych metod, z pierwszeństwem wykorzystania metod niechemicznych (Hani i in. 1998). Choroby występujące w uprawach szklarniowych w produkcji pomidora to między innymi szara brązowa plamistość liści pomidora, Smugowatość ziemniaka na pomidorze, szara pleśń. W przypadku niepowodzenia walki biologicznej w integrowanej ochronie pomidorów dopuszczone są do użytku fungicydy np.: Amistar 250 SC, Euparen 50 WP, Bravo 500 SC, Previcur 607 SL, Ronilan 500 SC (Nawrocka 2000). 13

14 3.1. Choroby wirusowe Brązowa plamistość liści pomidora Wirus ten przenoszony jest głównie przez wciornastki: Frankliniella occidentalis (wciornastek zachodni), F. schultzei, F. fusca oraz Thrips tabaci (wciornastek tytoniowiec). Największy jednak udział w jego rozprzestrzenianiu ma wciornastek zachodni. Istotnym źródłem wirus TSWV są chwasty takie jak gwiazdnica pospolita, psianka czarna. Objawami występowania wirusa są chlorotyczne plamy na liściach i ich zniekształcenia, pierścieniowe, brązowe plamy na owocach, mocno ograniczony wzrost roślin i zawiązywanie owoców. Infekcja w początkowej fazie wzrostu powoduje brak wydania plonu (Laskowska 2008). W walce z tym wirusem należy przede wszystkim ograniczyć występowanie wciornastków na danej uprawie poprzez stosowanie odpowiednich insektycydów lub entomofagów. Stosowanie odpowiedniej izolacji przestrzennej upraw pomidora od roślin ozdobnych również przyczynia się do zmniejszenia ryzyka występowania w pobliżu gatunków wciornastka. Niektóre nowe linie hodowlane odmian pomidora posiadają gen Sw-5, który cechuje się większą tolerancja na TSWV Smugowatość ziemniaka na pomidorze Wirus smugowatości ziemniaka atakuje głównie chwasty należące do rodziny Solanaceae, jak i rośliny uprawne paprykę, pomidory, ziemniaki. Głównym magazynem wirusa są porażone chwasty i bulwy ziemniaka. Dużą role w przenoszeniu PVY odgrywają mszyce. Objawy wirusa uwidaczniają się w postaci brunatnych smug na łodygach, oraz nekrozami na wierzchołkowych liściach rośliny. Porażone rośliny w wstępnej fazie wzrostu mogą ulec zniszczeniu. W celu zapobieganiu występowania choroby PVY ważnym zabiegiem jest regularna lustracja plantacji, a w razie występowania pierwszych objawów usuwać natychmiast porażone rośliny. Głównie narażone są uprawy pomidora usytuowane w bliskim położeniu z plantacjami ziemniaków czy tytoniu (Adamicki i in. 2005). 14

15 3.2. Choroby bakteryjne Rak bakteryjny pomidora W uprawie pod osłonami jest to jedna z najgroźniejszych chorób. Porażane są uprawy nie zależnie od metody uprawy i rodzaju podłoża. Źródłem infekcji pierwotnej mogą być zakażone nasiona, niemniej jednak bakteria ta w resztkach roślinnych znajdujących się w wilgotnej glebie jest w stanie przetrwać nawet 18 miesięcy. W glebie suchej jej żywotność kończy się po około 8 miesiącach, a najkrócej przeżywa na konstrukcjach szklarni 3 miesiące. Wysoka temperatura (25 28 C) sprzyja rozprzestrzenianiu się choroby. Clavibacter michiganensis wnika do rośliny przez zranienia jak i przez korzenie roślin, na których nie widać objawów. Wykonywane zabiegi pielęgnacyjne przyczyniają się do wtórnych infekcji roślin. Objawy widoczne są na liściach w postaci zasychania pojedynczych liści z żółto brunatnymi przebarwieniami. Z czasem całe rośliny zaczynają więdnąć. Na porażonych łodygach powstają czarne smugi, a w dolnej części łodygi tworzą się głębokie podłużne pęknięcia, z których wypływa śluz bakteryjny. Na przekroju łodygi można zauważyć brunatne zabarwienie rdzeni, a w późniejszych etapach taki rdzeń ulega gniciu. Zwalczanie i profilaktyka opiera się w pierwszej kolejności na wykorzystywaniu tylko zdrowych nasion, oraz prawidłowo wykonanych zabiegach pielęgnacyjnych. W ograniczeniu choroby pomocna jest kontrola panujących w pomieszczeniu warunków. Niska wilgotność powietrza oraz stosowanie oprysku preparatami miedziowymi w 7 dniowych odstępach ogranicza wystąpienie wtórnej infekcji. Po zakończeniu produkcji ważną czynnością jest prawidłowe odkażenie szklarni preparatami bakteriobójczymi. W przypadku wystąpienia tej choroby na plantacji pomidora, najczęściej zaleca się zaprzestania produkcji na okres minimum 2 lat (Ślusarski 2013) Choroby grzybowe Szara pleśń Należy do najbardziej znanych chorób występujących w ogrodnictwie. Patogen odpowiedzialny za ten rodzaj choroby żyje jako saprofit, jednak podwyższona wilgotność 15

16 powietrza w szklarni powoduje, że przyjmuje stronę niebezpiecznego pasożyta. Jego celem są głównie obumarłe części roślin, np. blizny które powstają na skutek usuwania bocznych pędów czy liści. Do rozprzestrzeniania choroby przyczynia się duża wilgotność powietrza (97 98 %), chłodne noce oraz utrzymująca się na roślinach rosa przez około 8 godzin. Powstające objawy na liściach czy łodygach przyjmują charakter plam. Na liściach szarozielone plamy, z czasem się powiększają, a na ich powierzchni tworzy się charakterystyczny puszysty nalot grzyba. Z czasem zainfekowane liście zamierają. Na łodygach plamy są różnej wielkości, szarawe, pokryte nalotem grzyba. Powyżej miejsca porażenia często roślina zamiera. Szara pleśń powoduje również na owocach mokrą zgniliznę. Objawia się ona wodnistymi plamami występującymi na owocach, porażone tkanki szybko miękną. Tak jak i przy innych objawach i tu z czasem występuje charakterystyczny szary nalot grzyba. Grzyb B. cinerea jest sprawcą również widmowej plamistości na owocach. Ukazuje się ona w postaci niedużych plam z nekrotycznym punktem w środku i pierścieniową obwódką w kolorze białym na owocach zielonych i żółtawą na dojrzałych. Grzyb może przetrwać w formie zarodników konidialnych, grzybni lub sklerocjów na elementach konstrukcji, sprzęcie, i są one pierwotnym źródłem infekcji. W celu zapobiegania występowania szarej pleśni można kontrolować odpowiednio warunki panujące w szklarni. Wilgotność powietrza panująca poniżej 75 % redukuje rozprzestrzenianie się choroby. Odpowiednia pielęgnacja roślin i odpowiednie usuwanie najstarszych liści reguluje prawidłowe przewietrzanie roślin w niskich partiach roślin. Zdrowe rośliny, odpowiednio odżywione są w mniejszym stopniu porażane przez grzyba, a gdy pojawią się pierwsze objawy należy opryskać rośliny odpowiednimi środkami grzybobójczymi (Słomiany 2005, Robak i Sobolewski 2012). 16

17 4. Integrowana ochrona pomidora przed szkodnikami Szkodniki w uprawie pomidorów produkowanych w warunkach szklarniowych to m.in. mączlik szklarniowy, wciornastki oraz przędziorki. W celu ich zwalczania głównie stosuje się walkę biologiczną poprzez wprowadzanie entomofagów. Metodą chemiczną, szkodniki można zwalczać zoocydami np. jak: Admiral 100 EC, Apollo 500 SC, Roztoczol Extra płynny 8 (Nawrocka 2000) Biologia szkodników, charakterystyka wywoływanych uszkodzeń i metody zwalczania Mączlik szklarniowy (Trialeurodes vaporariorum) Jest to niewielkich rozmiarów pluskwiak z pojedynczą parą skrzydeł, który osiąga długość od 1 mm do 1,5 mm. Jego ciało posiada zielonkawe zabarwienie jednak nitki wosku zwinięte na powierzchni jego skrzydeł tworzą widoczną białą barwę. Cały cykl rozwojowy mączlika od jaja do osobnika dorosłego uzależniony jest od panujących temperatur w szklarni i może trwać od 3 do 5 tygodni przy temperaturze C. Postacie dorosłe i larwy odżywiają się bezpośrednio sokiem z tkanek przewodzących liści. W trakcie żerowania wydalana jest przez nie duża ilość rosy miodowej na której rozwijają się grzyby sadzaki, zmniejszając w ten sposób intensywność oddychania, fotosyntezę, a przede wszystkim plon. W celu szybkiego zweryfikowania występowania szkodnika pomocne są żółte tablice lepowe, które w szybki sposób sygnalizują jego występowanie. W zwalczaniu wykorzystuje się również dobrotnicę szklarniową (Encarsia formosa Gahan.) pasożytniczą błonkówkę, która odżywia się pobierając płyny z ciała larw mączlika (Boczek i Lipa 1978, Jaworska 2003). Domagała (1996) podaje, że zaraz po odnotowaniu pierwszych owadów powinno się wprowadzać Encarsia formosa, a następnie przy szybkim zwiększeniu ilości mączlika pomocniczo introdukować dziubałeczka mączlikowego (Macrolophus caliginosus). W celu biologicznego zwalczania znajdują zastosowanie szereg innych owadów i pajęczaków używanych jako biopestycydy (Sosnowska i Fiedler 2010) a to m.in. osiec mączlikowy pasożytnicza błonkówka (Eretmocerus eremicus), drapieżny chrząszcz (Delphastus 17

18 catalinae), roztocz (Amblyseius swirskii). Mozna tez stosować biopreparaty mikrobialne np. środki zawierające w swym składzie grzyba Isaria (Paecilomyces fumosoroseus). Po zastosowaniu, grzyb ten wnika do ciała mączlika gdzie rozwija się doprowadzając do śmierci szkodnika (Sosnowska i Piątkowski 1996) Wciornastek zachodni (Frankliniella occidentalis) Wciornastek zachodni należy do gatunku polifagicznego, który jest czołowym wektorem wirusa brązowej plamistości pomidora. Obecnie na roślinie pomidora można zaobserwować do 12 pokoleń wciągu roku występuje, dlatego też uznaje się go za szkodnika podlegającego obowiązkowemu zwalczaniu. Te owady o niedużej wielkości rzędu do 1,2 mm, tak jak i stadia larwalne odżywiają się sokiem komórkowym roślin, pozostawiając po żerowaniu na liściu białawe, kilkumilimetrowe nieregularne plamy. Zniekształcenia te z czasem ulegają przebarwieniom na kolor beżowy a wokół ich można zauważyć czarne, błyszczące kropki odchody szkodnika. Cykl życiowy pokolenia może trwać w sprzyjających warunkach nawet 15 dni (przy temperaturze 30 C) (Babik i in. 2004) Wciornastek tytoniowiec (Thrips tabaci) Tak jak wciornastek zachodni jest to gatunek polifagiczny stwarzający zagrożenie dla roślin uprawianych w szklarni przez cały rok. Od poprzedniego gatunku różni go zabarwienie ciała, które przyjmuje zmienne kolory od bladożółtego do prawie czarnego. Odżywia się tak samo jak wciornastek zachodni jednak skutki jego żerowania są nieco odmienne. W miejscu żerowania powstają srebrzystobiałe plamki usytuowane wzdłuż nerwów głównych. Z czasem zniekształcenia te obejmują całą blaszkę liściową. Przyczynia się to do szybkiego więdnięcia i przedwczesnego zamierania liści. Jego pełny rozwój w sprzyjających warunkach może trwać 18 dni (25 28 C), co daje możliwość wystąpienia nawet do pokoleń w ciągu roku. Podobnie jak poprzedni gatunek, powoduje szkody pośrednie poprzez przenoszenie wirusów takich jak brązową plamistość pomidorów (Babik i in. 2004, Nawrocka 2000). W celu wstępnej sygnalizacji wykorzystuje się niebieskie tablice lepowe, które są dobrym znakiem sygnalizacyjnym o pojawianiu się pierwszych osobników w uprawie, a równocześnie metodą 18

19 mechanicznego ich zwalczania. Ponad to w walce biologicznej często wykorzystuje się drapieżne roztocza jak: dobroczynek wciornastkowy (Amblyseius cucumeris), czy (Amblyseius swirskii), (Macrocheles robustulus), drapieżne pluskwiaki dziubałeczek szklarniowy (Orius insidiosus), dziubałeczek wielożerny (Orius leavigatus). Pomocne w zwalczaniu są również preparaty zawierające nicienie - Steinernema feltiae (Tomalak 2000). Celem życiowym owadobójczych nicieni jest znalezienie swojego żywiciela następnie wniknięcie do jego ciała i uwolnienie ze swej gardzieli toksycznych bakterii. Śmierć owada następuje po kilku godzinach, w jego ciele następuje namnażanie się kolejnego pokolenia nicieni, które po opuszczeniu miejsca rozwoju udają się na poszukiwanie kolejnych żywicieli (Jaworska 1997). Preparaty z nicieniami wprowadza się interwencyjnie w postaci opryskiwania roślin lub gleby czy innego podłoża (Jaworska 2012, Tomalak 2000) Przędziorek chmielowiec (Tetranychus urticae) Przędziorek chmielowiec należy do szkodników stwarzających duże zagrożenie dla upraw szklarniowych. Jest to spowodowane jego szybkim tempem rozwoju, który może trwać w sprzyjających warunkach (25 C, wilgotność względna powietrza 70 %), zaledwie 9 dni. W ciągu jednego cyklu produkcyjnego na plantacji może wystąpić nawet kilkanaście pokoleń, a zakładając, że jedna samica jest w stanie złożyć do około 100 jaj, stwarza to poczucie dużego zagrożenia bezpieczeństwa upraw. Postacią zimującą są zapłodnione samice, umiejscowione z reguły pod elementowymi konstrukcjami lub na chwastach. W marcu opuszczają kryjówki i rozpoczynają żerowanie. Dorosłe osobniki osiągające wielkość ciała od 0,4 do 0,5 mm długości, żywią się zawartością komórek roślinnych, nakłuwając wcześniej tkankę liścia. Efektem ich żerowania są jasne punkty, z czasem obejmujące całe powierzchnie blaszki liściowej. Towarzyszy temu również występowanie charakterystycznej delikatnej pajęczyny. Określony próg szkodliwości który negatywnie wpływa na wzrost roślin a przy tym na ich plonowanie to około 1 sztuki na cm 2. Zważając na szybkie tempo rozwoju tego szkodnika ważne jest przeprowadzanie w uprawach szklarniowych systematyczny monitoring roślin. Rozpoczyna się go już na początku marca i przeprowadza się przynajmniej raz w tygodniu wypatrując widoczne objawy żerowania białych punktów na blaszce liściowej (Babik i in. 2004, Adamicki i in. 2005). W walce biologicznej wykorzystuje się drapieżne 19

20 roztocza i pluskwiaki: dobroczynek szklarniowy (Phytoseiulus persimilis), dobroczynek kalifornijski (Amblyseius californicus), dobroczynek wielożerny (Amblyseius andersoni), dziubałeczek mączlikowy (Macrolophus caliginosus), czy też muchówkę pryszczarek przędziorkojad (Feltiella acarisuga). Na dużą uwagę zasługuje tutaj jednak dobroczynek szklarniowy (Phytoseiulus persimilis), którego samica jest w stanie złożyć więcej jaj niż samica przędziorka, a w dogodnych warunkach (25 27 C) jej rozwój trwa zaledwie 5 dni. Jako wadę można tu podać zabijanie osobników własnego gatunku podczas braku dostępności pokarmu. Dobroczynek kalifornijski (Amblyseius californicus) nie ma takich skłonności. W momencie braku przędziorków jest w stanie odżywiać się larwami wciornastków czy innymi roztoczami. Posiada on również większy zakres tolerancji wobec panujących temperatur niż poprzedni gatunek. Jego aktywność jest już widoczna w temperaturach od 8 C do 35 C (Pruszyński i in. 1970). Niemniej jednak jego żarłoczność i tempo rozwoju jest nieco ograniczone względem dobroczynna szklarniowego, i dlatego stosowany jest głównie profilaktycznie lub w łączeniu z Phytoseiulus persimilis. W razie niepowodzenia metody biologicznej należy wykonać stosowny zabieg chemiczny dopuszczonymi środkami do zwalczania przędziorków. Należy pamiętać jedna, że fungicydy bazujące na siarce wykazują dużą szkodliwość dla dobroczynków (Ślusarski 2013). 20

21 5. Ochrona przed organizmami szkodliwymi w obiektach szklarniowych Według przyjętej dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z dnia 21 października 2009, od dnia 1 stycznia 2014 każdy profesjonalny użytkownik jest zmuszony do przestrzegania zasad integrowanej ochrony roślin. Integrowana ochrona roślin (IPM), jest to system ochrony łączący w sobie wszystkie dostępne metody ochrony roślin, dając pierwszeństwo niechemicznym metodom zwalczania. System ten w swoim programie wykorzystuje szczegółową wiedzę na temat organizmów szkodliwych oraz ich naturalnych wrogów występujących w środowisku. Poprzez te zabiegi IPM pozwala na ograniczenie do minimum wykorzystanie środków chemicznych, zmniejszając w ten sposób dewastacje naszego środowiska. Do najważniejszych celów integrowanej ochrony roślin trzeba zaliczyć przede wszystkim ograniczenie występowania organizmów szkodliwych poprzez stosowanie odpowiedniej agrotechniki, systemu nawożenia, czy ochrony występujących pożytecznych organizmów. W walce z agrofagami w pierwszej kolejności stosuje się metody biologiczne, fizyczne, agrotechniczne a dopiero w razie konieczności metody chemiczne Metoda agrotechniczna Metoda agrotechniczna jako metoda profilaktyczna znajduje szerokie zastosowanie w uprawach gruntowych. Poprzez wszystkie możliwe zabiegi uprawowe stwarza odpowiednie warunki do wzrostu i plonowania roślin. W warunkach szklarniowych opiera się ona na prawidłowej produkcji upraw pomidora. Zdrowe i silne rośliny są mniej podatne na choroby i żerowanie szkodników. Nowe technologie sprzyjają innowacyjnym rozwiązaniom. Produkcja pomidorów w podłożach mineralnych, organicznych, bezglebowych to bardzo częsty widok w obiektach szklarniowych. W takich warunkach w łatwiejszy sposób można kontrolować wzrost i rozwój roślin. Również nawożenie połączone z nawadnianiem ułatwia szybką i skuteczną interwencje w razie braku składników w podłożu. Istotnym zabiegiem 21

22 przed założeniem szklarni ale który ma duży wpływ na zdrowotność uprawianych roślin jest rejonizacja szklarni. Regularne dezynfekcje obiektów i wykorzystywanych narzędzi ograniczy rozprzestrzenianie się chorób i szkodników (Ślusarski 2013) Metoda hodowlana Metoda polega na wprowadzaniu do upraw nowych odmian posiadających zwiększoną odporność lub tolerancje na szkodniki i choroby (tab. 3). W każdym środowisku występują osobniki bardziej odporne na pewien niesprzyjający czynnik, w drodze odpowiedniej selekcji i krzyżowań możliwe jest stopniowe uzyskiwanie roślin o zwiększonej odporności. W przypadku pomidora, istotne znaczenie miała tu dzika forma gatunku pomidora Lycopersicum hirsutum i Solanum penelli, które zwiększały odporność na mączlika szklarniowego. Do tych metod można zaliczyć rośliny GMO, w których poprzez inżynierię genetyczną i hodowlę zostały wprowadzone obce geny, w żaden sposób nie spokrewnione z nim. Przykładem może tu być wyhodowanie roślin z genem BT należącym do Bacilllus thuringensis, umożliwiającym w organizmie rośliny produkcję białek szkodliwych dla owadów (Twardowski i Michalska 2000). Tabela 3. Stosowane oznaczenia odporności (tolerancji) u odmian pomidora (Ślusarski 2013). Symbol ToMV TSWV Ff /Cf Fol For Sbl Va Opis odporności Tomato mosaic virus - Wirus mozaiki pomidora Tomato spotted wilt tospovirus Wirus brązowej plamistości liści pomidora Fulvia fulva (ex. Cladosporium fulvum) Brunatna plamistość liści pomidora Fusarium oxysporum f.sp. lycopersici Fuzaryjne więdnięcie pomidora Fusarium oxysporum f.sp. radicis-lycopersici Fuzaryjna zgorzel szyjki i podstawy łodygowej Stemphylium botryosum f.sp. lycopersici Szara plamistość liści pomidora Verticillium albo-atrum - Wertycylioza 22

23 Vd Mi, Ma, Mj On Si Pl Pi HR IR Verticillium dahliae Wertycylioza Meliodogyne incognita, M. arenaria, M. javanica - nicienie Oidium neolicopersici mączniak prawdziwy Silvering - srebrzystość Pyronechaeta lycopersici korkowatość korzeni Phytophthora infestans zaraza ziemniaka (tolerancja) Wysoka odporność zdolność odmiany do wysokiej odporności do ograniczenia wzrostu i rozwoju czynnika chorobotwórczego w porównaniu do odmian podatnych. Umiarkowana/średnia odporność oznacza zdolność odmiany do ograniczania wzrostu i rozwoju określonych szkodników i czynników chorobotwórczych. Wykazuje oznaki choroby lub szkody w większym stopniu do odmian z wysoką odpornością, ale mniej dotkliwe niż odmiany podatne przy jednakowych warunkach uprawowych Kwarantanna Kwarantanna należy do metod ochrony roślin zgodnym z aktualnymi przepisami Międzynarodowej Konwencji Ochrony Roślin FAO. Polega ona na niedopuszczeniu do przedostawania się na teren kraju organizmów szkodliwych i hamowanie ich rozprzestrzeniania się. Do takich organizmów zaliczane są gatunki agrofagów, które mogą przyczynić się do istotnych strat gospodarczych, lub też w nowych miejscach są w stanie masowo się rozmnażać, a przy tym powodować ogromne szkody. Obecnie bardzo rozszerzona wymiana towarów pomiędzy krajami stwarza zagrożenie migracji szkodliwych patogenów, chwastów, szkodników. Organizmy kwarantannowe mogą znajdować się na żywych częściach roślin, materiałach rozmnożeniowych, czy w niewyjałowionych produktach pochodzenia roślinnego. Każdy producent o fakcie wystąpienia obiektu kwarantannowego jest zobligowany do jak najszybszego poinformowania PIORiN o zaistniałej sytuacji w celu jej likwidacji. Często stwierdzany w towarach importowanych były m.in. wciornastek zachodni, mączlik ostroskrzydły czy wirus brązowej plamistości pomidora (Tomato spotted wilt tospovirus) (Jaworska 2012), rak bakteryjny pomidora (Clavibacter michiganensis ssp. 23

24 michiganensis), czarna plamistość bakteryjna pomidora (Xanthomonas versicatoria), pierścieniowa plamistość pomidora (Tomato ringspot nepovirus) (Knaflewski i in. 2007) Do szkodników zasiedlających uprawy pomidora, znajdujące się liście A2 EPPO, które wedle ustalonego prawa muszą być obligatoryjnie zwalczane podlegają (Ślusarski 2013): mączlik ostroskrzydły (Bemisia tabaci), wciornastek zachodni (Frankliniella occidentalis), miniarka ciepłolubka (Liriomyza trifolii), miniarka szklarniówka (Liriomyza huidobrenzis), słonecznica orężówka (Helicoverpa armigera syn. Heliothis armigera), skośnik pomidorowy (Tuta absoluta). 5.4 Metoda mechaniczna i fizyczna Metoda mechaniczna należy do najstarszych i najprostszych metod ochrony roślin, często znajduje zastosowanie w otwartej przestrzeni. Zaliczana jest przy tym do najbardziej pracochłonnych i dlatego wykorzystywana jest tylko przy ograniczonej liczebności niektórych szkodników. Jej skuteczność oparta jest na regularnym wyłapywaniu, zbieraniu, zabijaniu i niszczeniu form zimujących niektórych gatunków szkodników. W uprawie pomidora szklarniowego ważnym zabiegiem jest niszczenie chwastów znajdujących się wokół szklarni jak i wewnątrz. Ogranicza to możliwość rozwoju szkodników na tych roślinach w ciągu lata i porażenia upraw pomidorów w czasie jesieni (Boczek 1992, Jaworska 2012). Aby nie dopuścić do przedostania się szkodników do wewnątrz obiektu z uprawami, w miejscach połączonych z otwartą przestrzenią można zastosować specjalne zasłony, ale nie kolidujące z recyrkulacją powietrza. W czasie porażenia roślin przez choroby, metoda ta opiera się na szybkim usuwaniu porażonych części roślin w celu zapobiegania rozprzestrzeniania się ogniska chorobowego na zdrowe rośliny (Ślusarski 2013). 24

25 Metoda fizyczna wykorzystywana głównie w pomieszczeniach zamkniętych takich jak przechowalnie i budynki szklarniowe. Oparta jest na łączeniu w swojej walce z szkodnikami kilku czynników fizycznych takich jak temperatury, promieniowania, ciśnienia, wilgotności, światła i innych. Odpowiednio sterowane parametry pozwalają na zahamowanie liczebności szkodników i rozprzestrzeniania się chorób. W warunkach szklarniowych wykorzystuje się proces parowania gleby, który umożliwia jej dezynfekcje a mianowicie wyeliminowanie wszystkich chorób i szkodników. Zwiększenie wilgotności do ponad 80 % zmniejsza w obiektach szklarniowych rozwój przędziorków, a w walce z mączlikiem szklarniowym, wciornastkiem, miniarką wykorzystuje się często żółte tablice lepowe, pokryte nieschnącym klejem. Rozwieszane są one pomiędzy roślinami, średnio 1 tablica na m 2 szklarni, najczęściej na wysokości wierzchołkowych części roślin. Zalecane jest umieszczać je od strony południowej, w okolicach rur grzewczych i drzwi. Tablice zawiesza się przed pojawieniem się szkodników tj. w początkowej fazie uprawy (Boczek 1992, Jaworska 2012). Szczególnym zastosowaniem temperatury jest tak zwana termoterapia, polegająca na uwalnianiu roślin od wirusów, wiroidów, fitoplazm. Wykorzystywana między innymi w celu eliminowania wirusa mozaiki pomidora z nasion. Należy jednak do zabiegów ryzykownych, z względu na bardzo małą różnicę pomiędzy temperaturą krytyczną dla patogena a temperaturą krytyczną dla zarodka. Grzyby z rodzaju Alternaria, Botrytis, Stemphylium wymagają do zarodnikowania światła UV o długości poniżej 360 nm. Umieszczenie na konstrukcji szklarni specjalną warstwę winylową ograniczającą promieniowanie o długości poniżej 390 nm, przyczynia się do hamowania rozwoju chorób powodowanych przez te grzyby. Często w uprawach bezglebowych stosuje się termiczną dezynfekcje pożywek, która zwalcza czynniki chorobotwórcze oraz nicienie. Opiera się ona na ogrzewaniu pożywki przez około 30 sekund w temperaturze 95 C. W celu sterylizacji pożywki, wykorzystuje się również promieniowanie UV o różnej długości tj. od 40 mj cm -2, dla grzybów, do 175 mj cm -2, dla wirusów (Knaflewski i in. 2007) Metoda biologiczna Metodę biologiczną należy zaliczyć jako podstawową metodę zapobiegawczą i przede wszystkim interwencyjną w ochronie integrowanej. Jej celem jest walka z szkodnikami na 25

26 samym początku ich występowania poprzez wykorzystywanie ich naturalnych wrogów. Metoda ta nie ogranicza się jednak tylko to wprowadzania naturalnych wrogów. Częste zastosowanie mają obecnie środki biologiczne zawierające żywe organizmy jako czynnik aktywny. Są to m.in. patogeny pochodzenia bakteryjnego (Bacillus thuringinesis, B. popilia), wirusowego (granulozy), grzybowego (np. owadomórki Entomophthora), oraz zawierające nicienie (Steinernema feltiae) (Jaworska 2012, Tomalak i Sosnowska 2008). Walka biologiczna ma szerokie zastosowanie głównie jednak wykorzystywana jest w warunkach zamkniętych gdzie możliwa jest kontrola czynników środowiskowych takich jak temperatura, wilgotność a przy tym zakres rozprzestrzeniania się introdukowanego organizmu (Sosnowska i Fiedler 2010). W Polsce obecnie szeroko wykorzystywany jest drapieżny roztocz Phytoseiulus persimilis i pasożytnicza błonkówka Eucarsia formosa, wpływające na ograniczenie liczebności mączlika szklarniowego i przędziorka (Pruszyński i in. 2012), a biopreparaty zawierające szczepy owadobójczych nicieni Steinernema lub Heterorhabditis zwalczają szkodniki diapauzujące w okrywie w uprawach szklarniowych. Szerokie zastosowanie znalazł w Holenderskich szklarniach grzyb Aschersonia aleyrodis, który wraz z dobrotnicą szklarniową Encarsia formosa, wykorzystywany jest w celu zwalczania mączlika w uprawach pomidora. Podnosi on skuteczność działania dobrotnicy szklarniowej o około 35 % (Boczek 1992). W walce z nicieniami występującymi w uprawach szklarniowych znajdują zastosowanie grzyby z rodzaju Arthrobotrys. Badania przeprowadzane w Australii i USA dowodzą na redukcje guzaków nawet do 98 % poprzez zastosowanie biopreparatów z tymi grzybami (Jaworska 2003). Obecnie w każdych szklarniach powyżej 1 ha znajdują zastosowanie biologiczne metody ochrony roślin. Wiąże się to z mniejszymi kosztami względem chemicznych środków ochrony roślin, jak i poświęconym czasie na ich zastosowanie. Tabela 3 określa przykłady zastosowania biologicznych środków w walce z szkodnikami. 26

27 Tabela 4. Zastosowanie środków biologicznych w walce z szkodnikami (Sosnowska i Fiedler 2009). Nazwa szkodnika Nazwa biopestycydu Organizmy żywe En-Strip, Encarsia System, Enpak, Encarline f Encarsia formosa Mączlik Macrolophus System, Mirical, Miripak, Macroline c Macrolophus caliginosus Preferal Paecilomyces fumosoroseus Dacnusa System, Minex, Diminex, Dac/Digline Dacnusa sibirica + Diglyphus isaea Miniarki Entonem, Owinema, Steinernema System, Nemasys, Nemasys F, Nemaplus Steinernema feltiae Dacline s, Minusa Dacnusa sibirica Aphidius System, Aphipar, Aphiline c, Aphiline Ce, Aphidipak Aphidius colemani Mszyce Aphidend, Aphidoletes System, Aphidoline a Aphidoletes aphidimyza Crisopak, Chrysopa System, Chrysoline Chrysoperla carnea Mirical N, Miripak Macrolophus caliginosus Przędziorki Amblyline cu, Amblyline flo, Amblyline erswp Amblyseius cucumeris Spiral, Amblyline cal, Californicus System Amblyseius californicus Tricholine b, Tricho-strip Trichogramma brassicae Wciornastki Atheta system, Staphybug, Staphyline ac Atheta coriaria Nemasys F Steinernema feltiae 5.7. Metoda chemiczna Zgodnie z Dyrektywą 2009/128/WE z dnia 21 październik 2009 r., przed chemicznym zwalczaniem szkodników roślin mają pierwszeństwo wszystkie inne metody ograniczania ich populacji, takie jak biologiczna, mechaniczna, fizyczna czy agrotechniczna, jeżeli istnieją i są skuteczne. Określa również, że obecne rolnictwo powinno być kierowane w stronę niskiego zużycia pestycydów, na rzecz technik integrowanej ochrony roślin. Zabiegi chemiczne mogą zostać zastosowane po przeprowadzeniu wcześniejszego monitoringu i określeniu przekroczenia progu szkodliwość danego szkodnika. Stosowane środki powinny być selektywne i powodować minimalne skutki uboczne dla środowiska, ludzi, a ilość wykonywanych zabiegów, jeżeli to możliwa, w jak największym stopniu ograniczona. Po 27

28 wykonanych zabiegach należy zrobić rozeznanie w celu określenia skuteczności wykonanego zabiegu. Środki chemiczne stosowane w czasie dojrzewania warzyw i owoców przeznaczonych do konsumpcji powinny cechować się jak najkrótszym okresem karencji. (Dyrektywa 2009/128/WE). Chemiczne zabiegi mają racje w przypadku prawidłowego przygotowania szklarni do sezonu produkcyjnego. W celu dezynfekcji całego obiektu należy zastosować podchloryn sodu, a następnie po kilku dniach cały obiekt dokładnie umyć od wewnątrz z zamierzeniem zniszczenia wszystkich form przetrwalnikowych chorób czy owadów. W przypadku występowania szkodników już po zakończeniu produkcji, należy zwalczyć je drogą chemiczną. Inne zastosowanie chemicznych metod opera się jedynie na uzupełnieniu metod biologicznych i to głównie ona w połączeniu z innymi niechemicznymi metodami mają miejsce bytu podczas produkcji pomidora w szklarni (Nawrocka 2000). Należy bezwzględnie stosować się do zaleceń Dobrej Praktyki Ochrony Roślin i wybrany pestycyd stosować zgodnie z zaleceniem na etykiecie (Jaworska 2012). Podczas wykorzystania walki biologicznej w szklarni, bezwzględnie stosujemy się do instrukcji producenta biopestycydu, w którym określa jakie pestycydy mogą być stosowane równolegle z walką biologiczną. Należy pamiętać, że naturalni wrogowie szkodników są bardzo wrażliwi na chemiczne środki ochrony roślin. Tabela 5. Środki i zabiegi zalecane w integrowanej ochronie pomidorów w uprawie pod osłonami przed chorobami (dla FR i Polski) (Robak i in. 2011) uaktualnione o bieżący rejestr środków ochrony roślin publikowany na stronie www. minrol.gov.pl Nazwa choroby Rodzaj i termin zabiegu Środek i dawka Zaprawianie nasion przed Zaprawa Nasienna T 75 siewem na sucho. DS/WS (4 g/kg) Zaprawianie wykonać najlepiej bezpośrednio prze siewem Zgorzel siewek (chorobotwórcze mikroorganizmy glebowe i przenoszone przez nasiona powodujące zamieranie siewek) Choroby zgorzelowe rozsady (powodowane przez różne patogeny glebowe typ: Phytophthora spp., Pythium spp.) Podlewanie roślin po pikowaniu i przed sadzeniem na miejsce stałe (2 3 l cieczy użytkowej na 1 m 2 powierzchni). Previcur Energy 840 S ml/ w 100 l wody (0,1 0,15%) 28

29 Wirus mozaiki tytoniu (zahamowanie wzrostu, mozaikowate zabarwienia liści, brązowe smugi na łodygach, mozaika na młodych pędach) Zgnilizna pierścieniowa pomidora (zamieranie roślin w strefie szyjki korzeniowej) Kompleks chorób grzybowych, powodowanych przez Pythium spp., Phytophtora spp. Gnicie korzeni w uprawie na wełnie mineralnej. Rak bakteryjny pomidora Zaraza ziemniaka Termiczne odkażanie ziemi do głębokości cm. Kilka dni przed parowaniem ziemię zwilżyć, następnie głęboko, stosując pogłębiacz zaorać Podlewanie roślin po pikowaniu i przed sadzeniem na miejsce stałe (2 3 l cieczy użytkowej na 1 m 2 powierzchni). Podlewanie roślin w uprawie na wełnie mineralnej lub przez system dozowania kapilarnego. Wysiewać zdrowe nasiona i zdrową rozsadę na miejsce stałe, dezynfekować szklarnie, pomieszczenia, skrzynki, narzędzia, folie, doniczki do produkcji rozsad Opryskiwanie roślin po wystąpieniu pierwszych objawów co 7 10 dni lub wg sygnalizacji. Dokładnie opryskiwać całą roślinę, szczególnie od dołu Szara pleśń Opryskiwanie roślin 2 4 razy co 7 dni w okresach dużego zagrożenia lub po wystąpieniu pierwszych objawów Temperatura ziemi C przez 15 minut Previcur Energy 840 SL (0,1 0,15%) ml/ 100 l wody Previcur Energy 840 SL (1 2 l środka na 25 tyś. roślin. Signum 33 WG (0,2%) Stosować w początkowym okresie występowania choroby tylko do 1 2 zabiegów. Signum 33 WG (0,2%) Poliversum WP ( 0,05%) (środek biologiczny stosować przemiennie) Signum 33 WG stosować w początkowym okresie występowania choroby tylko do 1 2 zabiegów. 29

30 6. Podsumowanie Integrowana ochrona pomidora w szklarni to łączenie metody biologicznej z najmniej toksycznymi zabiegami chemicznymi. Takie zestawienie nowoczesnej technologii daje bardzo efektywne wyniki podczas całego cyklu uprawy. Nie można jednak pominąć wpływu wszystkich zabiegów agrotechnicznych. Cały ten kompleks utrzymywany na wysokim poziomie pozwala na uzyskanie wysokich plonów o bardzo dobrej jakości. Integracja różnych metod w wielu aspektach przewyższa zastosowanie wyłącznie metod chemicznych w produkcji warzyw szklarniowych. Z ekonomicznego punktu widzenia ochrona metra kwadratowego pomidorów to koszt 1,3 zł z użyciem chemicznych środków i 0,97 zł przy integrowanej (Nawrocka 2000). Innymi zaletami jest brak fitotoksyczności dla roślin a przede wszystkim bezpieczeństwo dla zdrowia konsumentów. Integrowana ochrona warzyw w szklarniach nie ma celu całkowitej eliminacji występujących agrofagów, jak w przypadku stosowania wyłącznie metod chemicznych. Utrzymanie szkodnika w czasie trwania produkcji na takim poziomie aby nie zagrażał uzyskaniu przez producenta wysokich plonów o bardzo dobrej jakości, jest wystarczające. Jednak by tego dokonać wymagana jest bardzo dobra znajomość danej uprawy wraz z biologią możliwych szkodników czy chorób. Od początku danej uprawy należy regularnie przeprowadzać lustracje w celu zaobserwowania występujących szkodników czy pojawiania się pierwszych ognisk chorobowych. Pozwoli to na szybsze poczynienie odpowiednich kroków w celu ograniczania rozprzestrzeniania się na dalszą część uprawy. Ostatnie lata bardzo dobrze obrazują zwiększenie zainteresowania metodami biologicznymi w walce z szkodnikami. Obecne kreujące się trendy związane z bezpieczeństwem żywności, zachowaniem różnorodności biologicznej mogą spowodować docenienie znaczenia wrogów naturalnych znajdujących się w środowisku jako najtańszej alternatywy w zwalczaniu szkodników. 30

31 7. Wnioski Na podstawie powyższego przeglądu literatury dotyczącej IPM przed agrofagami w integrowanej uprawie pomidora należy stwierdzić, ze jedynie łączne stosowanie wszystkich dostępnych metod ochrony roślin może obniżyć konieczność stosowania chemicznych pestycydów a tym samym przyczynić się do wyhodowania pomidorów nie zawierających szkodliwej dla zdrowia chemii. 31