SERGIUSZ BUŁGAKOW. Medytacje i spekulacje JACEK CHMIELEWSKI WYDAWNICTWO MAREK DEREWIECKI

Transkrypt

1 SERGIUSZ BUŁGAKOW ŚWIATŁO WIECZNOŚCI Medytacje i spekulacje Przełożył JACEK CHMIELEWSKI Kęty 2010 WYDAWNICTWO MAREK DEREWIECKI

2 SPIS TREŒCI Od autora Wstêp. Natura œwiadomoœci religijnej CZÊŒÆ PIERWSZA. BOSKA NICOŒÆ I. PODSTAWOWA ANTYNOMIA ŒWIADOMOŒCI RELIGIJNEJ II. TEOLOGIA NEGATYWNA (APOFATYCZNA) Teologia negatywna u Platona i Arystotelesa Plotyn (III w. po Chrystusie) Filon Aleksandryjski (I wiek) Idee teologii negatywnej w szkole aleksandryjskiej teologii chrzeœcijañskiej (III wiek po Chrystusie) a) Klemens Aleksandryjski b) Orygenes Ojcowie Koœcio³a: œw. Bazyli Wielki, œw. Grzegorz z Nazjanzu, œw. Grzegorz z Nyssy (IV wiek) Corpus Dionysiacum Œw. Maksym Wyznawca (VII wiek) Œw. Jan Damasceñski (VIII wiek) Œw. Grzegorz Palamas (XIV wiek) Jan Szkot Eriugena (IX wiek) Miko³aj z Kuzy (XV wiek) Mistyka ydowska: Kaba³a Teologia negatywna w mistyce niemieckiej i angielskiej a) Teologia niemiecka (Das Büchlein vom vollkommenen Leben von Deutschherr) (oko³o XV wieku) b) Mistrz Eckhart i jego szko³a (Tauler, Suzo) (XIV wiek) c) Sebastian Franck (XVI wiek) d) Angelus Silesius (XVII wiek) e) Jacob Boehme (XVI XVII wiek) f) John Pordage (XVII wiek) Kant i teologia negatywna

3 4 S. N. Bu³gakow, Œwiat³o wiecznoœci III. BOSKA NICOŒÆ A) J. S. Eriugena B) Mistrz Eckhart C) Jacob Boehme CZÊŒÆ DRUGA. ŒWIAT I. STWORZONOŒÆ ŒWIATA Stworzenie Stwórcza nicoœæ Œwiat jako teofania i teogonia Czas i wiecznoœæ Wolnoœæ i koniecznoœæ II. SOFIJNOŒÆ STWORZENIA Sofia Czym jest materia? Materia i cia³o Natura z³a CZÊŒÆ TRZECIA. CZ OWIEK I. PIERWSZY ADAM Obraz Bo y w cz³owieku P³eæ w cz³owieku Cz³owiek i anio³ Podobieñstwo Bo e w cz³owieku Upadek cz³owieka Œwiat³o w ciemnoœci Stary Testament i pogañstwo II. DRUGI ADAM Stworzenie œwiata i wcielenie Boga Zbawienie cz³owieka upad³ego III. LUDZKA HISTORIA Czas konkretny Gospodarka i sztuka Gospadarka i teurgia

4 Spis treœci 5 4. Sztuka i teurgia W³adza i teokracja Spo³eczeñstwo i cerkiewnoœæ Koniec historii IV. SPE NIENIE Indeks osób

5 PAMIÊCI ZMAR YCH: ojca mojego, protojereja miasta Liwien, o. Miko³aja Wasiljewicza Bu³gakowa, i matki mojej Aleksandry Kosminicznej z domu Azbukin W POCZUCIU DUCHOWEJ WIERNOŒCI POŒWIÊCAM OD AUTORA W poni szym zbiorze pstrokatych rozdzia³ów 1 chcia³em wyraziæ jêzykiem filozofii czy te spekulacji religijny sposób postrzegania œwiata zwi¹zany z yciem wyznawców Prawos³awia. Zadanie takie, chocia przyt³acza swoim ogromem, to jednoczeœnie opanowuje duszê z nieodpart¹ si³¹. I podobny zamys³ nie ogranicza siê do literatury, jest on tak e twórczym aktem duchowego ycia: ksi¹ k¹, ale te nie ksi¹ k¹, nie sam¹ tylko ksi¹ k¹! Zaledwie niewielk¹ cz¹stk¹ duszy dotykamy ycia Cerkwi, obarczeni grzechem, zamroczeni psychologizmem, ale nawet z takich zetkniêæ czerpiemy si³ê, która ywi i zap³adnia nasz¹ twórczoœæ. W œwietle doœwiadczenia religijnego, jakkolwiek by³oby ono sk¹pe, ujawnia siê i podlega ocenie ten œwiat, z jego niepokojami i pytaniami. Bo e! Droga nasza kamienista i ciernista, Droga nasza w mroku. O Ty, który jesteœ Œwiat³em Wiecznoœci, Oœwiecaj nas! (A. S. Chomiakow, Wieczernaja piesnia) 2 1 Z dedykacji Aleksandra Puszkina do Eugeniusza Oniegina. [W polskim przek³adzie Adama Wa yka: Niesk³adny twór mojej roboty. Aleksander Puszkin, Eugeniusz Oniegin, prze³. Adam Wa yk, Wroc³aw 1993, s. 3. Przyp. t³um.]. 2 Wiersz A. S. Chomiakowa Wieczernija piesnia (1853), wedle s³ów S. N. Bu³gakowa, sta³ siê dla ca³ej jego ksi¹ ki swego rodzaju muzycznym imperatywem. Wiersz przenikniêty jest uczuciem pogodnego bólu po zmar³ej na pocz¹tku 1852 roku onie A. S. Chomiakowa i byæ mo e dlatego tak dobrze korespondowa³ z nastrojem Bu³gakowa, który w 1909 roku prze y³ œmieræ syna. Z tego wzglêdu nale y przywo³aæ tutaj wiersz Chomiakowa w ca³oœci: So³nce skry³os ; dymiatsia doliny; Miedlenno schodiat k noczlegu stada; Czut szewielatsia lesnyje wierszyny, Czut szewielitsia woda.

6 8 Sergiusz Bu³gakow, Œwiat³o wiecznoœci Przez ciemn¹ chmurê grzechu i zamêtu w niewielkim tylko stopniu przenika w duszê i s³abo w niej œwieci owo œwiat³o. Trudna droga wiedzie przez wspó³czesnoœæ do Prawos³awia i odwrotnie. Czy jednak mo na Wietier prinosit proch³adu nocznuju; Tichoju s³awoj goriat niebiesa Brat ja, ostawim rabotu dniewnuju, W piesni soljem go³osa Nocz na wostokie s wieczorniej zwiezdoju; Ticho sijajet strujej zo³otoju Zapadnyj kraj. Gospodi, put nasz mie kamniej i tiernij, Put nasz wo mrakie Ty, swiet niewieczernij, Nas osijaj! W mgle po³unoszcznoj, w po³udiennom znoje, W skorbi i radosti, w s³adkom pokoje, W tia koj bor bie Wsiudu sijanije so³nca swiatogo, Bo ija mudrost i s³awa i s³owo, S³awa tiebie! S³oñce zasz³o; paruj¹ doliny; Powoli na nocleg udaj¹ siê stada; Nieznacznie poruszaj¹ siê wierzcho³ki drzew, Nieznacznie porusza siê woda. Wiatr przynosi z sob¹ nocny ch³ód; agodn¹ chwa³¹ p³onie niebo Bracia, porzuæmy dzienn¹ pracê, Zjednoczmy nasze g³osy w pieœni Noc na wschodzie z gwiazd¹ wieczorn¹; Z³ot¹ smug¹ ³agodnie jaœnieje Zachodni brzeg. Bo e, droga nasza kamienista i ciernista, Droga nasza w mroku O Ty, który jesteœ Œwiat³em wiecznoœci, Oœwiecaj nas! W mroku pó³nocnym, w po³udniowym znoju. W bólu i radoœci, w s³odkim spokoju, W ciê kiej walce Wszêdzie blask s³oñca œwiêtego, Bo a m¹droœæ i s³awa i s³owo, Chwa³a Ci [Bo e]! [Przek³ad filologiczny].

7 Od autora 9 pokonaæ ka d¹ trudnoœæ i czy nale y j¹ pokonywaæ? Chocia gor¹co pragnê wielkiej prostoty, jej lœni¹cego promienia, to jednak zdecydowanie odrzucam fa³szywe, oszukañcze uproszczenie, ow¹ ucieczkê przed duchowym losem, przed swoim historycznym krzy em. W tej ksi¹ ce wystêpujê wy³¹cznie jako poszukiwacz religijnej jednoœci ycia, po ¹danej, ale nie znajdowanej. Nawet jeœli duchowa istota wspó³czesnoœci jest pokiereszowana wrzodami problemów i prze arta w¹tpliwoœciami, to tak- e i w jej sercu nie ustaje wiara i p³onie nadzieja. I wydaje siê, e owa mêcz¹ca z³o onoœæ kryje w sobie w³aœciwe religijne mo liwoœci, stawia przed nami szczególne zadanie, odpowiednie dla historycznego czasu, i ca³a nasza problematyka, z jej przeczuciami i zapowiedziami, jest cieniem rzucanym przez Przysz³oœæ 3. Zrozumieæ siebie w swoim historycznym kszta³cie w Prawos³awiu i przez Prawos³awie, zrozumieæ jego odwieczn¹ prawdê przez pryzmat wspó³czesnoœci, a tê ostatni¹ zobaczyæ w jego œwietle taka jest pal¹ca, nieodparta potrzeba, która w jawny sposób dosz³a do g³osu ju w XIX wieku, a im dalej, tym staje siê pilniejsza 4. Podstawowe idee owej filozofii zbiegaj¹ siê nie w systemie, lecz w swoistej syzygii 5, organicznym zespoleniu, symfonicznej jednoœci. Od takiego filozoficzno-artystycznego zamys³u wymaga siê, z jednej strony, wiernoœci i dok³adnoœci samorefleksji w charakterystyce doœwiadczenia religijnego, przy ujawnianiu mitu, z drugiej zaœ znajdowania odpowiedniej formy, wystarczaj¹co elastycznej i pojemnej dla ods³oniêcia owego doœwiadczenia. Jednak tak e przy spe³nieniu powy szych warunków pozostaj¹ jeszcze trudno uchwytne wewnêtrzne rytmy myœli, jej melodyczny rysunek i kontrapunkt, charakter poszczególnych czêœci kompozycji: (A. S. Chomiakow, Stichotworienija i dramy, Moskwa 1969, s. 132). Czy wiersze te nie wyœpiewuj¹ prawdy? pisa³ Chomiakow w liœcie do P. M. i P. A. Biestu ewów. Jestem z nich bardzo zadowolony. Nie jest to przek³ad pieœni cerkiewnej, jednak w jakiejœ mierze przypominaj¹ one uczucie, które wyra a pieœñ Swietie tichij. Zreszt¹, s¹ smutne i nie tak uroczyste; ale wydaje siê, e wieczór i modlitwa znalaz³y w nich swój wyraz (tam e, s. 568). 3 Por. wypowiedÿ T. Mommsena, któr¹ lubi³ powtarzaæ W. I. Iwanow: Œwiatowe wypadki, przemierzaj¹c ziemiê, rzucaj¹ przed siebie cieñ (W. Iwanow, Sobr. socz., Bruksela 1971, t. 1, s. 84). 4 Por. myœl W. I. Iwanowa, któr¹ po raz pierwszy wypowiedzia³ on 10 lutego 1911 roku na uroczystym posiedzeniu Moskiewskiego Towarzystwa Religijno-Filozoficznego poœwiêconym pamiêci W. S. So³owjowa (artyku³ Rieligioznoje die³o W³adimira So³owjowa): Dla inteligencji rosyjskiej najtrudniejsz¹ rzecz¹ (i w³aœnie na tym najprawdopodobniej polega tragiczna wina jej tak zwanego «oderwania» od duszy narodu) jest w³aœciwe zrozumienie idei Cerkwi (W. Iwanow, Sobr. Socz., Bruksela 1979, t. 3, s. 298). 5 Syzygia w przek³adzie ze starogreckiego oznacza dos³ownie zjednoczenie, sprzê- enie.

8 10 Sergiusz Bu³gakow, Œwiat³o wiecznoœci sztuka filozoficzna nale y do najmniej dostêpnych. Odnosi siê to nawet do samego Platona, który w swoich dialogach, nie tyle dowodz¹cych prawdy, co pokazuj¹cych jej narodziny, pozostaje niedoœcig³ym wzorcem filozoficznej poezji. Oczywiœcie taka sztuka nie jest wy³¹cznie niezbywaln¹ w³aœciwoœci¹ samej tylko filozoficznej muzy Platona, jest ona generalnie zwi¹zana z okreœlonym stylem filozofowania. Takiego stylu instynktownie i œwiadomie szuka tak e rosyjska filozofia religijna, i poszukiwanie to nie jest wynikiem niezdrowej ambicji, lecz wewnêtrzn¹ koniecznoœci¹, swego rodzaju muzycznym imperatywem. Ogólny zamys³ ksi¹ ki sprawi³, e jej czêœæ czysto badawcza zosta³a sprowadzona do niezbêdnego minimum: autor œwiadomie rezygnuje z d¹ enia do wyczerpuj¹cej prezentacji aparatu bibliograficznego i naukowego. Autor pozwala sobie absorbowaæ uwagê czytelnika wy³¹cznie takimi stronicami historii myœli, które maj¹ bezpoœredni wp³yw na bardziej precyzyjne ujawnienie jego w³asnych idei (choæ oczywiœcie dok³ada przy tym starañ, by nawet fragmentaryczny wyk³ad pozbawiony by³ istotnych luk). Dla wyrazistoœci i przejrzystoœci wyk³adu w ksi¹ ce zastosowano dwa rodzaje czcionki, przy czym historyczno-literackie dygresje i porównania wydrukowano drobniejszym drukiem i mog¹ one zostaæ pominiête przy lekturze bez szkody dla ca³oœci myœli. Praca nad ksi¹ k¹ trwa³a d³ugo i z du ymi przerwami (miêdzy 1911 i 1916 rokiem), a dobiega³a koñca w asyœcie donoœnych gromów [pierwszej] wojny œwiatowej. Dla œwiatopogl¹du humanistycznego, który zdoby³ sobie dominuj¹c¹ pozycjê w czasach nowo ytnych, wojna ta by³a prawdziw¹ duchow¹ katastrof¹, nieoczekiwan¹ i niszczycielsk¹. Rozbi³a ona zmursza³e tablice i obali³a powszechnie czczone idole. W religijnej percepcji rzeczywistoœci przeciwnie; katastrofa ta wydawa³a siê wewnêtrzn¹ koniecznoœci¹, nieuchronnie zbli aj¹cym siê czasem historycznego niwa. W ka dym razie ostatnie wydarzenia nie wymusi³y na nas jakiejœ istotnej rewizji lub zmiany podstawowych treœci œwiatopogl¹du, wiary, d¹ eñ, znajduj¹cych odzwierciedlenie w niniejszej ksi¹ ce, a nawet nada- ³y im jeszcze wiêkszej wyrazistoœci i tragicznego patosu. Skala wydarzeñ nie ma bezpoœredniego wp³ywu na œwiadomoœæ uczestników, katastroficznemu zaœ odczuwaniu ycia uparcie (i w pewnym sensie zasadnie) przeciwstawia siê powszednia, codzienna œwiadomoœæ z jej przywi¹zaniem do miejsca 6. Tylko w przypadku, kiedy, dziêki religijnej kontemplacji, udaje siê nam wznieœæ ponad swoje empiryczne ograniczenia i s³aboœci, 6 Mi³oœæ miejsca (amor loci) jako synonim mieszczañstwa S. N. Bu³gakow szczegó- ³owo analizuje i krytykuje w broszurze Wojna i russkoje samosoznanije (Moskwa 1915).

9 Od autora 11 odczuwamy nadejœcie wielkich wigilii, zbli anie siê historycznych spe³nieñ. Gdy jego [figowego drzewa] ga³¹zka staje siê soczysta i liœcie wypuszcza, poznajecie, e zbli a siê lato (Mt 24, 32) *. Czas historyczny urzeczywistni³ siê i tempo wydarzeñ staje siê coraz szybsze. Nie po zewnêtrznych oznakach, lecz po gwiazdach wschodz¹cych na duchowym niebie, nale y wewnêtrznym wzrokiem odnajdywaæ drogê w owej gêstniej¹cej ciemnoœci przecinanej z³owieszczymi b³yskawicami. I jeœli komuœ mo e siê wydawaæ, e w czasie powszechnego trzêsienia ziemi zajmowanie siê takimi abstrakcjami jest czymœ niestosownym, to nam wrêcz odwrotnie, wyostrzenie ostatecznych pytañ œwiadomoœci religijnej wydaje siê jak gdyby duchow¹ mobilizacj¹ do wojny w wy szej, duchowej dziedzinie, w której maj¹ swój pocz¹tek, i w znacznej mierze tak e rozstrzygaj¹ siê, zewnêtrzne wydarzenia. Dotyczy to zw³aszcza od dawna dojrzewaj¹cego zderzenia ducha germañskiego ze œwiatem rosyjskiego prawos³awia, które zewnêtrznie ujawni³o siê w³aœnie teraz, które jednak poprzedzone zosta³o prawdziw¹ wojn¹ duchow¹. Ju od dawna z niemieckiego zachodu nap³ywa do nas suchy wiatr, a wraz z nim wysuszaj¹cy piasek, który pokrywa rosyjsk¹ duszê warstw¹ popio³u, uniemo liwia jej normalny rozwój. Zjawisko to, daj¹ce siê odczuæ od momentu, kiedy Piotr wyr¹ba³ swoje okno na Niemcy 7, na pocz¹tku tego wieku sta³o siê naprawdê niebezpieczne. I rzecz jasna istotniejsze by³o tutaj nie zewnêtrzne panowanie Niemiec, lecz ich duchowy wp³yw, dla którego decyduj¹ce sta³o siê swoiste prze³amanie chrzeœcijañstwa przez pryzmat niemieckiego ducha. To ariañski monofizytyzm 8, ci¹gle wysubtelniaj¹cy siê i przyjmuj¹cy ró ne formy: immanentyzmu 9 i monizmu od protestantyzmu do * Wszystkie cytaty wed³ug Biblii Tysi¹clecia. [Przyp. red.]. 7 Uwaga S. N. Bu³gakowa o tym, e Piotr wyr¹ba³ swoje okno na Niemcy, nie zaœ na Europê, nie wydaje siê przypadkowym przejêzyczeniem. Tu przed œmierci¹ zim¹ 1941/ 42 roku w artykule Rasizm i christianstwo pisa³: Istnieje jakiœ szczególny fatalizm we wzajemnych relacjach Niemiec i Rosji, rodzaj erosa, tyrañskiego od strony niemieckiej i pasywno-przyci¹gaj¹cego od rosyjskiej. (Szczegó³y zob. S. N. Bu³gakow, Christianstwo i jewriejskij wopros, Pary 1991, ss ). 8 Arianizm herezja powsta³a w IV w. n. e.; twórca herezji, Ariusz, aleksandryjski protoprezbiter, uczy³, e Jezus Chrystus jest dzie³em Boga, ale nie jest Bogiem. Monofizytyzm chrzeœcijañska teoria religijno-filozoficzna odrzucaj¹ca mo liwoœæ po³¹czenia w Jezusie Chrystusie dwóch natur: boskiej i ludzkiej. Zgodnie z t¹ teori¹ Jezus Chrystus nie by³ Bogo-cz³owiekiem, lecz Bogiem. Mówi¹c o ariañskim monofizytyzmie S. N. Bu³gakow pos³uguje siê tym ostatnim terminem w jego etymologicznym, nie zaœ historycznym znaczeniu. 9 Przez immanentyzm S. N. Bu³gakow rozumie tutaj nie tylko tak zwan¹ szko³ê immanentyzmu (W. Schuppe, R. Schubert-Soldern, M. Kaufmann i inni), ale tak e neokantyzm; zwolennicy immanentyzmu w duchu nauki I. Kanta uwa ali, e œwiat przed-

10 12 Sergiusz Bu³gakow, Œwiat³o wiecznoœci socjalistycznego ubóstwienia cz³owieka 10. I po to, by móc siê temu œwiadomie przeciwstawiæ, trzeba przede wszystkim poznaæ i zrozumieæ ów niebezpieczny ywio³, tak ró norodny i potê ny w swojej twórczej sile. Luter, Bauer, A. Ritschl, Harnack, Eckhart, J. Boehme, R. Steiner; Kant z epigonami 11, Fichte, Hegel, Hartmann; Haeckel, Feuerbach, K. Marks, Chamberlaine wszystkie te tak bardzo ró ni¹ce siê miêdzy sob¹ nurty niemieckiego immanentyzmu maj¹ jedn¹ wspóln¹ religijn¹ podstawê. Tak s³abo daje siê w nim odczuæ dystans miêdzy Stwórc¹ i stworzeniem, e immanentyzm ów w fatalny sposób zbli a siê do ubóstwienia œwiata i cz³owieka w rozmaitych jego [ubóstwienia] odcieniach i przejawach. Jednoczeœnie jednak mamy tu do czynienia z ró norodnymi odmianami ch³ystostwa 12 zachodniego typu, religijnie zale nego od naszego rosyjskiego ch³ystostwa, a do pewnego stopnia tak e równowa nego z nim w swoim tonosie 13. Ch³ystostwo stanowi zawsze obecn¹ pokusê prawos³awia i w tym sensie jest, jeœli mo na siê tak wyraziæ, jego normalnym odchyleniem w stronê mistycznego ubóstwienia cz³owieka, chrystusowstwa, tzn. tak e monofizytyzmu. Jeœli zachodnie, niemieckie ch³ystostwo rodzi siê i jest kultywowane w dziennej œwiadomoœci i dlatego generalnie grzeszy intelektualizmem, to ch³ystostwo rosyjskie gnieÿdzi siê w nocnej miotowy nie jest dany w sposób obiektywny, lecz jest konstruowany przez œwiadomoœæ (tzn. immanentny, w³aœciwy dla wewnêtrznej œwiadomoœci), odrzucaj¹c jednoczeœnie istnienie rzeczy w sobie. 10 Krytyce socjalistycznego ubóstwienia cz³owieka poœwiêci³ S. N. Bu³gakow szereg artyku³ów w ksi¹ ce Dwa grada (w 2 tomie, Moskwa 1911): Religija cze³owiekobo ija u L. Fiejierbacha, K. Marks kak rieligioznyj tip (t. 1); Gieroizm i podwi niczestwo (t. 2). 11 Przez epigonów Kanta S. N. Bu³gakow rozumie neokantystów. Neokantyzm jako kierunek w niemieckiej filozofii idealistycznej uformowa³ siê pod koniec XIX wieku po ukazaniu siê ksi¹zki Liebmanna: Kant i epigoni (1865). Najwiêksz¹ s³aw¹ cieszy³y siê póÿniej dwie szko³y neokantyzmu: badeñska (W. Windelband, H. Rickert, E. Lask i inni) i marburska (H. Cohen, P. Natorp, E. Cassirer i inni). W Rosji idee neokantyzmu aktywnie propagowa³a i rozwija³a grupa filozofów, wydawców pisma Logos (B. W. Jakowienko, F. A. Stiepun, S. I. Giessien i inni). 12 Ch³ystostwo religijna mistyczna sekta powsta³a w Rosji na prze³omie XVII i XVIII wieku. Ch³ystowie (zniekszta³cone Chrystusowie ) uwa aj¹ za mo liwe bezpoœrednie obcowanie z Duchem Œwiêtym i uosobienie Ducha w najbardziej bogobojnych ludziach, którzy w ten sposób staj¹ siê Chrystusami. Zgromadzenia ch³ystów maj¹ formê æwiczeñ pokutnych, tzn. modlitw, którym towarzysz¹ zbiorowe tañce prowadz¹ce do otêpienia i prorokowania. Do rewolucji 1917 roku ch³ystostwo istnia³o w 30 guberniach Rosji. O ch³ystostwie w rozumieniu Bu³gakowa zob. w jego artyku³ach: Cze³owiecznost protiw cze³owiekobo ija ( Russkaja mysl, 1916, nr 5/6, s ); Na piru bogow (w zbiorze Iz g³ubiny, Moskwa 1991, s. 307); Agonija (S. N. Bu³gakow, Christianskij socyalizm, Nowosybirsk 1991, s ). 13 Tonos dos³. napiêcie, w przenoœnym sensie si³a ; pojêcie filozofii stoickiej oznaczaj¹ce napiêcie, intensywnoœæ ducha kosmicznego (pneumy).

11 Od autora 13 podœwiadomoœci, jego ywio³ jest wrogi rozs¹dkowi obcy intelektualizmowi: ods³ania siê w nim g³êbia chaosu, pierwotny bezkres, od dawien dawna znany Wschodowi. I te tak bardzo ró ne, a jednak religijnie wspó³brzmi¹ce g³osy w tajemniczy sposób koresponduj¹ ze sob¹: teza i antyteza ch³ystostwa. Ch³ystostwo ulega pokusie ubóstwienia œwiata i cz³owieka: antropologia zostaje zast¹piona antropolatri¹ 14, modlitwa æwiczeniem pokutnym albo medytacj¹, oko wiary intelektem, sakrament ekstaz¹, religia mistyk¹. Jednak nawet tutaj mamy do czynienia z dialektycznie usprawiedliwionym stopniem œwiadomoœci religijnej, chocia zatrzymanie i umocnienie siê wy³¹cznie na owym stopniu jest równoznaczne z religijn¹ reakcj¹, w której kondensuje siê mistyczny pó³mrok. To w³aœnie w nim rodzi siê i ostatecznie dojrzewa ch³yst-cz³owieko-bóg, maj¹cy otwarcie rywalizowaæ z Bogo-cz³owiekiem: powoli zaczyna ju do nas docieraæ owa muzyka przysz³oœci 15. Z tym wiêksz¹ zatem stanowczoœci¹ powinno siê roszczeniom gnozy 16, o ile chce ona zast¹piæ trójjedniê wiary, nadziei i mi³oœci, przeciwstawiæ pokorê wierz¹cej mi³oœci, która jedna nigdy nie ustanie, [nie jest] jak proroctwa, które siê skoñcz¹, albo jak dar jêzyków, który zniknie, lub jak wiedza, której zabraknie (1 Kor 13, 8). A jednak panteistyczna prawda immanentyzmu nie powinna byæ po prostu odrzucona. Prawos³awie nie polega na tym, eby odrzucaæ œwiat w jego autentycznoœci, lecz na tym, by centrum cz³owieczeñstwa czyniæ zwrócone ku Bogu, p³on¹ce modlitw¹ serce, nie zaœ autonomiczne myœlenie i samoutwierdzaj¹c¹ siê wolê: poza owym centrum œwiat przestaje byæ kosmosem, dzie³em i objawieniem Bo ym, staje siê narzêdziem w rêkach kusiciela, uwodz¹cym idolem. Niestety, odrzucenie œwiata, z którym zwi¹zany jest brak poczucia historii, generalnie doœæ ³atwo wkrada siê do prawos³awnej œwiadomoœci, powoduj¹c w niej tak e odchylenie w stronê monofizytyzmu ( transcendentyzmu 17 ) albo zbli aj¹c do ma- 14 Tzn. ubóstwienie cz³owieka (z grec. antropos cz³owiek i latreia kult, czeœæ, s³u ba). 15 Tytu³ artyku³u R. Wagnera (1860) (zob. R. Wagner, Izbrannyje raboty, Moskwa 1978, s ). 16 Gnoza w przek³. z grec. oznacza wiedzê, poznanie, tutaj: ogólnie naukê. 17 Termin transcendentyzm S. N. Bu³gakow tworzy od terminu transcendentny i nie u ywa go w znaczeniu œciœle filozoficznym. U Kanta pojêcie transcendentnego (wykraczaj¹cego poza granice mo liwego doœwiadczenia) jest przeciwstawne pojêciu immanentnego (w ca³oœci znajduj¹cego siê w granicach doœwiadczenia). Ponadto pojêcie transcendentnego jest skorelowane z pojêciem transcendentalnego ; do tego ostatniego odnosi on wszystkie formalne przes³anki poznania (aprioryczne formy zmys³owoœci:

12 14 Sergiusz Bu³gakow, Œwiat³o wiecznoœci nichejskiego dualizmu (bogomilizm 18 ). I w³aœnie obecnoœæ takiego odchylenia usprawiedliwia w sposób dialektyczny jego antytezê immanentyzm. Po³¹czyæ prawdê jednego i drugiego, znaleÿæ nie syntezê, lecz yw¹ jednoœæ, w ywym doœwiadczeniu poznaæ Boga w œwiecie, a œwiat w Bogu oto najwa niejsze zadanie œwiadomoœci religijnej postawione przez jej historiê. Wczeœniej jednak ni nowe objawienie rodzi siê poszukuj¹cy owego objawienia nowy cz³owiek, jego twórczoœæ jest równoznaczna z pragnieniem tego objawienia. Nie powinno siê zamykaæ dróg twórczoœci, ale te powinno siê skrupulatnie strzec pos³uszeñstwa wierze, prawos³awiu œwiêtych ojców. Czy to mo liwe? Czy nie rozbija to naszego ducha? Czy nie skazuje nas na rozpaczliw¹ s³aboœæ, rozdwojenie, hamletyzm? Czy nie jest to po prostu brak zdecydowania, stanie na rozdro u? Nie mam swojej odpowiedzi na owe zarzuty, nie jest te w ludzkiej mocy udzielenie takiej odpowiedzi, ale co nie jest mo liwe dla cz³owieka, jest mo liwe dla Boga. Wiara i nadzieja mówi¹ nam o cudzie, tzn. o nowym objawieniu, o twórczym akcie Boga w cz³owieku. I pe³ni napiêcia wbijamy wzrok w otaczaj¹c¹ mg³ê. Cienie staj¹ siê coraz ciemniejsze, ogarniaj¹ osierocone, s³abe dusze; pog³êbiaj¹ siê bruzdy w popêkanej wysychaj¹cej ziemi; Cerkiew coraz wyraÿniej przesuwa siê z historycznego horyzontu na piaski pustyni. Tym bardziej jednak wyrywa siê z serca oszala³y, pe³en jêku lament: przyjdÿ! Powstrzymaj fale, pomó ton¹cym! Nie nam, nie nam, lecz Swojemu Imieniu przydaj chwa³y! I serce s³yszy w odpowiedzi szczere przyrzeczenia, i sk³aniaj¹ siê g³owy w pokorze. Niech tak e i te strony, wyblak³y zapis wielkich zapowiedzi, przypominaj¹ce list w zalakowanej butelce, zostan¹ wrzucone we wœciek³y wir historii. Dla mnie samego ksi¹ ka ta jest rodzajem duchowej autobiografii albo spowiedzi. Jest uogólniaj¹cym zrozumieniem, jak gdyby sum¹ wszystkiego, co przeszed³em, zawi³¹ i skomplikowan¹ zbyt skomplikowan¹! duchow¹ drog¹. Z wdziêcznoœci¹ przypatrujê siê jej teraz. W chwili yciowego zmierzchu na duchowym niebosk³onie z wolna wstaje gwiazda œwiec¹ca, poranna 19, i z daleka dochodzi dÿwiêk dzwonu ze œwi¹tyni przestrzeñ i czas; kategorie intelektu: substancjê, przyczynowoœæ itd.), chocia sam Kant dopuszcza³ niekiedy mieszanie pojêæ transcendentnego i transcendentalnego. O zastosowaniu owych terminów przez S. N. Bu³gakowa zob. w niniejszej ksi¹ ce s. 45 (przyp.). 18 Bogomilizm herezja bu³garsko bizantyjska powsta³a w X wieku i nastêpnie, pod ró nymi nazwami (manicheizm, pawlikianie, katarzy, albigensi, strigolnicy) rozpowszechniona w Europie. Bogomilcy odrzucaj¹ chrzeœcijañski dogmat troistoœci Boga, dopuszczaj¹ dualizm dobra i z³a, materii i ducha, gardz¹ cielesn¹ natur¹ cz³owieka, ¹daj¹ surowego przestrzegania bez ennoœci. 19 Ap 22, 16. [Przyp. t³um.].

13 Od autora 15 Wiecznego Œwiat³a. Jednak dzieñ nie przestaje jeszcze mêczyæ swoim piek¹cym skwarem, pnie siê do góry stroma kamienista œcie ka, trudna droga przed nami Grudzieñ 1916 roku. Moskwa.