Polerowanie mechaniczne tarczami i taêmami Êciernymi wyrobów z blachy nierdzewnej i stopu tytanu

Transkrypt

1 Polerowanie mechaniczne tarczami i taêmami Êciernymi wyrobów z blachy nierdzewnej i stopu tytanu STANIS AW ZABORSKI W metodach wytwarzania wyrobów udzia polerowania mechanicznego i szlifowania taêmami Êciernymi jest nadal znaczàcy. Sà to obróbki z grupy obróbek wykoƒczeniowych. Mimo doskonalenia technik wytwarzania i prób zast powania jednej obróbki przez innà obie te technologie sà nadal stosowane. Zazwyczaj polerowanie mechaniczne stosuje si jako ostatni etap wykonania wyrobu, a niekiedy jest to przygotowanie powierzchni pod pow oki galwaniczne [1]. Mechaniczny sposób obróbki wykoƒczeniowej wyrobów ze stali kwasoodpornych i nierdzewnych oraz stopów tytanu jest trudny do realizacji i ma o efektywny. Wyroby z tych materia ów znajdujà obecnie coraz szersze zastosowanie w ró nych ga ziach przemys u. Dlatego wybór metody obróbki wykoƒczeniowej wyrobów z takich materia ów jest bardzo istotny. W prezentowanym opracowaniu postanowiono zbadaç wp yw parametrów stosowanych w polerowaniu mechanicznym na wskaêniki chropowatoêci i mikrotwardoêç obrobionych wyrobów ze stali austenitycznej 0H18N9 i stopu tytanu Ti-6Al-4V. Dr hab. in. Stanis aw Zaborski, prof. PWr., jest pracownikiem Instytutu Technologii Maszyn i Automatyzacji na Wydziale Mechanicznym Politechniki Wroc awskiej. Charakterystyka polerowania mechanicznego Polerowanie, oczyszczanie czy te wyg adzanie powierzchni metalu mo na traktowaç jako system fizykochemiczny, który jest wielofazowym uk adem cia zmiennych w czasie. Na granicy faz tego uk adu odbywa si wymiana energii i materii. Wymiany materii i energii zachodzàce w tym uk adzie wynikajà w g ównej mierze z dynamicznych zjawisk fizykochemicznych. Zjawiska te zachodzà w efekcie wymuszeƒ zewn trznych lub wewn trznych, a tak e wskutek zjawisk towarzyszàcych procesom tarcia i zu ycia. Najcz Êciej stosowanym polerowaniem w obróbce metali jest polerowanie Êcierne, tzw. obróbka wyg adzajàca. Proces jest tak prowadzony, e nast puje zmniejszenie iloêci rys i ich g bokoêci na powierzchni polerowanej w wyniku stosowania coraz mniejszego wymiaru ziarna Êciernego. W rezultacie nast puje wyg adzenie i zmniejszenie chropowatoêci oraz wyb yszczenie powierzchni. Polerowanie Êcierne odbywa si podobnie jak szlifowanie taêmowe, z tym e rol narz dzia spe niajà tu pasty polerskie. W tym przypadku Êcierniwo zawarte w pastach polerskich mo e mieç mniejszà twardoêç ni twardoêç obrabianego materia u. Proces polerowania

2 Êciernego spowodowany jest nie tylko skrawaniem ziaren Êciernych. Bardzo istotne znaczenie ma tu tarcie po àczone z procesami fizykochemicznymi. Proszek Êcierny podawany jest luêno na taêm lub tarcz i powoduje mikroskrawanie materia u polerowanego oraz tarcie zewn trzne kinetyczne. Wskutek tego tarcia powstaje ciep o majàce wp yw na uplastycznienie wierzcho ków mikronierównoêci, które ulegajà odkszta ceniu i tym samym wyrównujà mikronierównoêci na powierzchni. Ponadto, znajdujàcy si w powietrzu tlen i zawarte w paêcie zwiàzki chemiczne sprzyjajà powstawaniu tlenków na nagrzanej polerowanej powierzchni. Tlenki te sà na ogó s abo zwiàzane z pod o em i atwo sà usuwane przez pasty polerskie [2]. W przypadku uzyskania na powierzchni obrabianej du ego po ysku mamy do czynienia z polerowaniem zwierciadlanym. Natomiast gdy otrzymamy g adkà powierzchni bez wi kszego po ysku, jest to tzw. zwyk e polerowanie. TaÊmy do polerowania zwierciadlanego nie majà nasypu Êciernego i sà wykonane w postaci pasów bezkoƒcowych. Do pod o a taêmy przytwierdzone sà warstwy prz dzy we nianej lub bawe nianej. Niewàtpliwà zaletà polerowania mechanicznego jest znaczne zmniejszenie wskaêników chropowatoêci. Tracimy jednak na dok adnoêci i wzrasta falistoêç powierzchni. Niekiedy mogà powstaç przypalenia na powierzchni obrabianej oraz napr enia cieplne w warstwie wierzchniej. Zjawiska zachodzàce na powierzchni obrabianej Ka dy wyrób powstaje w wyniku zastosowania trzech niezb dnych sk adników: energii, materii i informacji [3]. Bardzo pomocna w realizacji tego celu, tzn. wytworzeniu wyrobów, jest obrabiarka, uchwyt, przedmiot, narz dzie i Êrodowisko (OUPN-Â). W polerowaniu metali niezwykle istotne jest zastosowanie odpowiedniego medium obróbkowego. Oddzia ywanie narz dzia z materia em polerowanym w okreêlonym Êrodowisku wywo uje powstawanie wielu ró nych zjawisk (rys. 1). Rys. 1. Zjawiska zachodzàce podczas polerowania mechanicznego Wiele informacji na temat tych zjawisk mo na uzyskaç przez rozpatrywanie w aêciwoêci wypolerowanej powierzchni, której najbardziej charakterystycznà w aêciwoêcià jest po ysk. Wi kszoêç zjawisk podanych na rys. 1 jest powszechnie znana. Niektóre jednak, takie jak: triboemisja, tarcie wewn trzne czy tworzenie si mikropràdów tarcia [4], sà mniej znane. Podczas oddzia ywania narz dzia z materia em polerowanym wyst puje znaczne tarcie, które powoduje powstanie emisji czàstek z powierzchni tego materia u. Czàsteczki sà emitowane z ró nà intensywnoêcià, zale nie od rodzaju materia u obrabianego i Êrodowiska obróbkowego. Fotony emitowane sà z materia ów o s abym przewodnictwie elektrycznym, ujemnie na adowane czàsteczki sà emitowane z materia ów przewodzàcych i pó przewodników. Czàstki na adowane dodatnio sà emitowane z obrabianych materia ów, które nie przewodzà pràdu elektrycznego. W wyniku emisji elektronów nast puje niewielki przep yw pràdu elektrycznego. Zjawisko to powstaje wskutek termoemisji elektronów i emisji elektronów spowodowanej przez defekty strukturalne warstwy wierzchniej, tworzà si tzw. mikropràdy tarcia [1, 5]. Mechanizm polerowania metali nie zosta dotychczas jednoznacznie okreêlony, mimo e zbadano wiele czynników istotnych w tym procesie. Wyst pujà du e rozbie noêci w prezentowanych poglàdach i przedstawianych dowodach. Wynika to mi dzy innymi stàd, e w polerowaniu zachodzà pewne zjawiska fizykochemiczne, których stopieƒ wp ywu silnie zale y od pozosta ych czynników. Poniewa równoczeênie wyst pujà zjawiska chemiczne i fizykochemiczne oraz zjawiska sprz one, nie mo na jednoznacznie okreêliç, jaki wp yw na konkretne zjawisko ma dany czynnik. Na rys. 2 przedstawiono schematycznie rodzaje modeli wyró nionych w polerowaniu mechanicznym. Rys. 2. Modele polerowania mechanicznego Najstarszy poglàd na mechanizm polerowania mechanicznego to Êcierne usuwanie mikronierównoêci i rys z powierzchni obrabianej przez mikroskrawanie. Realizuje si to poprzez stosowanie coraz drobniejszych ziaren Êciernych, a do mikroproszku. Jest to model Êcierny polerowania mechanicznego, w którym uwzgl dnia si równie reakcje chemiczne (ÂC). Inna teoria to porównanie wyg adzonej powierzchni metalu do powierzchni cieczy i za o enie, e po polerowaniu powstaje powierzchnia o mikronierównoêciach zbli onych do wymiaru moleku. Twierdzi si, e czàstki Êcierne wskutek znacznego tarcia o powierzchni obrabianà doprowadzajà metal do stanu pó p ynnego, a nast pnie jest on rozmazywany lub krzepnàc uzyskuje bardzo g adkà powierzchni. Wyst puje tu analogia pó p ynnego stanu do cieczy, która ma g adkà powierzchni wskutek napi cia powierzchniowego. Kszta towanie warstwy wierzchniej jest wi c realizowane z udzialem energii cieplnej i reakcji elektrochemicznych. Przyj to ten mechanizm w polerowaniu mechanicznym jako model tribologiczny-cieplno-elektrochemiczny (CE). 52

3 Kolejny mechanizm polerowania to polerowanie zgniotowe (ZC). Polerowanie to ró ni si zasadniczo od polerowania Êciernego i przebiega przy trudno mierzalnych ubytkach materia u. Ârodkami polerujàcymi sà twarde i g adkie kszta tki oraz roztwory chemiczne zmniejszajàce wspó czynnik tarcia, spe niajàce rol inhibitorów. Mechanizm polerowania zgniotowo-chemicznego tworzy dynamika kontaktu, tarcie Êlizgowo-toczne kszta tek polerujàcych i obrabianych przedmiotów oraz procesy powierzchniowo- -chemiczne. Przyk adem polerowania zgniotowego mo e byç technologia wyg adzania i wyb yszczania drobnych przedmiotów nadajàca im walory dekoracyjne. Polerowanie zgniotowe nadaje si bardzo dobrze do wyg adzania wyrobów w ró nego typu pojemnikach- -wyg adzarkach, gdzie dodaje si ró ne typy kszta tek polerujàcych wraz z roztworem wspomagajàcym ten proces. Metody polerowania mechanicznego Polerowaniem obrabia si przedmioty metalowe o ró nej twardoêci i wytrzyma oêci. W niektórych przypadkach jest to tylko oczyszczanie lub wyg adzanie wykoƒczeniowe. Najcz Êciej polerowanie jest realizowane za pomocà elastycznych narz dzi polerskich. Jest to wszelkiego rodzaju galanteria Êcierna. Oprócz polerowania metodami Êciernymi istnieje równie wiele metod obróbek wyg adzajàcych, które realizuje si w ró nych pojemnikach- -wyg adzarkach o ró nych uk adach kinematycznych [6]. Na rys. 3 pokazano odmiany polerowania mechanicznego. Polerowanie g adzikami jest historycznie jednà z pierwszych technik polerowania, stosowanà g ównie do metali mi kkich i szlachetnych. Polega na miejscowym nagniataniu obrabianej powierzchni za pomocà kszta towych g adzików wykonanych z agatu bàdê hartowanej stali. Podczas operacji powierzchni dodatkowo zwil a si Êrodkiem u atwiajàcym poêlizg, np. wywarem z korzenia mydlnika lub roztworem myd a. Operacja bardzo pracoch onna, pozwala jednak na uzyskanie powierzchni o lustrzanym po ysku, dodatkowo utwardzonej przez zgniot. Zwi ksza to jej odpornoêç na zu ycie. Ze wzgl du na znacznà czasoch onnoêç, metoda praktycznie nie jest ju stosowana. Polerowanie szczotkami i tarczami nale y do najpopularniejszych metod polerowania mechanicznego, zw aszcza przy produkcji jednostkowej i ma oseryjnej oraz w niewielkich zak adach. Stosuje si w niej ró nego kszta tu i wielkoêci szczotki i tarcze wykonywane, w zale noêci od potrzeb, z ró nych materia ów. Szczotek u ywa si g ównie do polerowania wst pnego lub do wyrobów o skomplikowanych kszta tach. Stosuje si szczotki wykonywane z drutu, w ókien sizalowych, szczeciny i delikatnego w osia. Jako materia u do wyrobu tarcz polerowniczych u ywa si ró nych gatunków filcu, p ótna, bawe ny, jedwabiu, skóry. Do polerowania zarówno szczotkami, jak i tarczami stosowane sà ró nego rodzaju Êrodki pomocnicze i pasty polerskie [2]. Polerowanie materia ami nasypowymi najcz Êciej stosowane jest do ma o skomplikowanych powierzchni, zw aszcza du ych. W tej metodzie u ywa si ró nego rodzaju papierów i p ócien Êciernych w formie tarcz p askich, listkowych, lamelkowych i taêm bezkoƒcowych [7]. Wyg adzanie (polerowanie) b bnowe, wibracyjne, kaskadowe, planetarne i magnetyczne sà metodami pokrewnymi. Polegajà one na wzajemnym oddzia- ywaniu elementów polerujàcych i polerowanych wymieszanych i poddanych ruchowi. Ró nià si sposobem wprowadzania w ruch mieszaniny i typem ruchu wzajemnego. Jako Êrodka polerujàcego u ywa si ró nego rodzaju kszta tek bàdê elementów. Mogà one byç wykonane ze stali, ceramiki, szk a, drewna, tworzyw sztucznych (cz sto zawierajàcych w swojej masie materia Êcierny) itp. Dodatkowo zwykle stosowane sà ciecze zawierajàce zwil acze, substancje aktywne chemicznie i Êrodki powierzchniowo czynne. Te metody polerowania znajdujà zastosowanie g ównie do Êrednich i drobnych przedmiotów masowych. Dodatkowe ograniczenie wyst puje przy wyg adzaniu magnetycznym nie mo e byç stosowane do materia ów o w asnoêciach magnetycznych. Niewàtpliwymi zaletami wymienionych metod jest mo liwoêç uzyskania dobrych w asnoêci warstwy wierzchniej. Przy dobraniu odpowiedniego medium wyst puje nie tylko polerowanie z po yskiem, ale równie umocnienie powierzchni. Badania doêwiadczalne Badania efektów koƒcowych polerowania przeprowadzono na wyrobach ze stali kwasoodpornej gatunku 0H18N9. Do prób u yto kubka udojowego (rys. 4), b dàcego elementem dojarki mechanicznej produkcji zak adów DeLaval we Wroc awiu. Rys. 3. Klasyfikacja odmian polerowania mechanicznego Rys. 4. Kubek udojowy i profilogram powierzchni przed polerowaniem 53

4 Rys. 5. Obudowa zegara wraz z profilogramem powierzchni przed polerowaniem Za przyk adowy wyrób ze stopu tytanu pos u y a wyt oczka obudowy ekskluzywnego zegara okr towego (rys. 5) wykonana ze stopu WT6 przez zak ad rzemieêlniczy. Stanowisko, materia y i narz dzia W badaniach zastosowano nast pujàce metody polerowania mechanicznego: 1. polerowanie taêmami Êciernymi na szlifierce taêmowej, 2. polerowanie tarczami filcowymi z u yciem past polerskich na uniwersalnej polerce jubilerskiej, 3. polerowanie magnetyczne na jubilerskiej polerce magnetycznej dla stopu tytanu. Polerowanie zarówno stali, jak i stopu tytanu wykonano taêmami Êciernymi typu TRIZACT. Na ich u ycie zdecydowano si ze wzgl du na trwa oêç, TABELA I. Zestawienie chropowatoêci powierzchni uzyskanej polerowaniem taêmowym Materia obrabiany Rodzaj taêmy ChropowatoÊç Ra, µm Przyk adowe profilogramy Stal 0H18N9 P800 0,280 A30 0,337 A6 0,192 Tytan WT6 A30 0,354 A6 0,164 54

5 TABELA II. Zestawienie chropowatoêci powierzchni uzyskanej polerowaniem tarczami filcowymi Materia obrabiany Narz dzie ChropowatoÊç Ra, µm Przyk adowe profilogramy Stal 0H18N9 P ótno, pasta Dialux 0,124 Filc, pasta Dialux 0,096 Tytan WT6 Filc, pasta Dialux 0,151 Filc, pasta Dialux, NaNo 3 0,116 równomiernoêç i niezmiennoêç zdolnoêci skrawania przy pracy oraz wydajnoêci wi ksze ni w materia ach z tradycyjnym nasypem Êciernym [8]. Do prób zastosowano taêmy o numerze A30 i A6, odpowiadajàce ziarnistoêci FEPA odpowiednio P800 i P2000. Dla porównania przeprowadzono równie polerowanie stali taêmà z nasypem P800. Wyniki pomiarów chropowatoêci i przyk adowe profilogramy powierzchni po obróbce zestawiono w tab. I. Do oceny chropowatoêci obrobionej powierzchni przyj to wskaênik chropowatoêci Ra. Pomiary tego wskaênika wykonano na profilografometrze firmy RANK TAYLOR HOBSON TALY FROM SERIES Polerowanie na polerce przeprowadzone zosta o przy u yciu tarcz z prasowanego filcu we nianego o Êrednicy 100 mm przy pr dkoêci obrotowej wrzeciona 2850 obr/min. Podczas badaƒ zastosowano past polerskà gatunku DIALUX VERT zawierajàcà tlenek chromu Cr 2 O 3. Dodatkowo do polerowania stopów tytanu past zmodyfikowano przez dodatek substancji powierzchniowo czynnej w postaci azotanu potasowego NaNO 3. Wp yn o to na koƒcowy efekt wyb yszczenia powierzchni i poprawi o nieznacznie szybkoêç polerowania. W tab. II zestawiono wyniki pomiarów chropowatoêci, jakie uzyskano w procesie polerowania. Dla przedmiotów ze stopu tytanu wykonane zosta y próby polerowania polerkà magnetycznà. Jako wsadu polerujàcego u yto igie ze stali nierdzewnej o Êrednicy 0,5 mm i d ugoêci 7 mm. Jako ciecz obróbkowà zastosowano roztwór wodny p ynu uniwersalnego U-9. Jest to niskopieniàcy p yn przeznaczony do polerowania metali szlachetnych i kolorowych w b bnach, polerkach wibracyjnych i magnetycznych. Poniewa pr dkoêç wirowania wsadu jest ni sza ni znamionowa pr dkoêç nap du, jej oceny mo na dokonaç jedynie w sposób przybli ony. Czas polerowania wynoszàcy 15 min uznano za optymalny dla badanych wyrobów. Przy jego zwi kszeniu nie zaobserwowano wzrostu stopnia wyb yszczenia przedmiotu. Polerowanie polerkà magnetycznà nie spowodowa o w tym przypadku zmniejszenia parametrów chropowatoêci. Pozosta y równie widoczne Êlady poprzedniej obróbki. Efekt wyb yszczenia natomiast dorównywa uzyskanemu podczas polerowania innymi metodami. Najistotniejszym efektem uzyskanym za pomocà tej metody polerowania jest znaczne utwardzenie powierzchni przedmiotu. TwardoÊç zmierzono metodà Vickersa z naciskiem 0,3 kg. W materiale przed polerowaniem wynios a ona 473 HV 0,3, a po polerowaniu 661 HV 0,3. Okazuje si, e nie ma Êcis ej zale noêci mi dzy chropowatoêcià powierzchni a po yskiem. Powierzchnia mo e mieç du à chropowatoêç, a jednoczeênie wykazywaç pewnà intensywnoêç po ysku i odwrotnie, powierzchnia mo e mieç ma à wartoêç chropowatoêci i nie wykazywaç po ysku. Niemniej jednak mo na oceniç g adkoêç obrobionej powierzchni na podstawie pomiaru po ysku. Mo na sformu owaç definicj po ysku w nast pujàcy sposób: po ysk jest to zdolnoêç do kierunkowego odbijania wiàzki Êwiat a padajàcego na badanà powierzchni. Nato- 55

6 miast tzw. stopieƒ po ysku jest to stosunek iloêci Êwiat a odbitego w danym kierunku do iloêci Êwiat a padajàcego. Uzyskany efekt powierzchniowy w postaci po ysku po polerowaniu mechanicznym zale y jednak nie tylko od cech geometrycznych powierzchni obrobionej, ale równie od w asnoêci fizykochemicznych WW. Na powierzchni obrobionej mogà powstaç bardzo cienkie warstwy tlenkowe, które w istotny sposób zmieniajà wspó czynnik odbicia Êwiat a. Powierzchnie stali w glowych po polerowaniu, mimo uzyskania na nich bardzo ma ych chropowatoêci, majà niski wspó czynnik odbicia Êwiat a wskutek ciemnometalicznego koloru tej powierzchni. Nie mo na zatem porównywaç po ysku ró nych powierzchni mi dzy sobà, np. wypolerowanej powierzchni miedzi z powierzchnià niklu. Z obserwacji procesu wynika, e istotny wp yw na wystàpienie po ysku majà: metoda polerowania rodzaj narz dzia rodzaj substancji pomocniczej (pasty, p ynu itp.) czas polerowania. Ponadto na wartoêç po ysku wzgl dnego istotny wp yw ma rodzaj materia u polerowanego wyrobu, a w szczególnoêci struktura danego materia u i wyst powanie okreêlonych faz oraz wielkoêç i kszta t ziaren poszczególnych sk adników strukturalnych. Na rys. 6 przedstawiono schemat po yskomierza Langego. Pomiar iloêci Êwiat a odbitego dokonywany jest za pomocà fotoelementu po àczonego z galwanometrem. Stopieƒ po ysku wyra ony w procentach okreêla si poprzez porównanie wskazaƒ galwanometru dla badanej powierzchni ze wskazaniami dla wzorca. Przeprowadzone na takich samych elementach próby polerowania mechanicznego i taêmami Êciernymi pozwoli y na porównanie wyników uzyskanych przy zastosowania obu metod. Wskaêniki chropowatoêci i po ysk zdecydowanie wykazujà, e polerowanie mechaniczne za pomocà tarcz filcowych i pasty polerskiej pozwala na osiàgni cie powierzchni g adkiej i b yszczàcej. Polerowanie za pomocà taêm Êciernych TRIZACT pozwala na uzyskanie chropowatoêci porównywalnej z polerowaniem elektrochemicznym, jednak ze zdecydowanie gorszym po yskiem. Dla wyrobów ze stali zaobserwowano po obróbce taêmà Trizact A30 po ysk wi kszy ni po obróbce klasycznà taêmà P800, mimo e uzyskana chropowatoêç by a wi ksza ni po u yciu taêmy P800. W pozosta ych przypadkach, zgodnie z oczekiwaniami, wraz ze zmniejszeniem chropowatoêci powierzchni wzrasta po ysk (tab. I i II ). Polerowanie stopu tytanu przeprowadzone za pomocà polerki magnetycznej zwi kszy o stopieƒ po ysku podobnie jak polerowanie tarczà filcowà, natomiast chropowatoêç powierzchni poprawi a si nieznacznie. Jest ona zale na od obróbki poprzedzajàcej polerowanie w znacznym stopniu, wi kszym ni przy zastosowaniu innych metod. MikrotwardoÊç obrobionej powierzchni zarówno stali, jak i stopu tytanu wzros a o oko o 5 7%, zarówno przy polerowaniu taêmami Êciernymi, jak i filcem. Najwi ksze zmiany tego wskaênika spowodowa o polerowanie zgniotowe za pomocà polerki magnetycznej z wsadem stalowym. Dla stopu tytanu WT6 mikrotwardoêç wzros a o 40% po 15-minutowym czasie obróbki. Podsumowanie Ze wzgl du na czas i pracoch onnoêç obróbki zdecydowanie najmniej korzystne jest zastosowanie polerowania mechanicznego za pomocà tarcz i past polerskich. Dla tytanowej obudowy zegara polerowanie tarczà filcowà i pastà trwa o ok. 40 min. Porównywalny efekt zosta uzyskany po 15 min polerowania polerkà magnetycznà. Równie zastosowanie polerowania tarczami i taêmami Êciernymi jest k opotliwe, a niekiedy wr cz niemo liwe w przypadku przedmiotów o skomplikowanym kszta cie, gwintów, powierzchni rade kowanych itp. Ka da z przebadanych metod polerowania wykazuje zarówno wady, jak i zalety. Nie mo na jednoznacznie uznaç adnej z nich za najlepszà czy te najgorszà. Korzystne jest àczenie ró nych metod Rys. 6. Schemat budowy po yskomierza Langego: 1 êród o Êwiat a; 2 soczewka; 3 powierzchnia badana; 4 uk ad soczewek; 5 przys ona; 6 fotoelement; 7 galwanometr polerowania, np. polerowania taêmami, a nast pnie zgniotowego, dla wyb yszczenia i utwardzenia powierzchni. Sposób polerowania powinien byç dobierany indywidualnie do ka dego wyrobu, w zale noêci od po àdanego efektu, programu produkcji, mo liwoêci wykonawczych. LITERATURA 1. Koz owski A., Tymowski J., ak T.: Techniki wytwarzania. Pow oki ochronne. PWN, Warszawa Rodziewicz M.: Mechaniczne polerowanie metali. WNT, Warszawa Koch J.: Systemy wytwarzania. Wydawnictwo Politechniki Wroc awskiej, Wroc aw Ko doƒski T., Wachal A.: Tworzenie si mikropràdów podczas tarcia technicznie suchego. Trybologia nr 4/ Hebda M., Wachal A.: Trybolobia, WNT, Warszawa Lebiedziƒski S., Marciniak M. i inni: Post p w zastosowaniu polerowania mechanicznego. Prace Naukowe Instytutu Technologii Maszyn i Automatyzacji nr 59, Politechnika Wroc- awska, Wroc aw Feld M., Szpunar A.: Szlifowanie materia ów konstrukcyjnych taêmami Êciernymi. WNT, Warszawa ebrowski H.: Techniki wytwarzania. Obróbka wiórowa, Êcierna, erozyjna. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wroc- awskiej, Wroc aw