RYSZARD CZERNIAWSKI DZIEDZICZENIE PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH

Transkrypt

1 RYSZARD CZERNIAWSKI DZIEDZICZENIE PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH Warszawa 2012

2 Spis treści Wykaz skrótów 11 Wstęp 15 Rozdział 1 Zasady prawa spadkowego Otwarcie spadku Zasady dziedziczenia Powołanie do spadku Zdolność do dziedziczenia Niegodność dziedziczenia Dziedziczenie ustawowe Dziedziczenie testamentowe Forma testamentu Rozrządzenia testamentowe Odwołanie testamentu Ogłoszenie testamentu Przyjęcie lub odrzucenie spadku Zrzeczenie się dziedziczenia Stwierdzenie nabycia spadku i poświadczenie dziedziczenia Ochrona dziedziczenia Odpowiedzialność za długi spadku Wspólność majątkowa i dział spadku Zbycie spadku 95 Spis treści Rozdział 2 Papiery wartościowe jako przedmiot spadku Pojęcie spadku Papiery wartościowe jako przedmiot spadku Pojęcie i funkcje papierów wartościowych

3 Spis treści Rodzaje papierów wartościowych Dematerializacja papierów wartościowych Dziedziczenie papierów materialnych Dziedziczenie papierów wartościowych zdematerializowanych Papiery wartościowe jako przedmiot zapisu zwykłego lub polecenia Uprawnienia wykonawcy testamentu w stosunku do papierów wartościowych wchodzących w skład spadku Umowa o zbycie spadku, w skład którego wchodzą papiery wartościowe 189 Rozdział 3 Dziedziczenie akcji 191 Spis treści 3.1. Pojęcie i charakter prawny akcji Akcje jako część majątku spadkowego Akcje imienne i na okaziciela Akcje zwykłe i uprzywilejowane Akcje gotówkowe i aportowe Akcje opłacone i nieopłacone w całości; świadectwa tymczasowe Akcje z obowiązkiem dokonywania świadczeń niepieniężnych Akcje nieme Akcje gratisowe Inne papiery wartościowe lub dokumenty wydawane przez spółkę akcyjną Warranty subskrypcyjne Tytuły uczestnictwa w zyskach lub podziale majątku Prawo do nowej akcji (PDA) Kupon dywidendowy Zapis na akcje Świadectwo depozytowe Imienne zaświadczenie o prawie uczestnictwa w walnym zgromadzeniu spółki publicznej Prawo do akcji spółek utworzonych poprzez przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego (tzw. akcje pracownicze) Osobiste uprawnienia akcjonariusza

4 Spis treści 3.4. Akcje zdematerializowane jako część majątku spadkowego Wstąpienie spadkobierców w prawa i obowiązki wynikające z umów spadkodawcy związanych z prowadzeniem rachunków papierów wartościowych Szczególne zakazy i obowiązki związane z akcjami spółek publicznych Umorzenie akcji wchodzących w skład spadku Zapis zwykły i polecenie dotyczące akcji Wspólność akcji stanowiących przedmiot majątku spadkowego Rozporządzenie udziałem w akcjach należących do spadku Zarząd akcjami wchodzącymi w skład spadku Dział spadku i jego skutki w zakresie akcji zdematerializowanych Akcje jako przedmiot zachowku 259 Rozdział 4 Dziedziczenie obligacji Pojęcie, cechy i funkcje obligacji Rodzaje obligacji Obligacje przychodowe oraz obligacje z prawem zamiany na akcje lub prawem pierwszeństwa objęcia akcji Forma obligacji Obligacje jako część spadku Wspólność obligacji stanowiących przedmiot majątku spadkowego Zapis zwykły i polecenie dotyczące obligacji Obligacje jako przedmiot zachowku 278 Spis treści Rozdział 5 Dziedziczenie państwowych papierów wartościowych Pojęcie i rodzaje skarbowych papierów wartościowych Skarbowe papiery wartościowe jako przedmiot rozrządzenia testamentowego

5 Spis treści 5.3. Papiery wartościowe emitowane przez Narodowy Bank Polski 284 Rozdział 6 Dziedziczenie certyfikatów inwestycyjnych Pojęcie rodzaje certyfikatów inwestycyjnych Prawa korporacyjne związane z certyfikatami inwestycyjnymi Zbywalność certyfikatów inwestycyjnych Certyfikaty inwestycyjne jako przedmiot zapisu zwykłego lub polecenia Zarząd majątkiem spadkowym, w skład którego wchodzą certyfikaty inwestycyjne 296 Rozdział 7 Dziedziczenie pozostałych papierów wartościowych 297 Spis treści 7.1. Dziedziczenie bankowych papierów wartościowych (wzmianka) Dziedziczenie weksli (wzmianka) Dziedziczenie czeków (wzmianka) Dziedziczenie listów zastawnych (wzmianka) Dziedziczenie konosamentów (wzmianka) Dziedziczenie polis ubezpieczeniowych (wzmianka) 319 Rozdział 8 Papiery wartościowe jako przedmiot zapisu windykacyjnego Zapis windykacyjny jako rozrządzenie testamentowe Papiery wartościowe jako przedmiot zapisu windykacyjnego Ustanowienie użytkowania papierów wartościowych jako przedmiot zapisu windykacyjnego Zapis windykacyjny a odpowiedzialność za długi spadkowe

6 Spis treści 8.5. Zabezpieczenie i spis inwentarza przedmiotów wchodzących w skład zapisu windykacyjnego (k.p.c.) Stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego Ochrona zapisu windykacyjnego Wykonawca testamentu do sprawowania zarządu przedmiotem zapisu windykacyjnego Zapis windykacyjny papierów wartościowych a zachowek 352 Spis treści

7

8 Wykaz skrótów Akty prawne k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz z późn. zm.) o.p. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 86 z późn. zm.) p.a.s.c. ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264) pr. bank. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) pr. czek. ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe (Dz. U. Nr 37, poz. 283 z późn. zm.) pr. not. ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 189, poz z późn. zm.) pr. weksl. ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37, poz. 282 z późn. zm.) pub. obr. ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 111, poz. 937 z późn. zm.) u. fund. inwest. ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. Nr 146, poz z późn. zm.) u. obl. ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 120, poz z późn. zm.) Wykaz skrótów 11

9 Wykaz skrótów u. obr. ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 211, poz z późn. zm.) u. ofer. ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 185, poz z późn. zm.) u.p.d.o.f. ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 z późn. zm.) u. pryw. ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 171, poz z późn. zm.) ustawa o rachunkowości ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 152, poz z późn. zm.) Organy orzekające Wykaz skrótów NSA Naczelny Sąd Administracyjny SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny Czasopisma, publikatory urzędowe, zbiory orzecznictwa Apel.-W-wa Apelacja Warszawska Biul. Skarb. Biuletyn Skarbowy GPW Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie GSP Gdańskie Studia Prawnicze KDPW Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych KNF Komisja Nadzoru Finansowego M. Praw. Monitor Prawniczy NPN Nowy Przegląd Notarialny OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNC-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna. Zbiór Dodatkowy OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PP Przegląd Podatkowy PPH Przegląd Prawa Handlowego PPW Prawo Papierów Wartościowych Pr. Bank. Prawo Bankowe Pr. Gosp. Prawo Gospodarcze Pr. Spółek Prawo Spółek 12

10 Wykaz skrótów Prok. i Pr. PS PUG Rej. RPEiS SC SP TPP Wok. Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rejent Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Studia Prawnicze Transformacje Prawa Prywatnego Wokanda Wykaz skrótów

11

12 Wstęp Przepisy prawa spadkowego zawarte są przede wszystkim w księdze IV kodeksu cywilnego pochodzącego z 1964 r., a zatem z okresu, kiedy papiery wartościowe przestały być de facto przedmiotem zarówno własności, jak i obrotu. Restytucja instytucji papierów wartościowych oraz rozwój rynku kapitałowego w ostatnich dwudziestu latach spowodował, że osoby fizyczne lokują wolne środki pieniężne także w akcje, obligacje czy certyfikaty inwestycyjne. Tym samym coraz częściej w skład majątku spadkowego wchodzą papiery wartościowe. Jednocześnie zarówno regulacje prawne, jak i orzecznictwo lub doktryna dotycząca papierów wartościowych koncentrują się na czynnościach inter vivos, pomijając sytuacje mortis causa. Chociażby tylko z tego powodu wydaje się wskazane dokonanie próby analizy zagadnień związanych z dziedziczeniem papierów wartościowych tak materialnych, jak i zdematerializowanych. A jest ich niemało. Chodzi tu przy tym zarówno o uwzględnienie specyfiki papierów wartościowych, jak też szczególnych zasad dotyczących ich obrotu oraz rozliczania zwłaszcza transakcji giełdowych. Rzecz bowiem w tym, że majątek spadkowy w skład którego wchodzą papiery wartościowe może ulegać zmianom i jego stan w chwili działu spadku może być odmienny od stanu w chwili otwarcia spadku. Takie sytuacje mogą mieć miejsce zarówno z przyczyn niezależnych od spadkodawcy (np. przed dokonaniem działu spadku obligacje wchodzące w skład spadku zostały przedterminowo wykupione i umorzone przez emitenta), jak i od niego zależnych (np. po otwarciu spadku zostały zrealizowane wcześniej złożone przez spadkodawcę zlecenia sprzedaży akcji). W obydwu przypadkach wprawdzie w chwili otwarcia spadku w jego skład wchodziły papiery wartościowe, jednakże w chwili dokonywania działu jego przedmiotem mogły być już tylko pieniądze. Co więcej, niekiedy zachowanie wartości majątku spadkowego może wymagać współdziałania czy dodatkowych nakładów ze strony spadkobierców np. związanych ze sprzedażą czy wykonaniem prawa poboru. Rozstrzygnięcia wymaga też przykładowo kwestia, czy w skład masy spadkowej wchodzi dywidenda z akcji, gdy tzw. dzień ustalenia prawa do dywidendy następuje po dniu śmierci właściciela akcji? Wstęp 15

13 Wstęp Szereg zagadnień dotyczących dziedziczenia papierów wartościowych związanych jest z ich dematerializacją. Np. w jaki sposób wykonawca testamentu może wykonać polecenie przekazania zdematerializowanych akcji? Czy w walnym zgromadzeniu może brać udział osoba powołana do spadku, ale niebędąca jeszcze właścicielem akcji, bowiem zgodnie z zapisem na świadectwie depozytowym i na liście uprawnionych do udziału w walnym zgromadzeniu prawo to przysługuje osobie zmarłej przed dniem walnego zgromadzenia? Czy uprawniony z zapisu windykacyjnego może wykonywać swoje prawa z akcji będących przedmiotem zapisu od chwili otwarcia spadku, tj. zgodnie z przepisem kodeksu cywilnego, czy dopiero od chwili dokonania zapisu tych akcji na jego rachunku papierów wartościowych, tj. zgodnie z regulacją zawartą w ustawie o obrocie instrumentami finansowymi? Tego rodzaju problemy powoli zaczynają się już pojawiać z przyczyn naturalnych i należy spodziewać się, że ich liczba i waga będzie rosła. Próbą znalezienia odpowiedzi przynajmniej na niektóre z nich jest niniejsza publikacja. Ryszard Czerniawski Wstęp

14 Rozdział 1 Zasady prawa spadkowego Prawo spadkowe bywa określane jako zbiór regulacji cywilnoprawnych normujących przejście praw i obowiązków zmarłego na inne osoby. Jego istnienie jest wyrazem stanowiska, że śmierć osoby fizycznej nie powoduje wygaśnięcia przynależnych jej praw i obowiązków o charakterze majątkowym, bowiem przechodzą one właśnie na inne osoby. Tym samym prawo spadkowe, stwarzając możliwość przeniesienia własności po śmierci właściciela na określone przez przepisy prawa (dziedziczenie ustawowe) lub przez niego samego (dziedziczenie testamentowe) osoby stanowi instrument ochrony prawa własności, jednocześnie je wzmacniając. Prawo do dziedziczenia jest prawem zawartym w Konstytucji RP 1. Jak pisze zasadnie J.S. Piątowski, którego tekst został zaktualizowany przez A. Kawałko i H Witczak 2, ze względu na to, że prawo dziedziczenia jest nieodłącznym elementem prawa własności, jego dopełnieniem i możliwością jego kontynuowania po śmierci osoby będącej podmiotem tego prawa, konstytucyjna regulacja prawa dziedziczenia została ściśle powiązana z ochroną własności. Z istoty prawa dziedziczenia wynika, że jest ono instytucją, której celem jest utrwalanie prawa własności. Korelatem prawa każdego do własności, innych praw majątkowych i dziedziczenia jest obowiązek ciążący na państwie, który polega na stworzeniu regulacji umożliwiającej korzystanie z tego prawa i zapewniającej ochronę w razie jego naruszenia. Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu do wyroku z dnia 31 stycz- Rozdział 1 1 Art Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia. Art Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. 2. Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. 2 Zob. System Prawa Prywatnego, t. 10, Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009, s

15 Zasady prawa spadkowego nia 2001 r. 3 stwierdził, że (...) Nazwa «prawo dziedziczenia» pojawia się w przepisach konstytucyjnych zawsze w zestawieniu z własnością (prawem własności, prawem do własności). W konstytucji występują przepisy, które mówiąc o własności nie mówią o dziedziczeniu (art. 165 ust. 1 zd. 2 konstytucji), ale nie ma takiego przepisu, który mówiąc o dziedziczeniu, nie mówiłby jednocześnie o własności. Spostrzeżenie to dowodzi ścisłego związku łączącego dziedziczenie z własnością. Art. 64 ust. 1 konstytucji, odczytywany w kontekście innych przepisów mówiących o dziedziczeniu (art. 64 ust. 2 i art. 21 ust. 1 konstytucji), stanowi podstawę publicznego prawa podmiotowego, którego treścią jest gwarantowana konstytucyjnie wolność nabywania mienia, jego zachowania oraz dysponowania nim. Dysponowanie mieniem obejmuje w szczególności zbywanie go (w całości lub w części) w drodze dokonywania przez uprawnionego czynności inter vivos i mortis causa. (...) Otwarcie spadku Rozdział 1 Z punktu widzenia prawnego śmierć człowieka oznacza ustanie jego zdolności prawnej, a tym samym przestaje on być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Z chwilą śmierci wygasają prawa i obowiązki niemajątkowe, np. członkostwo w spółdzielni, dobra osobiste twórcy czy prawo opieki nad dzieckiem. Prawa osobiste przysługują bowiem osobie fizycznej w celu ochrony jej dóbr, osobistych lub rodzinnych. Ich związek z człowiekiem jest tak silny, że wygasają, gdyż nie mogą przechodzić na inne osoby 4. 3 P 4/99, OTK 2001, nr 1, poz Zob. np. wyrok SA w Szczecinie z dnia 23 października 2007 r., III Aua 740/07, LEX nr , zgodnie z którym: Osobisty charakter prawa o ustalenie istnienia obowiązku ubezpieczenia społecznego sprawia, że prawo to nie należy do spadku, jako ściśle związane z osobą zmarłego (art k.c.). Po śmierci powoda sprawa nie może już się toczyć z udziałem następców prawnych zmarłego i winna być umorzona na podstawie art k.p.c., czy wyrok NSA w Warszawie z dnia 9 sierpnia 2006 r., I OSK 56/06, LEX nr , w myśl którego: 1. Polskie prawo opiera dziedziczenie na zasadzie sukcesji generalnej, gdzie prawa i obowiązki zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób (art. 922 k.c.). Faktem jest, iż prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego, jak również prawa, które z chwilą śmierci zmarłego przechodzą na określone osoby, nie należą do spadku (art k.c.). Z wyjątku tego nie można jednak wyprowadzać generalnej możliwości wygaśnięcia prawa i obowiązku z chwilą śmierci bezpośredniego spadkobiercy zmarłego. Pamiętać bowiem należy, iż z chwilą otwarcia spadku określone prawa i obowiązki wchodzą do majątku spadkobierców (art. 925 k.c.), stając się częścią praw i obowiązków tych osób. 2. Przepis art k.c. nie rozróżnia spadkobierców, a jedynie generalnie wyłącza ze spadku prawa i obowiązki powiązane ściśle z osobą spadkodawcy. Do praw tych nie można jednak zaliczyć prawa żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości. 18

16 Otwarcie spadku Oprócz praw niemajątkowych osobie fizycznej przysługują jednakże również prawa majątkowe, zarówno o charakterze bezwzględnym (np. prawo własności czy użytkowania), jak i skuteczne tylko wobec stron np. wynikające z umowy sprzedaży czy dzierżawy. W odróżnieniu od praw niemajątkowych śmierć osoby fizycznej nie powoduje jednak wygaśnięcia praw i obowiązków cywilnoprawnych o charakterze majątkowych mimo ustania zdolności prawnej podmiotu tych praw i obowiązków. Następuje bowiem ich przekształcenie w spadek, tj. ogół praw i obowiązków zmarłego, które zgodnie z art k.c. przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób 5. Nie należą jednak do spadku oprócz wspomnianych praw i obowiązków niemajątkowych prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art k.c.). Zgodnie z art. 924 k.c. spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Taka regulacja oznacza, że ze zbioru wszystkich praw i obowiązków osoby fizycznej, których była on podmiotem wyodrębniony zostaje z chwilą jej śmierci podzbiór praw i obowiązków, który określa się mianem spadku. Ta wyodrębniona masa majątkowa podlega szczególnej regulacji prawnej, a mianowicie przepisom prawa spadkowego. Wyodrębnienie to następuje ex lege, bowiem zakres praw i obowiązków tworzących zbiór spadek określa ustawa, przede wszystkim wspomniany art. 922 k.c. Prawa i obowiązki niewchodzące do zbioru spadek natomiast wygasają. Tak rozumiane pojęcie otwarcie spadku jest zatem zdarzeniem nader istotnym. Co więcej, spadek otwiera się nie np. z dniem śmierci spadkodawcy, ale z chwilą jego śmierci. Dokładny czas śmierci może mieć natomiast wpływ na zakres praw wchodzących w skład spadku, np. w przypadku gdy śmierć nastąpiła w okresie pomiędzy czasem zobowiązania się do przeniesienia własności, ale przed czasem rozporządzenia, tj. przeniesienia własności, a obie czynności miały być dokonane tego samego dnia. Rozdział 1 3. Obowiązek zwrotu odszkodowania powstały jeszcze za życia spadkodawcy i niewykonany przed jego śmiercią wszedłby do masy spadkowej. W tym miejscu należy wskazać, iż do masy spadkowej wchodzą jedynie długi istniejące, zaś obowiązek zwrotu odszkodowania lub nieruchomości zamiennej uzyskanych za wywłaszczoną nieruchomość powstaje dopiero z chwilą zwrotu nieruchomości wywłaszczonej. Obowiązek ten, o ile nie powstanie przed chwilą otwarcia spadku, nie należy do spadku i nie podlega dziedziczeniu. Jest on zobowiązaniem osoby, której zwrócono wywłaszczoną nieruchomość. 5 Zob. wyrok WSA w Krakowie z dnia 17 kwietnia 2008 r., I SA/Kr 926/07, LEX nr , Następcy prawni wstępują w dokładnie taką samą sytuację prawną i faktyczną, która istniała w chwili śmierci spadkobiercy. Dotyczy to zasadniczo każdego stosunku prawnego, w jakim pozostawała zmarła osoba, w tym również umów obligacyjnych, czyli m.in. umowy pożyczki. Skoro zatem spadkodawca za dane zobowiązanie odpowiadał solidarnie z drugim podmiotem, to jego następcy prawni również z tą drugą osobą odpowiadać będą solidarnie. 19