Funkcjonujący i obowiązujący w Polsce system edukacji określa czas nauki w szkole podstawowej, który przypada między 7 a 12 rokiem życia dziecka.

Transkrypt

1 Rozwój mowy u dziecka w wieku wczesnoszkolnym Funkcjonujący i obowiązujący w Polsce system edukacji określa czas nauki w szkole podstawowej, który przypada między 7 a 12 rokiem życia dziecka. Mowie dzieci w wieku szkolnym po ukończeniu 6 roku życia, poświęcono bardzo mało miejsca w literaturze, ale dość powszechnie przyjmuje się, że mowa dzieci siedmioletnich powinna być już w pełni ukształtowana (L. Kaczmarek 1988, H. Mystkowska 1970). Ważnym wskaźnikiem rozwoju mowy jest zwiększenie się zasobu słownika dzieci, co wiąże się z rozwojem myślenia i zależy m.in. od ogólnej umysłowej sprawności i inteligencji dziecka. Tak np. słownik dziecka dziesięcioletniego o normalnym poziomie inteligencji wynosi 5400 słów. Należy ponadto wspomnieć o znacznie szerszym słowniku biernym dzieci, które o wiele więcej słów rozumieją niż używają. Rozpoczęcie nauki szkolnej wprowadza radykalne zmiany w warunkach życia dziecka. Przed dzieckiem stoją zupełnie nowe wymagania. Mimo, że teoretycznie wypowiedzi powinny być już poprawne pod względem fonetycznym i to, że dziecko już na początku szkoły ma w swoim słowniku kilka tysięcy wyrazów i poprawnie buduje zdania w sensie wymagań języka polskiego, to jednak musi ono zapanować nad swoimi życzeniami, ruchami i mową. Mowa powoli odrywa się od działania, z którym była ściśle związana, ale dzieci w pierwszych latach nauki szkolnej będą wykazywać dużą rozpiętość w opanowaniu mowy. Mogą mieć na to wpływ wcześniejsze opóźnienia w rozwoju mowy. " Jeśli dziecko zaczęło mówić dopiero w 2 3 roku życia, to nie możemy oczekiwać, aby w 6 7 roku rozwój mowy mógł być w pełni zakończony. Będzie on opóźniony w stosunku do standardów, choć zgodny z indywidualnym tempem rozwoju" (G. Demelowa 1987, 25 26). Ważnym wskaźnikiem rozwoju mowy jest zwiększenie się zasobu słownika dzieci, co wiąże się z rozwojem myślenia i zależy m.in. od ogólnej umysłowej sprawności i inteligencji dziecka. Tak np. słownik dziecka dziesięcioletniego o normalnym poziomie inteligencji wynosi 5400 słów. Należy ponadto wspomnieć o znacznie szerszym słowniku biernym dzieci, które o wiele więcej słów rozumieją niż używają. Szczególne uwarunkowania funkcjonowania mowy w omawianym okresie i wpływ następujących czynników: czynniki biologiczne (uwarunkowania genetyczne, uszkodzenia lub dysfunkcje układu nerwowego lub narządów mowy, słuchu i wzroku), czynniki psychologiczne (stopień inteligencji, zaburzenia wykształcenia funkcji poznawczych i językowych, emocje, motywacja), czynniki środowiskowe (środowisko, w którym przebywa dziecko, szkoła, pochodzenie terytorialne, przynależność do grupy społecznej, wykształcenie rodziców, itp.). Rozwój mowy dotyczy wzrostu zasobu słownika, zróżnicowania części mowy i znaczenia słów, sposobów tworzenia zdań, form wypowiedzi. / M. Żebrowska, 1982, s.604 /. Główną zmianę rozwojową mowy dzieci w młodszym wieku szkolnym stanowi pojawienie się mowy pisanej. W tym czasie zaczyna się wzajemne oddziaływanie żywej mowy ustnej i pisanej. Zaczynają bowiem powstawać pewne trudności wynikające ze zderzenia się tych dwóch języków. Nie wszystkie bowiem wyrazy w języku polskim pisze się zgodnie z ich brzmieniem. Inny rodzaj trudności wynika stąd, że w języku mówionym, posługując się intonacją, gestem, mimiką, można pewnych myśli nie

2 dopowiedzieć, natomiast w języku pisanym - pozbawionym barwy dźwiękowej, dla wyrażenia uczuć i przeżyć, trzeba posłużyć się słowami. Prawidłowo rozwijające się dziecko w wieku wczesnoszkolnym powinno dostrzegać, rozróżniać i wymawiać wszystkie dźwięki w ich najróżniejszych połączeniach. Powinno też wyodrębnić poszczególne dźwięki w sylabach i wyrazach (analiza dźwiękowa), oraz łączyć wyodrębnione dźwięki w całość (synteza dźwiękowa). W przypadku zaburzeń mowy dominują czynniki biologiczne i psychologiczne. U dzieci o normalnym rozwoju mowy, czynniki środowiskowe mają duży wpływ na mowę dziecka. W okresie szkolnym zwiększa się zakres ról społecznych pełnionych przez dziecko. Stopień opanowania mowy zaczyna wiązać się z tym, jaką pozycję zajmuje dziecko w grupie rówieśniczej, a także wpływa na oceny szkolne. Rozwój sprawności artykulacyjnej dziecka w wieku szkolnym przebiega automatycznie na płaszczyźnie zdobytych już umiejętności, opanowywania wyrazów trudnych i posługiwania się środkami ekspresji, takimi jak: akcent, intonacja, wysokość tonu, naśladowanie mowy innych osób itp. Stosunkowo często spotykamy się w okresie szkolnym z wadami i błędami wymowy. Błędy wymowy mogą być stopniowo niwelowane podczas prawidłowo prowadzonej nauki szkolnej, to wady wymowy wymagają szczególnej uwagi i terapii logopedycznej w trakcie pierwszych lat nauki w szkole. Poza błędami i wadami wymowy w okresie szkolnym można zauważyć wymowę mniej staranną, mało zrozumiałą ze specyficzną intonacją. Według H. Mystkowskiej (1970) występuje 70% czwartoklasistów mówiących mało starannie (mowa "zamazana", słabo komunikatywna ).Według tej samej autorki (1970, 35-36) "Postępy w tym zakresie- w stosunku do dzieci przedszkolnych- są bardzo nikłe; można by nawet powiedzieć, że praca szkolna- mimo osiągnięć w czytaniu, wygłaszaniu opowiadań, wierszy jest niemal niewidoczna: w ciągu 4 lat systematycznej pracy nad językiem uczniów zlikwidowano jedynie błędy polegające na wadliwej, nie ustalonej wymowie, natomiast nie posunięto sprawy naprzód w zakresie niedobitnej wymowy: małej zmianie uległy wadliwe stereotypy artykulacji, utrwalone prawdopodobnie w wieku przedszkolnym, a wskutek tego nie usprawniły się mięśnie narządów mowy. Przyczyny tego stanu można by szukać w nie rozbudzonej wrażliwości uczniów na piękno ojczystej mowy, jak również w braku wzoru prawidłowej, czystej i dobitnej wymowy w wypowiedziach dorosłych, w mowie środowiska ". Nie należy tylko szkole przypisywać ujemnego wpływu na rozwój mowy dziecka, uważa G. Demelowa (1987). Albowiem po okresie wstępnym, gdy mowa "czytana" dogoni mowę "ustną", rozwijają się one dalej wspólnie i nie ma między nimi kolizji. Zauważa się ostatnio początki pewnego zjawiska tworzenie się fonetycznego slangu uczniowskiego, występującego w opozycji do języka wymaganego przez szkołę i rodziców. Jeżeli dziecko reprezentuje odpowiednie środowisko rodzinne, to może wybierać dowolny sposób wysławiania się. Jednakże w przypadku braku korzystnego środowiska rodzinnego może to być jedyny rodzaj używanej mowy, co jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym. Skutki wad wymowy

3 Uświadomienie sobie wady wymowy w istotny sposób wpływa na postawę dziecka. Szczególnie w chwili rozpoczęcia przez nie nauki szkolnej zauważa się szkodliwe skutki zaniedbań w kierowaniu rozwojem jego wymowy. Stopień utrwalenia tych wad jest często tak duży, że staje się cechą wymowy danego człowieka. Uczeń wadliwie mówiący, wg G. Demelowej (1987) jest dzieckiem "innym", odbiegającym od uczniowskiej normy tak pod względem wyników w nauce, jak i pewnych stereotypów zachowania się i reakcji emocjonalnych. Dzieci te tworzą typ ucznia niepełnowartościowego, zagubionego wśród rówieśników w pełni sprawnych i zrównoważonych, z którymi stają do nierównej konkurencji. Zdarza się, że dzieci z klasy wyśmiewają kolegę, przedrzeźniają go. Wada wymowy jest między innymi czynnikiem prowokującym złośliwość kolegów w klasie, na przerwie i poza szkołą. W dziecku zaczyna się wytwarzać poczucie małej wartości, staje się nieśmiałe, unika kolegów. Nawet te dobrze przygotowane nie lubią odpowiadać w klasie, bo " dzieci się śmieją", bo " pani jest niecierpliwa", podczas, gdy u ich dobrze mówiących rówieśników występuje jedynie obawa przed złym stopniem. Dzieci, które źle mówią, odsuwane są od udziału w imprezach szkolnych: recytacjach, inscenizacjach, gdyż zarówno one same, jak i nauczyciele boją się podjąć takiego ryzyka. Nie lepsza jest sytuacja tych dzieci poza szkołą. W domu często dokucza im rodzeństwo, a rówieśnicy na podwórku. Dzieci te często (mimo zachodzących zmian w tym kierunku, tolerancji i zrozumienia tych osób) pozostają jeszcze w społecznej izolacji ("nie chodzę do kolegów", "nie chcą do mnie przychodzić"). Nie mogąc w środowisku, we właściwej formie przekazywać życzeń i informacji, dziecko nie nawiązuje dialogu i albo jest pod presją nakazu, albo samo wywiera presję na otoczenie. Kształtuje się więc postawa uległości, buntu lub przemocy. Poprzez kontakty ze zdrowymi rówieśnikami i możliwość porównywania się z nimi, dziecko zauważa swoją " inność" uniemożliwiającą mu zintegrowanie się z grupą. Jak autorka wyżej wspomniała, tym samym nie włącza się do działań zbiorowych, nie rozwija swej aktywności w grupie i poprzez grupę. Nie wykorzystuje więc przynajmniej dwu czynników kształtujących osobowość: wpływu środowiska i własnej aktywności. Zaburzenia mowy, a wśród nich występujące jąkanie mogą przyczynić się do wywołania u dziecka różnorakich wtórnych zaburzeń uczuciowych. Według H. Spionek dzieje się tak wówczas, gdy z powodu nieprawidłowego rozwoju mowy dziecko napotyka trudności w kontaktach z otoczeniem i gdy jego defekty wywołują niewłaściwe reakcje ze strony rówieśników oraz osób dorosłych. Dziecko staje się markotne, agresywne, mniej odporne na krytykę. Unika zajęć wymagających mówienia, mimo że wcześniej brało w nich udział. Chodzi tutaj o rozmowy z gośćmi, zadawanie pytań na lekcjach, opowiadanie, głośne czytanie itd. (W. Kostecka, 2000). Większość badaczy zajmujących się zaburzeniami mowy u dzieci nie tylko podkreślają, jakie są skutki w sferze emocjonalnej dziecka. Podkreślają, że uczniowie przejawiający tego typu zaburzenia natrafiają na różnorodne trudności w opanowaniu umiejętności szkolnych i częściej od swoich rówieśników doznają niepowodzeń w nauce. A co za tym idzie zaburzenia rozwoju mowy występują

4 zdecydowanie częściej wśród uczniów doznających trudności i niepowodzeń w nauce, niż w ogólnej populacji szkoły. Związek zaburzeń mowy z trudnościami w nauce ma charakter dwustronny. Z jednej strony zaburzenia mowy przyczyniają się do powstawania trudności w nauce, z drugiej strony przedłużające się niepowodzenia w nauce, powodują powstawanie zaburzeń mowy (E. Spałek, C. Piechowicz Kułakowska, 1996, 27). Wpływ zaburzeń mowy na trudności w nauce przejawia się w przedmiotach, które wymagają od dziecka poprawnego pisania, czytania wypowiadania się. Dzieci z zaburzonym rozwojem mowy mają zmniejszone możliwości wykazania się swoją wiedzą podczas odpowiedzi w szkole. Dziecko, którego słownik jest ubogi, a konstrukcja zdań gramatycznie wadliwa, natrafia na trudności we wszystkich tych sytuacjach, kiedy wymaga się od niego prac pisemnych czy ustnych odpowiedzi bardziej złożonych pod względem językowym. Dzieci z wadami artykulacyjnymi popełniają nie tylko w czytaniu, ale i w piśmie te same błędy, które wykazują w mowie spontanicznej. Np. błędy wynikające z nieprawidłowego wymawiania głosek syczących, głoski r stosunkowo rzadko zmieniają sens wyrazów, np. szafa safa, czapka capka, jednak i w tych przypadkach obserwuje się zmiany głosek, które zmieniają sens czytanego tekstu, co ma negatywne znaczenie dla procesu uczenia się. W pisaniu wypracowań i w pisaniu ze słuchu pojawiają się błędy, będące odzwierciedleniem wadliwej wymowy. Co za tym idzie, tekst pisany zawiera błędy typu: : "jak mówię, tak piszę?". Podczas lekcji dzieci z zaburzeniami mowy i trudnościami w nauce są bardzo napięte emocjonalnie i wykazują lęk, który w poważnym stopniu dezorganizuje ich procesy poznawcze, powoduje trudności w skupieniu się i poprawnym myśleniu, wywołuje "pustkę w głowie" oraz ogranicza płynność mówienia bądź całkowicie uniemożliwia czynność mówienia. Podsumowując, dochodzimy do wniosku, że wady wymowy utrudniają sytuację szkolną dziecka, a z drugiej strony nieprzezwyciężone w porę trudności w nauce wywołują liczne napięcia nerwicowe. Dziecko jest bezradne wobec problemów, których nie jest w stanie samo pokonać i w miarę upływu lat nauki szkolnej powstaje coraz większa różnica w zasobie pojęciowym między uczniami z wadami wymowy, a ich rówieśnikami. Zaburzenia mowy które nie są korygowane stają się źródłem wtórnych zaburzeń całej osobowości. "Wady wymowy i jąkanie utrudniają porozumiewanie słowne i tym samym opóźniają rozwój myślenia, stwarzają przeszkodę w kontaktach społecznych, opóźniają usamodzielnienie, są źródłem trudności szkolnych" M. Bogdanowicz (1991, 165). Wielu praktyków i teoretyków jest zdania, że istnieją bardzo złożone relacje pomiędzy zaburzeniami mowy a niepowodzeniami szkolnymi. Im starsze dziecko, tym trudniej dotrzeć do pierwotnej przyczyny zarówno zaburzeń mowy jak i niepowodzeń szkolnych, tym trudniej udzielić dziecku pomocy. Czas działa na niekorzyść zarówno ucznia jak i terapeuty. Opóźniony rozwój mowy spowodowany występującymi wadami powinien podlegać jak najwcześniej terapii, gdyż może stać się przyczyną wielu trudności w nauce czytania i pisania, jak również prowadzić może do zaburzeń natury emocjonalnej. Terapia pozwoli zapobiec nie tylko niepowodzeniom szkolnym, lecz przede wszystkim spowoduje szybsze wyrównanie się rozwoju mowy w stosunku do rówieśników.

5 BIBLIOGRAFIA: Bogdanowicz M. (1985), Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa WSiP. Demelowa G. (1987), Elementy logopedii, Warszawa WSiP. Kaczmarek L. (1988), Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin, Wydawnictwo Lubelskie. Kostecka W. (2000), Dziecko i jąkanie, Lublin PTL. Mystkowska H.(1970),Właściwości mowy dziecka sześcio- siedmioletniego, Warszwa, PZWS. Spałek E., Piechowicz - Kułakowska C. (1996), Jak pomóc dziecku z wadą wymowy, Kraków Oficyna Wydawnicza Impuls. Spionek I. (1981), Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa PWN. / J. Malendowicz, 1970, s /.