BADANIA EKSPERTYZY REKOMENDACJE

Transkrypt

1 BADANIA EKSPERTYZY REKOMENDACJE

2 KOBIETY W POLITYCE LOKALNEJ STRATEGIE PARTII POLITYCZNYCH W WYBORACH SAMORZĄDOWYCH W 2018 ROKU MAŁGORZATA DRUCIAREK DARIUSZ PRZYBYSZ IZABELA PRZYBYSZ

3

4 Wstęp Wybory samorządowe w 2018 roku odbyły się niemal w przededniu setnej rocznicy uzyskania przez Polki czynnych i biernych praw wyborczych 28 listopada 1918 roku dekretem naczelnika państwa ustanowiono bowiem, że: Wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel Państwa bez różnicy płci, a Wybieralni do Sejmu są wszyscy obywatele (lki) państwa posiadający czynne prawo wyborcze 1. Polki wywalczyły sobie prawa wyborcze jedne z pierwszych w Europie, wcześniej udało się to jedynie Finkom (w 1906 roku), Norweżkom (w 1913 roku) oraz Islandkom i Dunkom (w 1915 roku). Mniej więcej w tym samym czasie co Polki, wraz z końcem pierwszej wojny światowej, prawa te uzyskały również obywatelki Holandii, Austrii, Czechosłowacji, Gruzji i Szwecji. Dla pełniejszego obrazu warto dodać, że Francuzkom udało się dokonać tego samego dopiero dwadzieścia sześć lat później, Szwajcaria zaś nadała kobietom prawa wyborcze dopiero w 1971 roku. Czy Polska w związku z wczesnym uzyskaniem równouprawnienia kobiet i mężczyzn w systemie wyborczym wyróżnia się pozytywnie na tle innych krajów pod względem obecności kobiet na scenie politycznej? Zgodnie z najnowszym globalnym rankingiem Inter-Parliamentary Union 2, mierzącym obecność kobiet w parlamentach krajowych, Polska znajduje się na pięćdziesiątym trzecim miejscu na dwieście trzy kraje, których dane zostały uwzględnione w pomiarze. W klasyfikacji pięćdziesięciu siedmiu krajów członkowskich OBWE Polska zajmuje dwudzieste miejsce pod względem udziału kobiet w izbie niższej parlamentów 3. Z kolei w rankingu Global Gender Gap z 2018 roku 4 Polska uplasowała się na czterdziestym drugim miejscu na sto czterdzieści dziewięć analizowanych krajów, przy czym w odniesieniu do wymiaru politycznego (poli cal empowerment), który uwzględnia obecność kobiet w parlamencie, liczbę kobiet na stanowiskach ministrów i pełniących urząd premiera, uzyskała jeszcze niższy wynik pięćdziesiąte miejsce. Na polskiej scenie politycznej kobiety wciąż stanowią mniejszość. Ich udział we władzach na szczeblu krajowym nie przekracza 30%. W odniesieniu do wy- 1 Dekret Naczelnika Państwa z dnia 28 listopada 1918 roku o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego (Dz.Pr.P.P. z 1918 r., Nr 18, poz. 46). 2 Por. h p://archive.ipu.org/wmn-e/classif.htm [dostęp: 28 grudnia 2018 roku]. 3 Compendium of good prac ces for advancing women s poli cal par cipa on in the OSCE region, OSCE/ODIHR, Warsaw 2016 [dostęp: 3 stycznia 2019 roku]. 4 The Global Gender Gap Report 2018 h p://www3.weforum.org/docs/wef_gggr_2018. pdf [dostęp: 28 grudnia 2018 roku]. Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 3

5 borów samorządowych analizy wyraźnie pokazują, że liczba kandydatek do władz lokalnych systematycznie wzrasta od lat dziewięćdziesiątych XX wieku 5. W 1998 roku co piąta osoba startująca w wyborach była kobietą, w 2002 roku kobiety zajmowały niewiele ponad jedną czwartą miejsc na listach, w 2006 roku odsetek ten wzrósł do 29%, w 2010 roku przekroczył 30%, a w 2014 roku 38%. Od lat dziewięćdziesiątych wzrasta również systematycznie udział kobiet wybranych do władz lokalnych. Na przykład w sejmikach w 1998 roku stanowiły one 11% radnych, w 2014 roku odsetek ten wzrósł do nieco ponad 23%. Istotnym działaniem, które miało się przyczynić do zwiększenia równości kobiet i mężczyzn w polskiej polityce, było wprowadzenie kwot płci na listach wyborczych. Mechanizm ten wdrożono w Polsce ustawą z dnia 5 stycznia 2011 roku, która po sześciu miesiącach funkcjonowania została zastąpiona nowym Kodeksem wyborczym, obowiązującym od 1 sierpnia 2011 roku. Po raz pierwszy został on zastosowany w wyborach parlamentarnych w 2011 roku. Zgodnie z nowymi przepisami lista kandydatów każdego komitetu wyborczego musi przynajmniej w 35% składać się z kandydatów kobiet i kandydatów mężczyzn (w kodeksie nie używa się określenia kandydatka ), aby mogła zostać zarejestrowana. Mechanizm kwotowy ma zastosowanie jedynie w wyborach proporcjonalnych, w których komitety wystawiają w jednym okręgu wyborczym więcej niż jedną kandydatkę lub jednego kandydata, czyli rejestrują w danym okręgu listę wyborczą. W Polsce ten rodzaj systemu wyborczego obowiązuje w wyborach do Parlamentu Europejskiego, w wyborach do izby niższej parlamentu (sejmu) oraz w wyborach do rad powiatów i do sejmików wojewódzkich. Od wejścia w życie nowego Kodeksu wyborczego ustawa kwotowa nie obowiązywała w wyborach do senatu oraz do rad gmin liczących nie więcej niż 20 tysięcy mieszkańców, w których obowiązują jednomandatowe okręgi wyborcze. Taka sama ordynacja obowiązywała w 2014 roku w gminach większych (niebędących miastami na prawach powiatu), z kolei w 2018 roku wybory lokalne miały w nich charakter proporcjonalny i obowiązywały w nich kwoty. Jubileuszowy 2018 rok wydaje się dobrym czasem na podsumowanie tego, co udało się kobietom w polityce wywalczyć, i na przyjrzenie się sytuacji kobiet na polskiej scenie politycznej. Niniejszy raport stanowi próbę takiego podsumowania w odniesieniu do lokalnej polityki samorządowej. W kolejnych jego częściach zostaną przedstawione wyniki analiz statystycznych dotyczących udziału kobiet 5 Por. M. Druciarek, M. Fuszara, A. Niżyńska, J. Zbieranek, Kobiety na polskiej scenie politycznej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz

6 w ostatnich wyborach samorządowych, a także wnioski z wywiadów z przedstawicielkami kluczowych ugrupowań politycznych na temat strategii różnych par i wobec kandydatek startujących w tych wyborach. W podsumowaniu zaprezentowano rekomendacje, których zastosowanie mogłoby zwiększyć poziom reprezentacji kobiet w polskiej polityce. Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 5

7 Kobiety kandydatki i wybrane w wyborach samorządowych w 2018 roku w świetle statystyk wyborczych W wyborach samorządowych w 2018 roku temat uczestnictwa kobiet w polityce niemal nie pojawiał się w debacie publicznej i kampanii wyborczej. Mechanizm kwotowy zapisany w prawie miał obecnie obowiązywać już drugi raz w wyborach samorządowych. Czy jednak słuszne było słabe nagłośnienie tego zagadnienia w debacie publicznej? Poniższy rozdział szczegółowo opisuje na podstawie danych udostępnionych przez Państwową Komisję Wyborczą obecność kobiet na listach wyborczych i wyniki tych wyborów z punktu widzenia kandydatek. Autorzy celowo analizują poszczególne szczeble wyborów: wojewódzki, powiatowy, gminny oraz wybory na prezydentów, burmistrzów i wójtów. Taki opis pozwoli dokładnie prześledzić, jak mechanizm kwotowy przekłada się na rezultat wyborczy i jakie strategie promocji kobiet stosowały główne par e w Polsce. Kobiety kandydatki a kobiety wybrane do sejmików wojewódzkich W wyborach do sejmików wojewódzkich obowiązuje proporcjonalny system wyborczy z tak zwanymi otwartymi listami. O liczbie uzyskanych mandatów z danej listy konkretnego komitetu decyduje liczba głosów oddanych przez wyborców na ten komitet. Na kolejność, w jakiej kandydatki i kandydaci uzyskują mandaty, wpływa liczba uzyskanych przez nich głosów. Kolejność na liście, jaka jest przypisana kandydatkom i kandydatom, może jedynie pośrednio wpływać na szanse wyboru do sejmików, w praktyce jednak ma to duże znaczenie. Rozpatrując strategie komitetów i to, czy sposób umieszczania kobiet na tych listach dał im podobne szanse jak mężczyznom, należy wziąć pod uwagę zarówno liczbę kandydatek, jak i zajmowane przez nie miejsca na listach wyborczych. Jeśli chodzi o wybory do sejmików wojewódzkich to dane dla 2010, 2014 i 2018 roku pokazują zwiększenie odsetka kobiet na listach wyborczych 6. W 2010 roku kobiety stanowiły niespełna 30% wszystkich osób kandydujących do sejmików wojewódzkich, w 2014 roku 44,5%, a w 2018 roku 45,8%. Można przypuszczać, że wzrost ten w dużej mierze był konsekwencją zmian prawnych, tj. mechanizmu kwotowego wprowadzonego w 2011 roku, ponieważ niespełnienie obowiązku dotyczącego odpowiedniego odsetka kobiet skutkowałoby niezareje- 6 W raporcie zamieszczamy najważniejsze odsetki. Bardziej szczegółowe statystyki zostały zamieszczone w aneksie. 6 Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz

8 strowaniem danej listy 7. Dlatego niezwykle istotne wydaje się przeanalizowanie miejsc na listach, które zajmowały kobiety. Analiza częstotliwości, z jaką poszczególne komitety umieszczały kandydatki na czołowych pozycjach list wyborczych w kolejnych wyborach, pokazuje, że choć kobiety pojawiają się na listach coraz częściej, to na pierwszych trzech miejscach nadal są umieszczane stosunkowo rzadko. Spośród kandydatek i kandydatów startujących w wyborach w 2010 roku na szczeblu wojewódzkim, którzy dostali na listach miejsca od pierwszego do trzeciego, kobiety stanowiły 28,6%, z czego wynika, że ponad 70% tych miejsc przypadło mężczyznom. W 2014 roku ten odsetek był wyższy i wynosił 33,8%, a w wyborach w 2018 roku 36,3%. Jeśli weźmiemy pod uwagę jedynie miejsce pierwsze na liście, tak zwaną jedynkę, to odsetki te są jeszcze mniejsze i wynoszą odpowiednio 21,2% w 2010 roku, 20,3% w 2014 roku oraz 26,3% w ostatnich wyborach samorządowych. Choć odsetki te są niskie i dość wyraźnie widać, że kobiety kandydujące w wyborach są umieszczane na mniej atrakcyjnych miejscach, to trzeba jednak odnotować, że w wyborach w 2018 roku odsetki te dość wyraźnie się zwiększyły. Jak już wspomniano, zwiększenie odsetka kobiet na listach wyborczych to w dużej mierze wynik wprowadzonych regulacji prawnych mechanizmu kwotowego. Istotne jest również, w jakim stopniu wyborcy są skłonni oddać swój głos na kobiety. Z analizy danych Państwowej Komisji Wyborczej wynika, że choć udział kandydatek na listach wyborczych do sejmików wojewódzkich w 2018 roku wynosił 45,8%, to odsetek kandydatek, które uzyskały mandat, był znacznie niższy i wynosił 28,8%. Pośrednio może to wynikać z tego, że kobiety są lokowane przez swoje komitety na niższych pozycjach lub słabiej promowane w trakcie kampanii wyborczej od mężczyzn. Nie można również wykluczyć, że komitety aby spełnić wymagania prawa wyborczego dopisują do list kobiety stosunkowo mało znane, mające skromniejsze doświadczenie w polityce, które mają mniejsze szanse na uzyskanie dobrego wyniku. Warto jednak zwrócić uwagę, że odsetek kobiet wybranych do sejmików województw był wyraźnie wyższy w ostatnich wyborach niż w przeszłości w 2010 i 2014 roku wynosił odpowiednio 22,6% oraz 23,1%. Warto przyjrzeć się dokładniej, w jakich województwach wyborcy chętniej głosują na kobiety. Pod tym względem wyróżniają się województwa lubuskie, wielkopolskie, warmińsko-mazurskie, mazowieckie i łódzkie tutaj odsetek wy- 7 Jak już wspomniano, wymóg prawny określa, że odsetek kobiet nie mógł być niższy niż 35%, w praktyce jednak często oznaczało to, że jest on wyższy. Jeśli na przykład mamy do czynienia z listą dziewięcioosobową, to aby wymóg ten był spełniony, cztery miejsca muszą zajmować kobiety, co stanowi 44,4%. Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 7

9 borców głosujących na kobiety wynosi od 37% do prawie 43%. Najwyższy odsetek dotyczy województwa wielkopolskiego kobiety stanowiły tu niemal 50% osób na liście i aż w 34% były one na miejscu pierwszym. Wyraźnie przełożyło się to na odsetek kobiet wśród wybranych radnych wynosi on 38%. Ze względu na każdy z wymienionych wskaźników województwo to wysuwa się na pierwsze miejsce w skali kraju. Mapa 1. Odsetek wyborców wszystkich par i głosujących na kobiety 32 36,6 28, ,1 39,4 42,9 31,4 29,8 37,4 37, ,6 31,5 33,2 31,4 Źródło: dane Państwowej Komisji Wyborczej Najrzadziej na kobiety głosowano w województwach podlaskim, kujawsko- -pomorskim, podkarpackim opolskim i lubelskim. W żadnym z wymienionych województw odsetek głosów oddanych na kandydatki nie przekroczył 30%. W województwie kujawsko-pomorskim, w którym jest najmniejsza reprezentacja kobiet spośród wszystkich województw, wśród trzydziestu radnych jest zaledwie pięć kobiet. Co ciekawe, w tym województwie kandydatki były dość często umieszczane na listach wyborczych, na których stanowiły 46,4%. Jeśli zaś chodzi o miejsca od pierwszego do trzeciego, to wypada ono nieco gorzej niż średnia krajowa 35% na tych miejscach stanowiły kobiety, podczas gdy w całej Polsce odsetek ten wynosi 36,3%. Różnice między par ami w zakresie odsetka kobiet na listach wyborczych są stosunkowo niewielkie i jeśli chodzi o główne komitety to wynoszą od 43,1% na listach Prawa i Sprawiedliwości do 50,6% na listach Par i Zielonych. Warto zwrócić uwagę, że reprezentacja kobiet na listach Par i Zielonych i Par i Razem stanowiła niemal 50%. Dla obu par i wynik ten jest rezultatem przyjętych przez nie wewnętrznych regulacji, ugrupowania te zastosowały bowiem parytet na swoich listach. 8 Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz

10 Wykres 1. Odsetek kobiet ulokowanych na pierwszym miejscu listy dla czterech par i, sejmiki województw, lata % 20% 15% 10% % 0 PiS PO/KO PSL SLD Źródło: dane Państwowej Komisji Wyborczej Z tych samych względów dla obu tych ugrupowań odsetek kobiet na pierwszych miejscach jest zbliżony do 50% (prawie 53% dla Par i Razem i prawie 46% dla Par i Zielonych). Jeśli chodzi o ten wskaźnik, to różnice dla poszczególnych ugrupowań są znacznie większe niż w wypadku ogólnego odsetka kandydatek na listach. Odsetki kobiet wśród jedynek dla największych par i nie przekraczają 24%. Najwyższym odsetkiem kobiet na jedynkach wśród czołowych par i może się pochwalić Polskie Stronnictwo Ludowe, dla którego wskaźnik ten wynosi 23,5%. Dla Pla ormy Obywatelskiej jest on o jeden punkt procentowy niższy, dla Prawa i Sprawiedliwości wynosi on około 19%, a dla Kukiz 15 18%. Negatywnie na tym tle wyróżnia się komitet SLD Lewica Razem, którego kandydatki zajmujące pierwsze miejsca na listach stanowiły jedynie 14% wszystkich kandydatów. Jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że wyborcy zazwyczaj głosują na pierwszą osobę z listy, a par a ta miała niewielkie szanse na uzyskanie więcej niż jednego mandatu z danej listy, musimy stwierdzić, że Sojusz Lewicy Demokratycznej w praktyce nie dawał wielkich szans kobietom na wejście do sejmików wojewódzkich. Jeśli chodzi o odsetek kobiet wśród osób wybranych, to możemy go rozpatrywać jedynie w odniesieniu do kilku komitetów, które uzyskały mandat w poszczególnych województwach. Należy także pamiętać, że odsetki te zależą nie tylko od działań par i (na których miejscach lokowały one kobiety na listach), ale także od głosów wyborców (czy głosowali oni na kobiety, czy też nie), jak również od tego, ile mandatów w danym okręgu udawało się zdobyć danej par i. Oczywiście par e, podejmując decyzje o lokowaniu kandydatek i kandydatów na listach, mogły mieć pewne przewidywania dotyczące tego, ile mandatów mają szanse uzyskać, ale przewidywania te nie są zbyt dokładne. Po pierwsze, Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 9

11 w wyborach lokalnych wiedza o poparciu odwołuje się do wyników poprzednich wyborów i do sondaży. Można przypuszczać, że w odniesieniu do wyborów samorządowych sondaże tego typu mają ograniczoną użyteczność są oparte na stosunkowo małych próbach, ponadto można założyć, że wyborcy na ogół są nieco słabiej zorientowani (niż na przykład przy Wśród radnych Prawa i Sprawiedliwości kobiety stanowiły okazji wyborów parlamentarnych), na kogo 28,7%, wśród radnych Koalicji w tych wyborach będą głosować na danym Obywatelskiej 34%, a wśród szczeblu. Dość trudno również przewidywać, radnych Polskiego Stronnictwa jak poparcie przełoży się na dokładną liczbę mandatów. Niemniej warto odnotować, Ludowego 21,4%. Wśród jedenastu radnych Sojuszu Lewicy Demokratycznej znalazła że wśród radnych Prawa i Sprawiedliwości się tylko jedna kobieta. kobiety stanowiły 28,7%, wśród radnych Koalicji Obywatelskiej 34%, a wśród radnych Polskiego Stronnictwa Ludowego 21,4%. Wśród jedenastu radnych Sojuszu Lewicy Demokratycznej znalazła się tylko jedna kobieta. Warto zwrócić uwagę, jak zmieniała się sytuacja dotycząca lokowania kobiet na listach przez poszczególne par e w ostatnich trzech wyborach samorządowych. Odsetek kobiet wśród wszystkich kandydatów Prawa i Sprawiedliwości wynosił 24,4% w 2010 roku, po wprowadzeniu ustawy kwotowej wzrósł do 42,5% i był nieco wyższy w 2018 roku 43,1%. Jeśli chodzi o lokowanie kandydatek na miejscach od pierwszego do trzeciego, to analogiczne wartości wzrastały: 21,5% w 2010 roku, w 2014 roku odsetek ten był tylko nieznacznie wyższy i wyniósł 22,7%, a w ostatnich wyborach był wyraźnie wyższy i wyniósł 29%. Jeśli chodzi o jedynki, również można odnotować wzrost: z 11,5% w 2010 roku, do 14,1% w 2014 roku i 18,8% w 2018 roku. Jeśli chodzi o wyborców Prawa i Sprawiedliwości, to 23,6% z tych, którzy zagłosowali w 2010 roku na tę par ę, oddało głos na kobiety, w 2014 roku odsetek ten wyniósł 29,7%, a w 2018 roku 32,7%. W wypadku Pla ormy Obywatelskiej sytuacja jest nieco bardziej skomplikowana, ponieważ w ostatnich wyborach par a ta utworzyła koalicyjny komitet wyborczy z Nowoczesną Pla orma.nowoczesna Koalicja Obywatelska (Koalicja Obywatelska, KO). Ogranicza to do pewnego stopnia możliwości porównywania wyników dla Pla ormy Obywatelskiej w 2012, 2014 i 2018 roku. Wśród wszystkich kandydatów Pla ormy Obywatelskiej odsetek kobiet wynosił 26,2% w 2010 roku, po wprowadzeniu ustawy kwotowej wzrósł do 43,9%, a w 2018 roku Koalicja Obywatelska osiągnęła poziom 45,2%. To, co wydaje się jednak niepokojące, to spadający w ostatnich wyborach odsetek kobiet na miejscach pierwszych. W 10 Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz

12 2010 roku było ich 18,4%, w 2014 roku 28,2%, ale w 2018 roku Koalicja Obywatelska wystawiła tylko 22,4% kobiet na jedynkach. Znacznie lepiej dynamika zmian wygląda w Polskim Stronnictwie Ludowym. Udział kobiet na listach wyborczych tej To, co wydaje się jednak niepokojące, to spadający partii rośnie wraz z kolejnymi wyborami. W wyborach w 2010 roku odsetek kobiet w ostatnich wyborach odsetek na listach stanowił 23,2%, w 2014 roku kobiet na miejscach pierwszych. W 2010 roku było ich 42,6%, a w 2018 roku 45,5%. Co ciekawe, 18,4%, w 2014 roku 28,2%, to Polskie Stronnictwo Ludowe było par ą, ale w 2018 roku Koalicja w której kobiety w 2018 roku najczęściej Obywatelska wystawiła tylko 22,4% kobiet na jedynkach. zajmowały pierwsze miejsca na liście ich udział wynosił 23,5%. Był to bardzo duży wzrost w stosunku do poprzednich wyborów, ponieważ w 2014 roku jedynie 11,8% jedynek na listach tej par i zajęły kobiety. Odwrotna sytuacja wystąpiła w komitecie koalicyjnym SLD Lewica Razem. Co prawda udział kobiet na listach tej par i systematycznie rośnie, wynosząc w ostatnich wyborach 45,6%, ale jeśli chodzi o miejsca pierwsze, to w 2014 roku kobiety stanowiły 18,8%, a w ostatnich wyborach odsetek ten wynosił jedynie 14,1%. Jeśli weźmiemy pod uwagę miejsca od pierwszego do trzeciego, to odsetek kobiet na listach Sojuszu Lewicy Demokratycznej jest najwyższy wśród analizowanych par i i wynosi 34,5%. W wypadku SLD Lewica Razem można było jednak przypuszczać na podstawie sondaży, że szanse na zdobycie więcej niż jednego mandatu w danym okręgu są niezbyt duże. Można zatem powiedzieć, że choć kobiet na listach jest więcej niż w poprzednich wyborach, również na miejscach pierwszych, to jednak nadal są one wybierane stosunkowo rzadko. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy wynika to z miejsca, z którego startują, de facto w małym stopniu zapewniającego realne szanse wyboru do władz, czy jednak z tego, że kobiety nadal wśród wyborców nie są postrzegane jako dobre polityczki. Kobiety kandydatki a kobiety wybrane do rad powiatu Radne i radni w powiatach są wybierani w okręgach wyborczych bezpośrednio przez głosujących. Podział mandatów między listami kandydatów następuje proporcjonalnie do łącznej liczby ważnie oddanych głosów na kandydatów z danej listy. Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 11

13 Wybrana rada powiatu jest jednym z organów powiatu organem stanowiącym i kontrolnym. Można wyróżnić powiaty, które są jednostką samorządu obejmującą kilka gmin (potocznie są nazywane powiatami ziemskimi), i miasta na prawach powiatu, czyli gminy, które wykonują zadania powiatu i mają kompetencje przewidziane w ustawodawstwie dla samorządu powiatowego, które zwykło się nazywać powiatami grodzkimi. W Polsce jest trzysta czternaście powiatów i sześćdziesiąt sześć miast na prawach powiatu. Na listach do rad powiatu odsetek kobiet był niemal taki sam jak w wypadku wyborów do sejmików wojewódzkich i wynosił 46,1% oraz 45,9% w miastach na prawach powiatu. W porównaniu z 2010 rokiem kiedy kwoty nie obowiązywały odsetki te wzrosły wyraźnie, wynosiły bowiem wówczas około 30%. W porównaniu jednak z wyborami w 2014 roku odsetki te wzrosły nieznacznie o nieco więcej niż jeden punkt procentowy. Podobnie jak na szczeblu wojewódzkim, odsetki kobiet wśród kandydatów lokowanych na pierwszych trzech miejscach list są niższe niż wśród ogółu kandydatów, co pokazuje pośrednio, że mimo zmiany prawnej kobietom rzadziej przypadają w udziale najlepsze miejsca. Odsetek kobiet na tych miejscach wyniósł około 38% w wyborach do powiatu i 37% w miastach na prawach powiatu. W obu tych kategoriach nastąpił wzrost odsetka kandydatek, ale w wypadku powiatów ziemskich jest on bardziej dynamiczny, przy czym chodzi głównie o lata , kiedy odsetek kobiet na miejscach od pierwszego do trzeciego wzrósł o blisko dziesięć punktów procentowych. Wykres 2. Odsetek kobiet wśród wszystkich kandydatów ulokowanych na miejscach od pierwszego do trzeciego i na pierwszym miejscu dla poszczególnych komitetów, powiaty, 2018 rok 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0 PiS KO PSL SLD Lewica Razem Źródło: dane Państwowej Komisji Wyborczej Kukiz Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz

14 Jeszcze rzadziej kobiety na szczeblu powiatowym były umieszczane na miejscach pierwszych 24% w powiatach i 26% w miastach na prawach powiatów. Lokuje to powiaty niżej niż województwa i znajduje odzwierciedlenie w wynikach wyborów. Odsetek kobiet wybranych na radne wynosi zaledwie 24%. Pod tym względem powiaty wypadają najgorzej jeśli chodzi o wszystkie szczeble władzy samorządowej. Nieco lepiej jest w miastach na prawach powiatu, gdzie odsetek ten wynosi prawie 27%. Wykres 3. Odsetek kobiet ulokowanych na pierwszym miejscu listy dla czterech par i, powiaty, lata % 25% 20% % % % 0 PIS PO/KO PSL SLD Źródło: dane Państwowej Komisji Wyborczej Odsetek wszystkich głosów oddanych na kobiety spośród wszystkich głosów ważnych jest wyższy dla powiatów grodzkich i wynosi 36,6%, podczas gdy dla powiatów ziemskich jest on o trzy punkty procentowe niższy. Tutaj również obserwujemy wzrost, przy czym jest on bardziej dynamiczny dla powiatów ziemskich, w których wskaźnik ten wynosił około 23% w 2010 roku. W odniesieniu do różnic w odsetkach kobiet na listach poszczególnych komitetów wyborczych należy poczynić pewną uwagę. W porównaniu ze szczeblem wojewódzkim, na którym właściwie wszystkie najważniejsze par e wystawiły swoich kandydatów w każdym okręgu, na szczeblu powiatowym przedstawiało się to inaczej. Wiele par i nie miało swoich list na tym poziomie. Par ą, która na tym szczeblu była najaktywniejsza, było Prawo i Sprawiedliwość, również Koalicja Obywatelska i Polskie Stronnictwo Ludowe wystawiły swoich kandydatów w wielu okręgach, rzadziej udawało się to Sojuszowi Lewicy Demokratycznej i komitetowi Kukiz 15. Na tym szczeblu większą rolę odgrywały komitety lokalne wyborców i komitety związane z organizacjami społecznymi. Podobna uwaga dotyczy miast Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 13

15 na prawach powiatu, przy czym w tym wypadku najaktywniejsze były Prawo i Sprawiedliwość oraz Koalicja Obywatelska, dość aktywne SLD Lewica Razem i Kukiz 15, z kolei Polskie Stronnictwo Ludowe startowało tylko w niektórych z tych miast. Odsetki kobiet wśród wszystkich kandydatów na radnych na szczeblu powiatowym wynosiły w 2018 roku około 45 46% i były niemal jednakowe dla wszystkich par i politycznych (podobnie było w miastach na prawach powiatu). Wzrosły one nieznacznie w porównaniu z 2014 rokiem (średnio o blisko jeden punkt procentowy). W 2010 roku, przed wprowadzeniem ustawy kwotowej, były one w powiatach ziemskich znacznie niższe i wynosiły od 24,8% dla Polskiego Stronnictwa Ludowego do 29,9% dla Pla ormy Obywatelskiej. Większe różnice między par ami możemy zaobserwować w odniesieniu do pierwszych trzech miejsc na listach. W powiatach ziemskich kobiety stanowiły prawie 42% kandydatów Koalicji Obywatelskiej, około 39% komitetu SLD Lewica Razem i 35% dla Prawa i Sprawiedliwości oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego. W porównaniu z 2014 rokiem odsetki te wzrosły dla wszystkich tych ugrupowań stosunkowo najmniej dla Sojuszu Lewicy Demokratycznej (o jeden punkt procentowy), jeśli zaś chodzi o Pla ormę Obywatelską, to miała ona wynik o pięć punktów procentowych niższy w porównaniu z wynikiem Koalicji Obywatelskiej z 2018 roku. Dodajmy, że w porównaniu z 2010 rokiem kiedy odsetki te nie przekraczały dla żadnej par i 30% wyniki te wzrosły znacznie, na ogół o ponad dziesięć punktów procentowych, choć ustawa kwotowa nie nakazywała umieszczania kobiet na najwyższych miejscach. Jeśli chodzi o kandydatki wśród jedynek na listach, to odsetki te są wyraźnie niższe. Relatywnie najlepszy wskaźnik 28% osiągnęła Koalicja Obywatelska, Prawo i Sprawiedliwość miało 23%, dla pozostałych par i wyniósł on około 20 22%. Wszystkie wskaźniki są wyższe o trzy do pięciu punktów procentowych niż w 2014 roku, wyjątkiem jest Sojusz Lewicy Demokratycznej, dla którego wskaźnik ten nieznacznie spadł. W 2010 roku z wymienionych ugrupowań jedynie w Pla ormie Obywatelskiej odsetek ten przekraczał 20%. Dość podobne zależności można zaobserwować w miastach na prawach powiatu. W tym wypadku odsetki dla Prawa i Sprawiedliwości są nieco niższe, wyższe zaś dla Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Polskiego Stronnictwa Ludowego. Na przykład wśród kandydatów tej ostatniej par i z miejsc od pierwszego do trzeciego kobiety stanowiły 43%. Trzeba jednak pamiętać, że par a ta miała swoje listy jedynie w trzydziestu pięciu miastach na prawach powiatu. 14 Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz

16 Podsumowując, na szczeblu powiatowym odsetki kobiet wśród kandydatów wzrastały w latach , ponadto były one nieco wyższe niż analogicznie wyznaczone odsetki na szczeblu wojewódzkim. Jednocześnie kobiety były rzadko lokowane na pierwszych miejscach list oraz rzadko odnosiły sukces wyborczy. Kobiety kandydatki a kobiety wybrane do rad gmin Rozpatrując wybory do rad gmin, trzeba mieć na uwadze, że odbywają się one według różnych zasad w zależności od wielkości gminy. W 2018 roku w gminach powyżej 20 tysięcy mieszkańców mieliśmy do czynienia z systemem proporcjonalnym w tym sensie nie różnią się one od wyborów na szczeblu powiatowym i wojewódzkim. W każdym okręgu wyborczym mandaty rozdzielane są najpierw między poszczególne komitety, a dopiero w drugiej kolejności następuje ustalenie, którzy kandydaci z tych komitetów dostaną mandat. Z kolei w gminach mniejszych w 2018 roku obowiązywał podział na jednomandatowe okręgi wyborcze, co oznacza, że okręgi wyborcze wyznaczano w taki sposób, że kandydaci walczyli w nich o jeden mandat. Istotne jest również to, że przepisy te zmieniały się z wyborów na wybory. W 2014 roku jednomandatowe okręgi wyborcze obowiązały we wszystkich gminach. W 2010 roku podział na gminy ze względu na ich wielkość również był istotny, podobnie jak w 2018 roku w gminach większych obowiązywała ordynacja proporcjonalna, a w gminach mniejszych ordynacja większościowa, zgodnie z którą w danym okręgu wybierano jednego lub kilku kandydatów z największą liczbą uzyskanych głosów. Zmiany te podsumowano w tabeli 1. Tabela 1. Rodzaj ordynacji w gminach różnej wielkości w latach rok 2014 rok 2018 rok gminy powyżej 20 tysięcy mieszkańców proporcjonalna jednomandatowe okręgi wyborcze* (jeden mandat w okręgu) proporcjonalna gminy do 20 tysięcy mieszkańców większościowa (kilka mandatów w okręgu) jednomandatowe okręgi wyborcze* (jeden mandat w okręgu) jednomandatowe okręgi wyborcze* (jeden mandat w okręgu) * Jednomandatowe okręgu wyborcze są szczególnym rozwiązaniem ordynacji większościowej. W ordynacji większościowej w każdym okręgu przyznaje się jeden lub kilka mandatów dla kandydatów, którzy zdobyli najwięcej głosów. W jednomandatowych okręgach wyborczych w każdym okręgu przyznaje się jeden mandat. Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 15

17 Uwzględnienie zmian w ordynacji wyborczej jest istotne z kilku względów. W wypadku jednomandatowych okręgów wyborczych komitety wystawiają jednego kandydata lub jedną kandydatkę w danym okręgu, w wypadku ordynacji większościowej nie więcej niż liczba mandatów, jaka przypada w danym okręgu. To, czy jest to jeden kandydat, czy też kilku kandydatów, zależy od strategii danej par i. Wszystko to powoduje, że porównywanie odsetków kobiet na listach w poszczególnych latach ma dość istotne ograniczenia, podobnie porównywanie wyników szczebla gminnego z omawianymi wyżej wynikami dla powiatów i województw. Zauważmy, że wymóg kwot związanych z płcią na listach nie ma zastosowania w jednomandatowych okręgach wyborczych. Z drugiej jednak strony próba dokonania takiego porównania pozwala ustalić, w jakim stopniu w analizowanym okresie odsetki kandydatek się zmieniły w sytuacji, w której nie zostało to wsparte wymogami prawnymi. Jeśli chodzi o odsetek kobiet na listach wyborczych w gminach powyżej 20 tysięcy mieszkańców, to w 2018 roku wyniósł on 45,9%. Gdy będziemy rozpatrywać wyłącznie trzy pierwsze miejsca na listach, wówczas zauważymy, odsetek ten wyniósł prawie 37%, a w wypadku jedynek 27,5%. Odsetki te są dość zbliżone do W gminach powyżej 20 tysięcy mieszkańców możliwość stosowania kwot tych, jakie obserwowaliśmy w wyborach do zwiększyła ogólny udział sejmików wojewódzkich i do rad powiatu, kobiet wśród kandydatów, ale jest ich mniej, jeśli weźmie się w których ordynacja była taka sama. Cztery pod uwagę jedynie pierwsze lata wcześniej w gminach tych obowiązywały miejsca. jednomandatowe okręgi wyborcze i odsetek kobiet wśród wszystkich kandydatów był o szesnaście punktów procentowych niższy. Co ciekawe, jeśli porównamy odsetek kobiet wśród jedynek w 2018 roku, to się okaże, że był on wyższy w 2014 roku (30% wobec 27,5%). Tak więc w gminach powyżej 20 tysięcy mieszkańców możliwość stosowania kwot zwiększyła ogólny udział kobiet wśród kandydatów, ale jest ich mniej, jeśli weźmie się pod uwagę jedynie pierwsze miejsca. Dodajmy, że odsetek kobiet wśród radnych był większy w ostatnich wyborach (27,5%) niż w przypadku jednomandatowych okręgów wyborczych cztery lata temu (25%). Dodajmy, że oba te wskaźniki odsetek kobiet na jedynkach i odsetek kobiet wśród radnych były w 2010 roku znacznie niższe, wówczas bowiem odsetek kobiet wśród radnych nie przekraczał 22%. Nieco inaczej wygląda sytuacja w gminach poniżej 20 tysięcy mieszkańców. Tam obowiązywały jednomandatowe okręgi wyborcze zarówno w 2014, jak 16 Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz

18 i w 2018 roku. Z tego względu w ostatnich wyborach odsetek kobiet wśród wszystkich kandydatów był wyraźnie niższy o blisko dziesięć punktów procentowych niż w gminach większych, powiatach i województwach, w których obowiązywała ordynacja proporcjonalna wymuszająca stosowanie kwot. Jeśli jednak porównania dokonamy w ten sposób, że prześledzimy wyłącznie pierwsze miejsca na listach, to się okaże, że dominacja mężczyzn wśród kandydatów jest mniejsza niż w wyborach proporcjonalnych. Kobiety stanowią tam 35%, co jest o siedem do jedenastu punktów procentowych lepszym wynikiem niż w wyborach na innych szczeblach samorządowych lub w większych gminach. Wskaźnik ten nieznacznie wzrósł, jeśli porównamy go z 2014 rokiem. Warto także zauważyć, że w gminach poniżej 20 tysięcy mieszkańców odsetek kobiet wśród radnych jest wyższy (31,2%) niż w gminach większych (27,5%), w powiatach (23,8%) i w województwach (28,8%). Nie musi to jednak oznaczać, że jednomandatowe okręgi wyborcze jako rozwiązanie instytucjonalne sprzyjają kobietom. Może być tak, że w małych gminach wsparcie organizacyjne i finansowe ze strony komitetu jest mniej istotne niż w wyborach innego typu i kandydatkom oraz kandydatom łatwiej jest bezpośrednio dotrzeć do wyborcy. Na podstawie dostępnych danych trudno to jednak rozstrzygać, zauważmy jednak, że wskaźnik ten był najwyższy w małych gminach (w porównaniu z dużymi miastami i samorządami innych szczebli) również w poprzednich latach. Między innymi odsetek kobiet wśród radnych był w 2014 roku wyższy w małych gminach niż w gminach powyżej 20 tysięcy osób (27,9% wobec 25 %), kiedy we wszystkich gminach obowiązywały okręgi jednomandatowe. Jeśli chodzi o zróżnicowanie regionalne, to w ostatnich wyborach na poziomie gmin powyżej 20 tysięcy mieszkańców kobiety stanowiły największy odsetek na listach w województwach zachodniopomorskim (47,4%) i mazowieckim (46,9%), przy czym województwa nie są pod tym względem bardzo zróżnicowane. Najniższe odsetki kandydatek na listach odnotowano w województwach podkarpackim (44,8%) i warmińsko-mazurskim (45,1%). Większe zróżnicowanie można zaobserwować, jeśli przeanalizujemy województwa pod kątem odsetka kobiet wśród jedynek : w mazowieckim odsetek ten wynosi 33,6%, poza tym 30% zostało przekroczone w województwach zachodniopomorskim (32,4%), dolnośląskim (30,3%) i śląskim (30,0%). Z kolei wskaźnik ten jest najniższy w województwach opolskim (22,6%), świętokrzyskim (22,95%), podkarpackim (23,1%) i pomorskim (23,1%). Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 17

19 Czy wskaźniki te pokrywają się z odsetkiem zdobytych przez kobiety mandatów na szczeblu gminnym w poszczególnych województwach? Tylko częściowo, najwyższy odsetek kobiet wśród radnych dużych miast odnotowujemy bowiem w województwach podlaskim (34,7%) i mazowieckim (34,1%). Nieco powyżej 30% radnych stanowiły kobiety w województwach śląskim, kujawsko-pomorskim i zachodniopomorskim. Widać tu spore różnice w porównaniu z województwami opolskim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim, w których odsetek ten był najniższy i wyniósł około 21,5%. Odsetek kobiet, które startowały w jednomandatowych okręgach wyborczych, był zdecydowanie najwyższy w województwie zachodniopomorskim (43,2%), poza tym dość wysoki był w województwach lubuskim (40,6%), warmińsko- -mazurskim (39,8%) i dolnośląskim (39,0%). W tym wypadku również można mówić o zróżnicowaniu regionalnym: w województwie podkarpackim kobiety ubiegające się o mandat stanowiły jedynie 26,78% wszystkich kandydatów, a w województwie podlaskim 29,9%. Ranking ten wygląda bardzo podobnie, jeśli weźmiemy pod uwagę odsetek kobiet wśród radnych, przy czym rozpiętości są jeszcze większe: dla województwa zachodniopomorskiego wynosi on prawie 41%, dla województwa warmińsko-mazurskiego 38,7%, dla województwa lubuskiego 35,4%, a dla województwa dolnośląskiego 34,0%. Jedynie 21,6% radnych stanowią kobiety w małych gminach w województwie podkarpackim, a około 27% w województwach podlaskim i małopolskim. Na szczeblu gminnym komitety partyjne mają mniejsze znaczenie niż na szczeblu wojewódzkim w wielu gminach poszczególne par e nie miały swoich kandydatek i kandydatów. Jeśli chodzi o gminy powyżej 20 tysięcy mieszkańców, to Prawo i Sprawiedliwość było dość aktywne i wystawiło kandydatów w ponad ośmiuset okręgach, podczas gdy Koalicja Obywatelska jedynie w nieco ponad trzystu okręgach, a pozostałe ugrupowania czyniły to jeszcze rzadziej. Odsetek kobiet wśród wszystkich kandydatów był wskaźnikiem stosunkowo mało różnicującym poszczególne komitety najwyższy był dla Koalicji Obywatelskiej i wyniósł 47,4%, z kolei dla Prawa i Sprawiedliwości, gdzie był najniższy, wyniósł 45,1%. Odsetki te były dla każdego z ugrupowań wyraźnie wyższe niż w 2010 i 2014 roku, należy jednak pamiętać, że wówczas mieliśmy do czynienia z innymi ordynacjami (nie były to wybory proporcjonalne). Rozbieżności dotyczące lokowania kobiet na pierwszych miejscach były nieco większe: dla Koalicji Obywatelskiej wynosiły około 32%, dla komitetu SLD Lewica Razem 30%, były zaś niższe o kilka punktów procentowych dla Kukiz 15, Polskiego Stronnictwa Ludowego oraz Prawa i Sprawiedliwości. Dla ostatniego z tych ugrupowań odsetek ten wynosił 24,6%. 18 Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz

20 W gminach poniżej 20 tysięcy mieszkańców widać dość wyraźnie, że jedynie dwie partie zaangażowały się zdecydowanie od strony organizacyjnej. O ile Prawo i Sprawiedliwość wystawiło swoich kandydatów w ponad trzynastu tysiącach jednomandatowych okręgów, a Polskiej Stronnictwo Ludowe w ponad ośmiu tysiącach okręgów, o tyle każda z pozostałych par i wystawiła mniej niż tysiąc kandydatów. Największy odsetek kobiety stanowiły wśród kandydatów Koalicji Obywatelskiej (41,2%), w komitecie SLD Lewica Razem wynosił on niecałe 38%, w Kukiz 15 był o jeden punkt procentowy niższy. W Prawie i Sprawiedliwości oraz w Polskim Stronnictwie Ludowym były one najniższe i wynosiły odpowiednio 33,2% i 34,0%. Odsetki dla poszczególnych par i były nieco wyższe niż w 2014 roku, wyjątkiem jest Prawo i Sprawiedliwość, dla którego wskaźnik ten nieznacznie spadł. Kobiety kandydatki a kobiety wybrane na prezydentki, burmistrzynie i wójtki Wybory na prezydentów, burmistrzów i wójtów wzbudzają w Polsce najwięcej emocji i są najlepiej rozpoznawanymi wyborami na poziomie lokalnym. W wyborach tych już od 2002 roku wybieramy kandydatki i kandydatów w wyborach bezpośrednich, a okręg wyborczy stanowi obszar jednej gminy. Charakterystyczne w Polsce jest to, że odsetek kobiet wśród prezydentów miast, burmistrzów i wójtów jest bardzo niski. Jeśli chodzi o urząd prezydenta, to odsetek kobiet ubiegających się o to stanowisko wynosił 13,2% w 2010 roku, cztery lata później wzrósł nieznacznie do 14,4%, a w ostatnich wyborach osiągnął 17,3%. Tylko nieco lepiej wygląda sytuacja w wyborach na burmistrza odsetki dla kolejnych wyborów (z lat ) wynoszą 13,2%, 16,3% i 18,1%. Jeśli chodzi o urząd wójta, to w 2010 roku odsetek kandydatek wynosił 13,8%, w 2014 roku 16,3%, a w 2018 roku 18,3%. Ogólnie odsetki te są bardzo do siebie zbliżone. Nadal na jedną kobietę ubiegającą się o każde z tych stanowisk przypada statystycznie ponad czterech kandydatów. Co prawda można stwierdzić, że wskaźniki te wzrastają z wyborów na wybory, odbywa się to jednak bardzo powoli. Tempo wzrostu wynosi średnio około dwóch punktów procentowych na cztery lata w wypadku kandydatek na wójtki i prezydentki oraz blisko dwa i pół punktu procentowego w wypadku kandydatek na burmistrzynie. Jak pokazuje infografika na stronie 37, jeśli takie tempo byłoby utrzymane, to proporcje kandydujących kobiet i mężczyzn wyrównałyby się dopiero za ponad pięćdziesiąt lat. Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 19

21 Źródło: dane Państwowej Komisji Wyborczej Jeszcze mniej korzystne dla kobiet są odsetki uwzględniające rezultat wyborów. Odsetek prezydentek miasta wyniósł w 2018 roku 10,3%, burmistrzyń 10,7%, a wójtek 12,9%. Odsetki te w latach wzrastały, ale bardzo nieznacznie. Dla urzędu burmistrza był to wzrost o półtora punktu procentowego, dla urzędów wójta i prezydenta o niecałe cztery punkty procentowe. Zwracają również uwagę zmiany dotyczące odsetka osób głosujących na kobiety. Choć jak zauważyliśmy wyżej odsetek kobiet ubiegających się o urząd prezydenta, burmistrza i wójta nieznacznie wzrósł, to liczba wyborców, którzy są skłonni na nie głosować, w ostatnich wyborach spadła. Jeśli w 2014 roku było takich osób 15,2% (uwzględniając łącznie wybory na wszystkie te stanowiska), to w ostatnich wyborach jedynie 14,7% głosujących oddało swój głos na kobietę. Najrzadziej głosowano na kobiety kandydujące na urząd burmistrza, ponieważ odsetek ten wyniósł jedynie 14,0%. Był to jednak odsetek wyższy niż w poprzednich wyborach. Największy spadek można zauważyć wśród tych, którzy głosowali na prezydentów miast. W 2014 roku odsetek głosujących na kobiety wyniósł 19,5%, w ostatnich wyborach zaś 14,7%. Można również zauważyć pewne zróżnicowanie regionalne. Prześledźmy to na przykładzie głosowania na stanowisko burmistrza. Najmniejszy odsetek kobiet wśród kandydatek na ten urząd charakteryzuje województwa podkarpackie i lubelskie, dla których nie przekraczają one 10%, w województwie kujawsko- -pomorskim wynosi on niecałe 13%. Z kolei wskaźnik ten osiąga prawie 25% w województwie zachodniopomorskim, przekracza również 20% w województwach mazowieckim, śląskim i dolnośląskim. W województwie lubuskim odsetek ten wynosi prawie 20% i to w tym województwie odnotowujemy najwyższy odsetek burmistrzyń 17,5 %. W województwie kujawsko-pomorskim w jednym mieście (na czterdzieści siedem) urząd burmistrza objęła kobieta. 20 Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz

22 Strategie partii politycznych wobec kandydatek w wyborach samorządowych w 2018 roku Na podstawie przeanalizowanych wyżej danych Państwowej Komisji Wyborczej można wyciągać wnioski na temat tego, jak w praktyce par e polityczne podeszły do kwes i promowania kobiet na listach wyborczych w wyborach samorządowych w 2018 roku. Jakie jednak były pierwotne założenia liderek i liderów par i? Czy temat obecności kobiet w polityce odgrywał jakąkolwiek rolę w kampanii przedwyborczej? Czy był brany pod uwagę podczas układania list? Czy par e przyjęły jakiekolwiek świadome strategie wspierania kandydatek w wyborach samorządowych w 2018 roku? Poniższy rozdział został opracowany na podstawie sześciu wywiadów indywidualnych pogłębionych z przedstawicielkami tych par i politycznych (lub koalicji ugrupowań), których komitety w wyborach do sejmików wojewódzkich w 2018 roku przekroczyły pięcioprocentowy próg wyborczy: Prawo i Sprawiedliwość, Pla orma Obywatelska,.Nowoczesna, Polskie Stronnictwo Ludowe, Sojusz Lewicy Demokratycznej, Kukiz 15. Anonimowych wywiadów udzieliły liderki w swoich par ach kobiety pełniące istotne funkcje w ugrupowaniu na poziomie centralnym, które jednocześnie były odpowiedzialne za układanie list wyborczych w swoich regionach przy okazji wyborów samorządowych w 2018 roku. Wybór liderek a nie liderów był podyktowany chęcią oddania głosu kobietom w sprawach bezpośrednio ich dotyczących. Działania par i skierowane do kobiet Przy okazji wyborów samorządowych w 2018 roku niektóre z analizowanych par i politycznych zaprezentowały specjalne programy skierowane do kobiet. Z pewnością najbardziej widoczne było to w wypadku Koalicji Obywatelskiej, która zaprezentowała trzy różne programy: jeden przygotowany przez.nowoczesną, drugi przez Pla ormę Obywatelską, trzeci przez Barbarę Nowacką reprezentującą Inicjatywę Polską. Mocna agenda równościowa i widoczne liderki na to postawiła Koalicja Obywatelska, a wszystko to pod hasłem Ten rząd obalą kobiety!. Według przedstawicielki.nowoczesnej kampania wyborcza jej ugrupowania składała się z trzech głównych filarów, wszystkich dotyczących kobiet: starano się zwiększyć frekwencję wyborczą kobiet, promować kandydatki na listach, a także stworzono celowy program skierowany do kobiet, zakładający między innymi wprowadzenie równości kobiet i mężczyzn w życiu publicznym, dostęp do ginekologa dla kobiet z niepełnosprawnościami, kwes e walki z przemocą. Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 21

23 Kobiety są dyskryminowane w wielu obszarach życia społecznego, a jednocześnie jest ich mniej w polityce, we władzy te proporcje muszą się wyrównać, w związku z czym trzeba nas bardziej zachęcać i promować, wspierać. Z drugiej strony trzeba zachęcić kobiety, żeby poszły na wybory, zagłosowały i walczyły o swoje. Wyższa frekwencja mogła dać Koalicji [Obywatelskiej] większą liczbę głosów [.Nowoczesna]. Z kolei Polskie Stronnictwo Ludowe przygotowało na potrzeby wyborów samorządową deklarację kobiet z zapisem tego, czym kobiety z ugrupowania będą się zajmować na różnych poziomach samorządności. Program ten został stworzony przez kobiety, które startowały z list par i, i zakładał między innymi stworzenie samorządowego programu profilaktyki szczepień przeciwko rakowi szyjki macicy, tworzenie rozwiązań przyjaznych matkom, wsparcie osób opiekujących się osobami z niepełnosprawnością, a także wsparcie ofiar przemocy. To było raczej związane z tym, co tradycyjnie wpisane w role kobiece, czyli na przykład opieka zdrowotna szczepionka przeciwko rakowi szyjki macicy, in vitro. [ ] Będziemy starały się ten program wdrażać tam, gdzie tylko będzie to możliwe [Polskie Stronnictwo Ludowe]. Pozostałe ugrupowania uwzględnione w niniejszym badaniu nie przygotowały odrębnego programu skierowanego do kobiet w ramach samorządowej kampanii wyborczej. Wspieranie kobiet w wyborach samorządowych strategie par i Zdecydowana większość polityczek, które udzieliły wywiadu na potrzeby niniejszego raportu, nie dysponowała informacjami o tym, jaki odsetek miejsc na listach wyborczych w ich ugrupowaniu zajęły kandydatki. Ankietowane nie potrafiły również określić, jak ich par a wypada w tym aspekcie na tle innych par i wystawiających swoje kandydatki i swoich kandydatów w wyborach samorządowych w 2018 roku. Wyjątek stanowi Polskie Stronnictwo Ludowe, którego członkini zapewniała, że w wyborach do sejmików wojewódzkich ugrupowanie to miało najwięcej tuż za Par ą Razem kandydatek na jedynkach list wyborczych 8. Jeśli chodzi o niższy poziom powiatów, gmin to tutaj nie wiem, ale robimy właśnie podsumowanie tego, jaka była skuteczność kobiet na jedynkach. Bardzo nas to interesuje. Jesteśmy par ą konserwatywną i trzeba cały czas przypominać, że bardzo nam na tym zależy [Polskie Stronnictwo Ludowe]. 8 Dane Państwowej Komisji Wyborczej to potwierdzają, z zastrzeżeniem, że wyższe odsetki miały Par a Zielonych i komitet Bezpartyjnych Samorządowców. 22 Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz

24 Spośród pozostałych rozmówczyń część otwarcie przyznawała, że ta kwes a nie była dla par i kluczowa i dlatego nie mają szczegółowej wiedzy na ten temat. W swoim powiecie, układając listę, starałam się różnicować geograficznie, według zawodów. Płeć była drugorzędna. W efekcie i tak miałam zbyt dużo kobiet. [ ] Łatwiej mi było namówić kobiety, bo sama jestem kobietą. Myślę, że u mężczyzn działa to analogicznie [Prawo i Sprawiedliwość]. Z kolei przedstawicielki Koalicji Obywatelskiej, która podczas kampanii propagowała szeroko zakrojony program skierowany do kobiet, mimo braku wiedzy na temat konkretnych danych zapewniały, że kandydatek na ich listach było dużo i wiele z nich wygrało w swoich okręgach wyborczych. Padło również stwierdzenie, że po kilku latach funkcjonowania regulacji kwotowej różnice między par ami w tym zakresie powoli się zacierają. Teraz już te różnice się zacierają w momencie, kiedy mamy kwoty. [ ] Wchodzimy na takie poziomy, które dają szansę na normalną pracę, a nie partyzantkę. [ ] Ja naprawdę mam wrażenie, że przeszło to u nas [obecność kobiet kandydujących w wyborach] w stan oczywistości [Pla orma Obywatelska]. Właściwie wszystkie rozmówczynie podkreślały duże zróżnicowanie regionalne, jeśli chodzi o liczbę kandydatek na listach wyborczych, szczególnie na niższych szczeblach samorządu lokalnego (powiaty, gminy). Tak zwane doszukiwanie kandydatek do list, w celu spełnienia wymogu trzydziestopięcioprocentowej kwoty płci, wciąż się zdarza w większości par i, ale jak twierdziły rozmówczynie dotyczy to również kandydatów. Czasami trzeba było zachęcać kobiety, prosić bezpośrednio, ale w niektórych okręgach brakowało miejsca na listach dla mężczyzn [.Nowoczesna]. Niemniej jednak, jeśli chodzi o dalsze miejsca na listach na które kandydatki i kandydaci decydują się z poświęcenia dla par i, ze świadomością, że zbierają głosy dla liderów listy i nie mają większych szans na sukces wyborczy to z wywiadów wynika, że częściej są one proponowane kobietom. Według polityczek, wiele kandydatek w ostatnich wyborach startowało z włas- -nych komitetów, które par a mogła jedynie wspierać (i tak również czyniła). Zjawisko to było szczególnie częste w ugrupowaniach, które straciły poparcie od poprzednich wyborów samorządowych, na przykład w Sojuszu Lewicy Demokratycznej. W rezultacie według rozmówczyń po wyborach w polskim samorządzie lokalnym pojawiło się dużo nowych liderek, jednocześnie wielu kobietom udało się obronić swoją pozycję z poprzedniej kadencji. O nowych liderkach wspominała większość uczestniczek badania, odnosząc się głównie do aktywistek Kobiety w polityce lokalnej. Strategie par i politycznych w wyborach samorządowych w 2018 roku 23

25 sektora pozarządowego, w tym ze środowiska osób z niepełnosprawnościami (pokłosie strajku 9 matek dzieci z niepełnosprawnościami), a także liderek protestów ulicznych (Czarny Protest 10 ). Według niektórych rozmówczyń pojawienie się licznych nowych aktorek na scenie politycznej wynika z obecnej sytuacji na tej scenie, konkretnie podziału na dwa bloki, i z niechęci do dużych ugrupowań. Większość polityczek uważa, że wzrost liczby kandydatek w ostatnich wyborach jest wynikiem ostatnich trzech lat rządów Prawa i Sprawiedliwości odpowiedzią kobiet na ograniczanie i łamanie ich praw. Jest bardzo duże zaangażowanie kobiet, które wyszyły z protestów ulicznych część z nich wystartowała z ruchów miejskich, które nie otrzymały porażającego wyniku, co mnie dziwi [ ]. Ten rok trzeba traktować jako przetarcie się, bo dużo tych dziewczyn nie uzyskało mandatu: one się dopiero uczą, mają pierwsze informacje o tym, jak polityka wygląda, w jaki sposób się dogadywać, jak tworzyć własne komitety i tak dalej. [ ] ale ciśnienie ze strony kobiet ja odczuwam jako bardzo duże [Pla orma Obywatelska]. W wywiadach podkreślano, że w tak zwanych okręgach tradycyjnych, w których większość stanowią wyborcy konserwatywni, również można spotkać wiele aktywnych politycznie kobiet. Widać wyraźnie, że kwes a działania na rzecz zwiększenia obecności kobiet w polityce przy okazji wyborów lokalnych schodzi na drugi plan. Żadne z ugrupowań objętych badaniem nie zastosowało wewnętrznych regulacji dotyczących obecności kandydatek na listach wyborczych. Większość rozmówczyń podkreślała, że takie regulacje są stosowane w ich ugrupowaniach, ale przy okazji wyborów parlamentarnych. Łatwiej promować kobiety w wyborach parlamentarnych: wtedy jest większa rola zarządu głównego, rady krajowej, można pewne rzeczy narzucać. Łatwiej jest pilnować zachowania standardów w czterdziestu jeden okręgach jeden organ podejmuje decyzję, jest jeden pełnomocnik wyborczy krajowy [Polskie Stronnictwo Ludowe]. 9 Czterdziestodniowy protest rodziców dzieci z niepełnosprawnościami w sejmie, zapoczątkowany w kwietniu 2018 roku. 10 Protesty kobiet w całej Polsce, zapoczątkowane przez Ogólnopolski Strajk Kobiet, który odbył się 3 października 2016 roku, w reakcji na skierowanie przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej do prac w komisji sejmowej projektu ustawy Stop aborcji, wprowadzającego całkowity zakaz przerywania ciąży w Polsce. 24 Małgorzata Druciarek, Dariusz Przybysz, Izabela Przybysz