SZATY I KOLORY LITURGICZNE

Transkrypt

1 SZATY I KOLORY LITURGICZNE HUMERAŁ - wywodzi się starożytnej chusty noszonej na ramionach przez ludzi należących do wyższych warstw społecznych. Częścią szat liturgicznych stał się w IX w. we Frankonii. Dzisiaj przedstawia się on jako niewielka chusta z lnu lub innej tkaniny szlachetnej, naturalnego pochodzenia, odpowiadającej powadze i świętości liturgii. W humerale symbolika widzi hełm zbawienia (Ef 6,14; 1 Tes 5,8) ALBA - spodnia szata liturgiczna z białego (stąd nazwa) materiału (pierwotnie tylko płócienna), z reguły podwiązywania paskiem (cingulum). W zależności od kroju uzupełniana humerałem (rodzaj chusty okrywającej szyję i ramiona). Pierwotnie podstawowy ubiór wspólny dla wszystkich obrzędów liturgicznych i całej służby liturgicznej; obecnie poza Mszą św. i ogólnie do niższych posług zastępowana często przez krótszą, nie podpasaną i przez to wygodniejszą komże. Ma przypominać szatę chrzcielna. CINGULUM - zwane też jako pasek, jest grubym sznurem z frędzlami, na obu końcach, którym przepasuje się albę, gdy jest za szeroka lub za długa. pasek symbolizuje wstrzemięźliwość i panowanie nad pożądliwościami cielesnymi. Jest także znakiem pracy w służbie Bożej. KOMŻA - powstała ze skróconej alby. Wkładanie alby na grube odzienie w krajach północny stawało się coraz niepraktyczne i uciążliwe. W chórze albę zastąpiła komża. Do XI wieku była właśnie strojem chórowym. Od XIV wieku stosowano ją także w innych czynnościach liturgicznych. Obecnie nie można używać komży zamiast alby, gdy wkłada się ornat, dalmatykę lub gdy zamiast ornatu czy dalmatyki nakłada nakłada się samą stułę. Symbolika komży jest ta sama, co alby, którą zastępuje. STUŁA - ORARIUM - jest to odznaczenie wszystkich duchownych, wywodzące się z insygniów urzędników cesarskich. Używali jej duchowni od II wieku w Galii i Hiszpanii, jednak nie w Rzymie. W Kościele Wschodnim wspomina o niej synod w Laodycei (372), na Zachodzie jako o odznaczeniu diakona mówi synod w Braga (563). Natomiast IV Synod w Toledo (633) stwierdza, że stuła jest odznaczeniem biskupa, kapłana, diakona. W liturgii bizantyjskiej stuła diakona różni się nieco ( węższa o 10 cm) od kapłańskiej. W XIII wieku upowszechnił się zwyczaj noszenia stuły przez diakona na lewym ramieniu, kapłan zaś krzyżował ją na piersi, biskup zaś używał stuły bez skrzyżowania jej. Obecne przepisy nie przewidują zakładania stuły w formie skrzyżowanej. Odnoście do noszenia stuły przez diakona obowiązuje dawny zwyczaj.

2 ORNAT - powstał z wierzchniej szaty rzymskiej, która była rodzajem płaszcza bez rękawów, z jednym tylko małym otworem na głowę. Używano go przy wszystkich czynnościach kapłańskich. Od XIII wieku zaczęto go obcinać z obydwu boków, by nie krępował ruchów rąk, aż w XVII wieku pozostały dwa płaty materiału zwisające z przodu i z tyłu. Równocześnie ornat przyozdobiono coraz bardziej bogatymi harfami. Na plecach najczęściej był znak krzyża, symbol ofiary Chrystusa. Jest też symbol ciężaru służby Bożej. Obecnie wraca się do ornatu obszernego, bez przesadnych ozdób. Ponieważ ornat wkłada się na wszystkie poprzednio włożone szaty, dlatego w obrzędach święceń uchodził zawsze za symbol miłości pokrywającej grzechy. Barwy szat liturgicznych Barwy szat liturgicznych nie były przypadkowe. Miały swoją wymowę. W liturgii stosowano je swobodnie. Z pierwszymi regułami pod tym względem spotykmay się w IX w. W XII w. W Rzymie ustalił się pewien kanon kolorów liturgicznych. Na początku XIII wieku zestaw barw liturgicznych opisał Innocenty III (+1216). Od tego czasu nie było większych zmian w doborze kolorów wraz z ich symboliką, jak świadczy mszał św. Piusa V (+1572), a w mszale Pawła VI (+1978) czytamy: " Co do kolorów szat liturgicznych należy zachować tradycję". W tradycji każdy kolor miał swoją symbolikę: Kolor Biały - zawsze symbolizował, światło, czystość, radość, świąteczny nastrój. Stąd kolor ten stosowano w obchodach liturgicznych o charakterze radosnym: w Oficjach i Mszach Okresu Wielkanocnego i Narodzenia Pańskiego, w święta i wspomnienia Chrystusa Pana z wyjątkiem tych, które dotyczą Jego Męki, w święta i wspomnienia Kolor Czerwony - to znak krwi, męczęństwa, a także ognistych języków, pod postaciami których Duch święty zstąpił na Apostołów we Wieczerniku w dniu Zielonych Świąt. Kolor czerwonu używa się: w niedzielę Męki Pańskiej (Palmową), w Wielki Piątek, w niedzielę Zesłania Ducha Świętego, w Mszach ku czci Męki Pańskiej,

3 Najświętszej Maryi Panny, Świętych Aniołów, Świętych - którzy nie byli męczennikami, w uroczystość Wszystkich Świętych (l listopada), św. Jana Chrzciciela (24 czerwca), w święta św. Jana Ewangelisty (27 grudnia), Katedry św. Piotra (22 lutego) i Nawrócenia św. Pawła (25 stycznia). w główne święta Apostołów i Ewangelistów w dni Świętych Męczenników. Kolor zielony symbolizuje nadzieję, młodość, sprawiedliwość oraz odrodzenie. Szat liturgicznych koloru zielonego używa się w niedziele i dni powszednie Okresu Zwykłego. Kolor fioletowy wskazuje na oczekiwanie na spotkanie z Jezusem i na ducha pokuty. Symbolizuje on również żałobę oraz godność (np. strój biskupa czy prałata). Używany jest podczas Adwentu, w Wielkim Poście i w liturgii za zmarłych. Można używać go zamiast czarnego. Kolor różowy podkreśla radość z bliskości Pana i przerwę w dyscyplinie pokutnej. Używany jedynie w trzecią niedzielę Adwentu (niedziela Gaudete) i czwartą niedzielę Wielkiego Postu (niedziela Laetare). Kolor czarny oznacza żałobę i pokutę. Może być używany we wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych (2 listopada) i podczas Mszy pogrzebowych dorosłych.

4 Kolor niebieski używany jest w święta Maryjne. Kolor złoty oznacza on charakter uroczystej liturgii. Używany w ważniejsze uroczystości. DALMATYKA - jest szatą liturgiczną diakona. Wkłada ją on na albę i stułę. Pierwotnie dalmatyka była strojem Świeckim. Za jej ojczyznę uchodzi Dalmacja, od której wzięła nazwę. Od IV wieku nosił ją papież i diakoni rzymscy. Strojem liturgicznym diakona dalmatyka stała się w IX wieku. Była to szata długa i szeroka, nie przepasana, o krótkich i szerokich rękawach. Z czasem uległa skróceniu, a dla łatwiejszego jej ubierania przecięto ją z obydwu boków, łącznie z rękawami. Zawsze była koloru białego z czerwonymi, pionowymi pasami, biegnącymi od ramion do dołu, z przodu i z tyłu. Od XIII w. kolor jej zaczęto dostosowywać do koloru ornatu. Dalmatyka jest znakiem urzędu diakona, który zawsze cieszył się w Kościele wielkim szacunkiem. Szata oznacza zaszczyt i honor diakona, usługującego Chrystusowi Eucharystycznemu. Kościół przedstawia dalmatykę jako szatę radości i symbol nadprzyrodzonej sprawiedliwości KAPA - (PLUVIALE). Początkowo była codziennym płaszczem używanym przez duchownych w zimnych dniach, także przy Liturgii godzin i procesjach. Od XI wieku stała się strojem liturgicznym noszonym przy uroczystych nieszporach i jutrzni. Im bardziej ornat stawał się szatą związaną z Mszą św. tym więcej kapa stosowana była w innych nabożeństwach. Dziś może być używana we wszystkich nabożeństwach poza Mszą świętą przez biskupa, kapłana, diakona. Przy nieszporach pontyfikalnych (z udziałem biskupa) mogą jej używać także asystujący diakoni. Szczególną formą kapy jest tzw. capa magna, posiadająca obfitsze kształty, która może być noszona przez biskupa ordynariusz w obrębie swojej, diecezji, w uroczystości specjalne. WELON - to chusta do zasłaniania, wyraz czci - przede wszystkim jako welon naramienny, przez który kapłan przy uroczystym błogosławieństwie ujmuje monstrancję, oraz jako welon na kielich (w kolorze dnia) - którym jest nakryty kielich, kiedy stoi przed przygotowaniem darów na kredencji. Jest symbolem uznania, szacunku i wielkości Bóstwa (2 Sm 15,30; Wj 34,33).

5 KOŁNIERZ, SUTANKA I KOMŻA DLA MINISTRANTA - w niektórych parafiach używana jest sutanka ministrancka. Jest to długa do kostek suknia. Poza sutankami ministranci mogą używać kołnierzy i spódnic. Ich kolor zależy od koloru liturgicznego danego dnia. W wielu diecezjach sutanka nazywana jest inaczej. SZKAPLERZ DLA LEKTORA - jest to wierzchnie okrycie alby, to nowa cześć stroju lektora używana od niedawna. Dlatego nie zawsze też wszędzie można ją spotkać w ubiorze lektora. Szkaplerz dla lektora jest wzorowany na dalmatyce dla diakona. BIRET - nakrycie głowy duchownych, pierwotnie okrągła czapka filcowa: dzisiejszy kształt powstał przez usztywnienie (trzech lub czterech) narożnych zgrubień w łukowate rogi. W nowych księgach liturgicznych już nie przewidziany. MITRA - INFUŁA - Jako liturgiczne nakrycie głowy mitra wspominana jest w XI w. Jej używanie upowszechniło się od połowy XII wieku. Powstanie mitry posiada długą historię. Jest ono związane z nakryciem głowy, używanym w kulcie bogini Kybele i Mitry. Początkowo takiego nakrycia używali papieże (w. IX-X), ale jako stroju nieliturgicznego. Stając się liturgicznym, mitra posiadała różne formy i zdobienia. (Okres baroku znał trzy rodzaje mitr w zależności od ozdób: mitra pretiosa, auriphyrygiata, simplex, używane na przemian w trakcie liturgii). Caeremoniale episcoporum z 1984 roku przewiduje używanie tylko jednej mitry (ozdobionej albo zwykłej). Liturgiczne nakrycie głowy przysługujące biskupowi (i niektórym opatom), które nosi on w czasie procesji, siedząc na miejscu przewodniczenia, przy uroczystym błogosławieństwie i przy aktach jurysdykcyjnych i reprezentacyjnych. Składa się z dwóch sztywnych tarcz (tzw. cornua, czyli rogi) z przedniej i tylnej strony i dwóch zwisających z tyłu wstęg (vittae) PASTORAŁ - (BACULUS). Pastorał jest najstarszym znakiem siły. Nawiązuje do laski pasterskiej, która pełniła ważną rolę. Psalm 23, 4 widzi laskę w ręku Boga, także jako berło w rękach króla (Ps 45,7) jak również jako odznakę mocy proroków (2 Krl 4,29). Mojżesz trzymał w rękach "laskę Boga" (Wj 4,20). Najwcześniej pastorał spotykamy w zakonach (pastorał opacki), który nawiązywał symbolicznie do laski Eliasza i przypominał krzyż. Następnie stał się także symbolem władzy jurysdykcyjnej biskupstw (baculus sancti regiminis). Teksty z IX wieku wskazują, że przekazywanie władzy dokonuje się przez wręczenie pastorału. Istniał także zwyczaj, że książęta przekazując władzę biskupowi nad danym terytorium, czynili to wręczając pastorał. Dosyć długo, bo aż do XI wieku nie był używany w liturgii. O używaniu pastorału w czasie czynności liturgicznych wspomina Pontyfikał Duranda. Nie

6 nosił go jednak biskup, lecz jeden z asystujących mu duchownych. Niekiedy upatruje się w pastorale także symbol wiary, którą biuskup interpretuje, znak komunikowania dóbr niebieskich, symbol mocy odradzającej. pastorał w formie krzyża używany od Pawła VI (+1978) rozwinął się tzw. ferula (rodzaj berła). PIERŚCIEŃ - znak urzędu i godności biskupa, posiadał wprawioną w oczko pieczęć rytą w metalu lub szlachetnym kamieniu (sygnet). Jego praktyczne znaczenie polegało więc na wytłaczaniu nim pieczęci. Najczęściej biskupi hiszpańscy nosili takie pierścienie, bo już w VII wieku. Wzmiankuje go święty Izydor z Sewilli (+636). Jest symbolem pieczęci prawdziwej wiary i zaślubin biskupa z diecezją. Ceremoniał biskupi z 1984 roku nakazuje nosić go stale. Przywilej noszenia pierścienia maja także niektóre kapituły. PEKTORAŁ - noszą biskupi od XI wieku. Pochodzi z relikwiarzyków noszonych przez duchowieństwo na chrześcijańskim Wschodzie, a później na Zachodzie. Były to naczyńka różnych kształtów z relikwiami męczenników. Dlatego pektorał stał się znakiem zwycięstwa nad cierpieniem, a nawet nad śmiercią. przypomina cierpienie, i opiekę, jaka spływa z krzyża Chrystusowego dla obrony przed napaściami wrogów zbawienia. Zwyczaj zakładania pektorału na czas sprawowania czynności liturgicznych stał się obowiązkiem dopiero w XVI wieku. Obecnie Ceremoniał biskupi przewiduje umieszczenie go pod ornatem czy kapą. PALIUSZ - (Na Wschodzie omoforion). Jest to taśma materiału z sześcioma krzyżykami, opadająca z przodu i z tyłu wokół szyi. Wywodzi się z insygniów urzędników cesarskich, którzy w dni wykonywania szczególnych funkcji wkładali tzw. pallia discolora. Paliusz stosowany jest w Kościele od V/VI wieku. W Kościele Wschodnim noszą go wszyscy biskupi (od V wieku. W Kościele Zachodnim natomiast papież przekazuje paliusz arcybiskupom - metropolitom jako znak ich władzy. Pewną "namiastką" dla niearcybiskupów był udzielany w wiekach średnich tzw. racjonał. Prawo noszenia takiego odznaczenia posiadały diecezje: Eichstätt, Kraków, Nancy - Toulouse, Paderborn. Zwyczaj ten obecnie nie istnieje. PIUSKA - to mała, okrągła czapeczka, noszona przez duchownych katolickich na szczycie głowy. Zasadniczo purpurowa dla biskupów i arcybiskupów, czerwona dla kardynałów, biała dla papieża. Piuski noszą również niektóre zakony w kolorach określonych przez konstytucje zakonne; dawniej nosili również duchowni diecezjalni.

7 TIARA - papieska korona, składająca się z trzech diademów (z tego powodu zwana też triregnum), wysadzana kamieniami szlachetnymi i perłami, ozdobiona na szczycie małym krzyżem. W tej formie używana od ok. XIII/XIV w. aż do 1965 roku, czyli do pontyfikatu Pawła VI, który przestał jej używać. Tiara to ozdoba nieliturgiczna i jako taka używana była tylko przy okazjach nie związanych z liturgią: procesjach ze świątyni i do niej, ceremonialnych procesjach papieskich oraz przy ogłaszaniu decyzji dogmatycznych. Papież, podobnie jak inni biskupi, używa mitry jako liturgicznego nakrycia głowy. MUCET - Sięgająca do łokci pelerynka, w kolorze czerwonym - dla kardynałów, i fioletowym - dla biskupów. nakładają go także kanonicy, w kolorze stosownym do utartego zwyczaju i przywileju. ROKIETA - Płócienna komża o wąskich rękawach, u dołu z podbiciem koloru czerwonego dla kardynałów i fioletowego dla biskupów, prałatów i kanoników. SUTANNA - Podstawowy strój każdego księdza, niezależnie od godności. jest to długa suknia (z krepy lub tropiku) z długimi rękawami, wzorowana na antycznej szacie spodniej - tunice. Białą sutannę nosi papież, czerwoną - kardynałowie, fioletową - biskupi, czarną - pozostali księża, z tym że prałaci i kanonicy mają guziki z fioletowymi obszywkami. Kiedyś miała 33 guziki - tyle, ile lat żył Chrystus, dziś ich liczba jest dowolna. MANTOLET - Długi do kolan fioletowy płaszcz bez rękawów, wkładany na komże lub rokietę przez prałatów. Noszony również przez kanoników, w kolorze ustalonym dla poszczególnych kapituł.