WALORY I FORMY OCHRONY PRZYRODY NA POGÓRZU CIÊ KOWICKIM

Transkrypt

1 GEOLOGIA 2009 Tom 35 Zeszyt 2/ WALORY I FORMY OCHRONY PRZYRODY NA POGÓRZU CIÊ KOWICKIM Natural values and their protection status in the Pogórze Ciê kowickie Iwona GRUSZKA Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska; al. Mickiewicza 30, Kraków Abstract: The animate and inanimate nature monuments of the Pogórze Ciê kowickie are described in this paper, according to general geographic and geological setting. One of the famous objects in the vicinity of Ciê kowice is Rocky Town Nature Reserve. Many type of tors occur in this area, which are mainly built by Ciê kowice Sandstones (Paleocene Eocene), which belong to Silesian Nappe of the Outer Flysch Carpathians. Key words: nature monuments, Outer Flysch Carpathians, Silesian Nappe, Ciê kowice Sandstones, Rocky Town S³owa kluczowe: pomniki przyrody, zewnêtrzne Karpaty fliszowe, p³aszczowina œl¹ska, piaskowce ciê kowickie, Skamienia³e Miasto OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA POGÓRZA CIÊ KOWICKIEGO Pogórze Ciê kowickie (Fig. 1) to region wchodz¹cy w sk³ad pogórzy karpackich. Obszar ten le y pomiêdzy rzek¹ Bia³¹ na odcinku od Stró do Tarnowa na zachodzie i rzek¹ Wis³ok¹, od Jas³a do Pilzna, na wschodzie. Na pó³nocy ogranicza go próg Pogórza Karpackiego, a na po³udniu dolina potoku Polnianka, obni enie u nej i dolina rzeki Ropy. Pogórze Ciê kowickie to obszar wy ynny ukszta³towany przez pasma wzgórz w wiêkszej czêœci o przebiegu równole nikowym, po³¹czone szerokimi obni eniami. Ró nica wysokoœci wzglêdnych waha siê tu pomiêdzy 100 a 300 m (Matuszczyk 1995). W pó³nocnej czêœci Pogórza Ciê kowickiego wznosi siê wyraÿnie wypiêtrzony, ³ukowato wygiêty, przebiegaj¹cy z pó³nocnego zachodu na wschód grzbiet; Góry œw. Marcina (384 m n.p.m.) S³onej Góry (403 m n.p.m.) Trzemeskiej Góry (390 m n.p.m.) Kokocza (434 m n.p.m.). Grzbiet ten koñczy siê kulminacj¹ D¹browy (336 m n.p.m.) nad wsi¹ Szczegocice w dolinie Wis³oki i jest podzielony drugorzêdnymi grzbietami. W centralnej czêœci Pogórza ci¹gnie siê najlepiej na tym terenie wykszta³co-

2 78 I. Gruszka ne, d³ugie równole nikowe Pasmo Brzanki Liwocza pomiêdzy dolinami Bia³ej i Wis³oki. Jego najwy sze kulminacje to: Brzanka (534 m n.p.m.), Ostry Kamieñ (527 m n.p.m.), Gilowa Góra (506 m n.p.m.) i Liwocz (562 m n.p.m.). Fig. 1. Mapa geologiczna polskich Karpat (wg ytko et al. 1989, uproszczone) z lokalizacj¹ obszaru badañ Fig. 1. Geological map of the Polish Carpathians (after ytko et al. 1989, simplified) with location of study area Klimat Pogórza Ciê kowickiego zaliczany jest do klimatu górskiego i zró nicowany jest w zale noœci od uk³adu pionowego, a œrednia temperatur lipca wynosi C, natomiast stycznia 4 C (G³omb 1967). Kszta³tuj¹ go nap³ywaj¹ce z zachodu wilgotne masy powietrza polarno-morskiego. Cyrkulacja ta przewa a wiosn¹, latem i jesieni¹. Zim¹ natomiast zdarzaj¹ siê nap³ywy kontynentalnych mas powietrza ze wschodu. Najwiêksza liczba opadów przypada w lipcu a najmniejsza w styczniu, natomiast roczna suma opadów wynosi mm i charakteryzuje siê zmniejszaniem w miarê przesuwania siê na wschód (Matuszczyk 1995). Na Pogórzu Ciê kowickim przewa aj¹ wiatry zachodnie, pó³nocno-zachodnie i po³udniowozachodnie, a w dolinach g³ównych rzek niekiedy wiej¹ silne wiatry po³udniowe (G³omb 1967). Doœæ specyficzny klimat posiada miasteczko Ciê kowice (Fig. 2), a to za spraw¹ po³o enia na wzgórzu nieco ni szym ni otaczaj¹ce je wzniesienia. Powoduje to wystêpowanie nieco ³agodniejszego klimatu, pozbawionego zarówno wilgotnych ch³odów, silnych upa³ów i wiatrów, jak te du ych ró nic temperatur (Kubal 2004). Dla Pogórza Ciê kowickiego, które jest obszarem podgórskim, charakterystyczna jest znaczna liczba Ÿróde³ o ma³ej wydajnoœci i gêsta sieæ rzeczna. Rzeki maj¹ deszczowo-œnie ny system zasilania i cechuj¹ siê wiosennymi wezbraniami oraz letnimi powodziami. W zachodniej czêœci regionu przewa a odp³yw w pó³roczu letnim (od maja do paÿdziernika), a w czêœci wschodniej w pó³roczu zimowym (od listopada do kwietnia) (Warszyñska 1988). Rzeki i strumienie p³yn¹ malowniczymi dolinami, przewa nie o doœæ stromych zboczach i szerokich dnach. Maj¹ one w wielu miejscach naturalny i dziki charakter, obfituj¹ w prze³omowe fragmenty, jak np. Bia³a ko³o P³awnej, czy Wis³oka miêdzy Przeczyc¹ a Dêborzynem.

3 Walory i formy ochrony przyrody na Pogórzu Ciê kowickim 79 Fig. 2. Widok miasteczka Ciê kowice Fig. 2. Ciê kowice town Szata roœlinna, charakterystyczna dla Pogórza Ciê kowickiego, stanowi mozaikê ekosystemów. Przeplataj¹ siê tu pola uprawne, ³¹ki, sady, fragmenty nieu ytków i kompleksy leœne. S¹ one miejscem wystêpowania wielu rzadkich gatunków roœlin oraz zespo³ów roœlinnych. Zró nicowaniu roœlinnoœci sprzyja oczywiœcie charakter rzeÿby, g³ównie wzniesieñ, gdzie na pó³nocnych stokach jest wiele cienistych i wilgotnych siedlisk. Na stokach po³udniowych natomiast wykszta³cona jest miejscami flora ciep³olubna. Dodatkowy wp³yw na ró - norodnoœæ flory i fauny ma rozpiêtoœæ wysokoœci wzglêdnych osi¹gaj¹cych m. Do 300 m n.p.m. siêga roœlinnoœæ ni owa, wy ej rozci¹ga siê ju piêtro pogórza (Informator turystyczny, Mapa turystyczna Pogórze Ciê kowickie 2005). W okolicach Ciê kowic zachowa- ³y siê partie lasów najbardziej zbli one do pierwotnej postaci. Przewagê maj¹ tu lasy mieszane z dominacj¹ jod³y, sosny i dêbu. Domieszkê stanowi sprowadzany tu, lecz s³abo przyjmuj¹cy siê œwierk, a tak e modrzew, lipa, jesion, brzoza, osika, jarzêbina i dzika czeremcha. Skraje lasów zdobi¹ dzika jab³oñ i grusza a miejsca podmok³e olsza (Matuszczyk 1995). W piêtrze pogórza przewa aj¹ lasy liœciaste gr¹dy, pokrywaj¹ce urwiste zbocza i stoki nad rzekami. Drzewostany te buduj¹ dêby szypu³kowe, lipy drobno i szerokolistne, klony zwyczajne lub polne, trzeœnie, buki i jod³y oraz niezwykle bogata warstwa krzewów i runa leœnego (Informator turystyczny, Mapa turystyczna Pogórze Ciê kowickie 2005). Wyniesione grzbiety po-

4 80 I. Gruszka krywa buczyna karpacka, czyli lasy bukowe. Na ca³ym obszarze Pogórza spotkamy liczne zespo³y starych drzew, niejednokrotnie pomników przyrody, które zachowa³y siê najczêœciej w towarzystwie wiekowych koœcio³ów (Matuszczyk 1995). Z bogactwem flory idzie w parze ró norodnoœæ fauny, na któr¹ równie wp³ywa po³o- enie Pogórza Ciê kowickiego. Spotkamy tu ciekawostki przyrodnicze, które bêd¹ trudne do odszukania w innych regionach kraju. Mozaikowatoœæ ekosystemów Pogórza sprzyja oko³o 40 gatunkom ssaków, wœród których jest kilka rzadkich, zagro onych i chronionych. Nale ¹ do nich popielica i orzesznica przedstawiciele pilchowatych, spotykane w lasach bukowych i gr¹dach. W zwartych kompleksach leœnych mo na spotkaæ jelenia szlachetnego (Informator turystyczny, Mapa turystyczna Pogórze Ciê kowickie 2005). Wœród innych ssaków, bardziej popularnych na Pogórzu, mo emy zaobserwowaæ zwiêkszone w ostatnim czasie pog³owie lisa i dzika. Ponadto wystêpuj¹ tu zaj¹ce, sarny, wiewiórki, kuny leœne i polne, zaj¹ce, tchórze, ³asice, nornice, myszy rude, szczury i chomiki, a rzadziej tak e borsuki, wydry i pi - mowce. W okolicach Ciê kowic mo na spotkaæ pojedyncze biki (G³omb 1967). Ciekaw¹ i zarazem tajemnicz¹ grupê stanowi¹ nietoperze, których 9 gatunków stwierdzono na strychach koœcio³ów, domów i w piwnicach. Spotkamy tu m.in. nocka du ego, rudego i orzêsionego, gacka brunatnego, borowca wielkiego i mroczka póÿnego (Informator turystyczny, Mapa turystyczna Pogórze Ciê kowickie 2005). Pogórze charakteryzuje siê ogromnym bogactwem ptaków, których gniazduje tu ponad 100 gatunków, zw³aszcza w lasach i nadrzecznych zaroœlach. Bardzo bogaty jest œwiat owadów. Tylko w okolicach Ciê kowic doliczono siê a 276 gatunków motyli. Ciekawsze z nich to: niepylak mnemozyny, paÿ eglarz, paÿ królowej i rusa³ka a³obnik. Inny owad Europy Po³udniowej, który odwiedza Pogórze to æma zmierzchnica trupia g³ówka (Matuszczyk 1995). OCHRONA PRZYRODY I JEJ FORMY NA POGÓRZU CIÊ KOWICKIM Na Pogórzu Ciê kowickim spotkamy kilka, z ogólnie przyjêtych w Polsce, form ochrony przyrody i krajobrazu, a mianowicie: parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu i pomniki przyrody. Z parków krajobrazowych na terenie Pogórza Ciê kowickiego odwiedziæ mo na dwa takie obiekty: Park Krajobrazowy Pasma Brzanki i Ciê kowicko-ro nowski Park Krajobrazowy. Park Krajobrazowy Pasma Brzanki zosta³ powo³any w listopadzie 1995 roku rozporz¹dzeniem Wojewody Tarnowskiego i chroni najwy ej po³o on¹ czêœæ Pogórza Ciê kowickiego: pasmo Brzanki Liwocza. Jego powierzchnia wynosi ha i rozci¹ga siê od prze- ³omu rzeki Bia³ej po dolinê Wis³oki ( Park po³o ony jest na terenie zewnêtrznych Karpat fliszowych, w obrêbie p³aszczowiny œl¹skiej. RzeŸba terenu jest niezwykle urozmaicona. Charakterystyczne s¹ tutaj znaczne spadki terenu oraz g³êboko wciête doliny potoków. Krajobraz parku nie ustêpuje swym urozmaiceniem jego rzeÿbie. W jego granicach znalaz³y siê tereny zurbanizowane z charakterystyczn¹ dla czêœci podgórskiej zabudow¹ jak i du e kompleksy u ytków rolnych, które wspó³tworz¹ krajobraz kulturowy. Najwy sze wzniesienia parku przekraczaj¹ 500 m n.p.m. Brzanka

5 Walory i formy ochrony przyrody na Pogórzu Ciê kowickim 81 (534 m n.p.m.), Kamiñska Góra (508 m n.p.m.) i Liwocz (562 m n.p.m.). Dominuje tu krajobraz naturalny, którego g³ównym elementem s¹ wielogatunkowe lasy, tworz¹ce zwarty kompleks ( W obrêbie najwy szych partii Parku przewa aj¹ fliszowe utwory kredowe: zlepieñce, piaskowce, ³upki i margle. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje tu fa³d Brzanka Liwocz (Œwidziñski 1971, Kêpiñska 1986), odgraniczaj¹cy siê znacznie od otoczenia, który odgrywa bardzo wa n¹ rolê w budowie geologicznej tej czêœci Karpat daj¹c pogl¹d na mechanizm fa³dowania siê fliszu karpackiego. Znacznym urozmaiceniem s¹ wychodnie skalne znajduj¹ce siê w g³ównym grzbiecie pasma. Blisko 60% terenu Parku zajmuj¹ grunty u ytkowane rolniczo: uprawy zbó, sady oraz ³¹ki i pastwiska, których zdecydowana wiêkszoœæ ma naturalny charakter. Znajduj¹ siê one g³ównie u podnó a pasma, ale i niejednokrotnie wnikaj¹ dolinami a po sam grzbiet. Otwarte przestrzenie w wy szych po³o eniach i na samym grzbiecie pasma s¹ bardzo dobrymi punktami widokowymi na tereny otaczaj¹ce Park. Roztaczaj¹ siê z nich widoki na pozosta³¹ czêœæ Pogórza Ciê kowickiego, a tak e na Beskidy Niski i S¹decki, przy ³adnej pogodzie mo na dostrzec nawet Tatry ( Trochê ponad 1/3 powierzchni Parku stanowi¹ lasy, wyró niaj¹ce siê znacznym zró nicowaniem zbiorowisk roœlinnych jak i fauny. Dominuje tu bezwzglêdnie buczyna karpacka. S¹ równie lasy jod³owe, gr¹dy, a tak e bory mieszane z sosn¹. W licznych dolinach potoków wyp³ywaj¹cych z pasma mo na spotkaæ dobrze wykszta³cone p³aty ³êgu jesionowego ( Charakteryzuj¹c Park Krajobrazowy Pasma Brzanki nie mo na oczywiœcie pomin¹æ licznych zabytków kultury materialnej. Tymi najcenniejszymi s¹: drewniany koœció³ w urowej z 1794 roku, drewniany koœció³ w Jod³ówce Tuchowskiej z 1841 roku, dwór z II po³owy XVII w. w Bistuszowej. Na terenie Parku znajduje siê równie kilka zabytkowych cmentarzy z okresu I wojny œwiatowej. Ciê kowicko-ro nowski Park Krajobrazowy powsta³ w tym samym roku co wspomniany powy ej, czyli w W swym zasiêgu obejmuje fragment po³udniowo-zachodniej czêœci Pogórza Ciê kowickiego i fragment po³udniowy Pogórza Ro nowskiego miêdzy Bia³¹ a Dunajcem. Jego ca³kowita powierzchnia wynosi ha. W granicach Pogórza Ciê kowickiego znajduje siê oko³o 1/5 chronionego obszaru, a to g³ównie w otoczeniu Ciê kowic ( A 55% powierzchni Parku stanowi¹ obszary wykorzystywane do produkcji rolnej, lasy zajmuj¹ natomiast 39%. Unikatowoœæ tego terenu wynika z interesuj¹cej budowy geologicznej, urozmaiconej rzeÿby terenu, wystêpowania rzadkich i chronionych gatunków roœlin, zasobnoœci w wody mineralne i niskiego stopnia degradacji œrodowiska przyrodniczego. Nie nale y równie zapomnieæ o cennych zabytkach kultury materialnej. Zaliczyæ tu trzeba: dworek I.J. Paderewskiego w K¹œnej Dolnej, zabytkowy uk³ad architektoniczny Ciê kowic z rynkiem, koœcio³em i ratuszem, zabytkowe koœcio³y w Gromniku, Paleœnicy i Zaborowicach, Muzeum Przyrodnicze im. Krystyny i W³odzimierza Tomków w Ciê kowicach. Na terenie Parku znajduje siê równie kilkanaœcie cmentarzy wojennych z okresu I wojny œwiatowej ( Najcenniejszym elementem przyrody nieo ywionej Parku jest zgrupowanie form skalnych w rezerwacie Skamienia³e Miasto w Ciê kowicach (Alexandrowicz 1970, 2006, Alexandrowicz et al. 1999). Ten stricte geologiczny rezerwat przyrody utworzony zosta³ w roku 1974, a w³aœciwie to reaktywowany, bo ju w roku 1931 chroniona by³a najciekawsza jego czêœæ. Obecnie powierzchnia objêta ochron¹ wynosi ha i obejmuje obszar na po³udnie od centrum Ciê kowic, znajduj¹cy siê pomiêdzy rzek¹ Bia³¹ a drog¹ Ciê kowice Staszkówka.

6 82 I. Gruszka Rezerwat stanowi otoczenie wzgórza Ska³a (367 m n.p.m.), gdzie w jego zachodniej czêœci wystêpuj¹ liczne ska³ki piaskowcowe. Buduj¹ je eoceñskie (œrodkowy paleogen) grubo- ³awicowe piaskowce i zlepieñce ciê kowickie, nale ¹ce do p³aszczowiny œl¹skiej (Fig. 1). Obszar Skamienia³ego Miasta jest klasycznym miejscem naukowo-dydaktycznym, gdzie studiowane s¹ utwory grubo³awicowego fliszu, który interpretowany jest tutaj jako efekt fluksoturbidytowej sedymentacji z wysoko gêstoœciowych pr¹dów turbidytowych (Koszarski 1956, Alexandrowicz 1970, 1978, Leszczyñski 1981, 1989) i sp³ywów ziarnowych. Taka geneza piaskowców ciê kowickich powoduje, e s¹ one utworami silnie porowatymi (oko³o kilkanaœcie procent), stanowi¹c jeden z najlepszych kolektorów ropy naftowej w Karpatach fliszowych (Dziadzio et al. 2006). Utwory skalne pod wp³ywem wietrzenia, zarówno mechanicznego jak i chemicznego ulega³y i nadal ulegaj¹ procesom modelowania (Alexandrowicz &BrzeŸniak 1989). Znajduj¹ce siê tu formy skalne maj¹ zró nicowan¹ wielkoœæ i wysokoœæ (np. Grunwald) (Fig. 3), a tak e osobliwe kszta³ty przypominaj¹ce zwierzêta ska³a Borsuk, postacie ska³a Czarownica, grzyby ska³ka Grzybek, maczugi czy ambony ska³a Ratusz, Ska³ka z krzy em, Piramidy (Fig. 3). W miejscach skupieñ ska³ek tworz¹ siê labirynty o w¹skich korytarzach i progach oraz grzêdach. Znajduj¹ siê tu równie jaskinie typu szczelinowego i wnêki skalne. Bardzo ciekawa jest mikrorzeÿba ska³ (Matuszczyk 1995). Z tych unikalnych wzglêdów obszar ten jest prawnie chroniony i udostêpniany zwiedzaj¹cym (Alexandrowicz 1970, 2006, Alexandrowicz et al. 1999). Ostañce skalne niew¹tpliwie stanowi¹ najwiêksz¹ atrakcjê rezerwatu, nie mo na jednak zapomnieæ o szacie roœlinnej okalaj¹cej ca³y obszar. Rezerwat otoczony jest przez las mieszany sosnowo-dêbowy, którego wiek oceniany jest na 100 lat. Rosn¹ tu dêby szypu³kowe i bezszypu³kowe, sosna zwyczajna (miejscami pojedyncze sosny, krêpe i skar³owacia³e, wchodz¹ na nagie ska³ki nadaj¹c swoiste piêkno rezerwatowi), topola, osika, brzoza brodawkowata, a tak e pojedyncze egzemplarze lipy drobnolistnej, jod³y, œwierka i graba. Warstwa podszytu jest bardzo urozmaicona, tworzy j¹ kruszyna, ja³owiec, jarzêbina i leszczyna. W runie rosn¹ m.in. konwalijka dwulistna, gruszyczka jednostronna, orlica pospolita, borówka czarna i kosmatka gajowa (Pêkala & Œwiêœ 1971). Na terenie rezerwatu spotkamy równie wiele gatunków chronionych m.in. storczyki szerokolistnego i plamistego, wid³aki wroñca, ja³owcowego, goÿdzikowatego, paprotkê zwyczajn¹, bluszcz pospolity, marzankê wonn¹ i wawrzynka wilcze³yko. Do osobliwoœci nale y zaliczyæ wystêpowanie cebulicy dwulistnej (Nabo ny & Pi¹tek 1995/96). Inne równie cenne rezerwaty przyrody nieo ywionej to Diable Ska³y i jedna z najd³u szych jaskiñ szczelinowych w Polsce tzw. Diabla Dziura, która ma d³ugoœæ oko³o 320 m. Jest ona miejscem hibernacji najrzadszego nietoperza w Polsce podkowca ma³ego. Pojedyncze ska³ki spotkane w Parku s¹ pomnikami przyrody, np. Wieprzek w Jastrzêbi i Jar Czarownic wodospad w Ciê kowicach. Rezerwat leœny Liwocz o powierzchni ha, utworzony zosta³ w 2004 roku i obejmuje po³udniowo-wschodnie i po³udniowe stoki najwy szej góry na Pogórzu Ciê kowickim Liwocza (562 m n.p.m.). Ochronie podlega tu dobrze zachowany las bukowo-jod³owy buczyna karpacka. We wschodniej czêœci rezerwatu dominuje sosna, a jej uzupe³nienie stanowi buk. Ku zachodowi, w grzbiecie otoczonym potokami sp³ywaj¹cymi do Wróblowej i Lipnicy przewa aj¹ starodrzewy bukowe, maj¹ce oko³o 110 lat. Tam te znajdziemy wychodnie skalne piaskowca godulskiego.

7 Walory i formy ochrony przyrody na Pogórzu Ciê kowickim 83 Fig. 3. Ró ne formy skalne rezerwatu przyrody Skamienia³e Miasto Fig. 3. Different shape of rocky tors of Rocky Town Nature Reserve

8 84 I. Gruszka Z roœlin chronionych na uwagê zas³uguje bluszcz zwyczajny i wawrzynek wilcze³yko. Salamandry plamiste znajduj¹ schronienie w cienistych dolinach potoków. Spotkamy tu kilka rzadkich i chronionych gatunków ptaków: puszczyka uralskiego i zwyczajnego, dziêcio³a bia- ³ogrzbietego i grubodzioba (Informator turystyczny, Mapa turystyczna Pogórze Ciê kowickie 2005). W ramach obszaru chronionego krajobrazu znaczna czêœæ Pogórza Ciê kowickiego objêta jest w³aœnie t¹ form¹ ochrony. Ma ona na celu zachowanie wyró niaj¹cego siê tu krajobrazu podgórskiego, który wspó³tworz¹ zró nicowane ekosystemy pól uprawnych, ³¹k oraz kompleksów leœnych. W wielu miejscach znajduj¹ siê stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roœlin i zwierz¹t. Ten obszar chronionego krajobrazu rozci¹ga siê tu na po³udnie od dolin potoku W¹tok i rzeki Dulczy, niemal po geograficzne granice Pogórza. W du ej mierze stanowi on otoczenie dwóch opisanych powy ej Parków Krajobrazowych: Parku Krajobrazowego Pasma Brzanki i Ciê kowicko-ro nowskiego Parku Krajobrazowego. Na Pogórzu Ciê kowickim znajduje siê sporo pomników przyrody. Jeden z nich stanowi skalna wychodnia grubo³awicowych piaskowców ciê kowickich Ostry Kamieñ, le ¹ca w grzbiecie pasma Brzanka Liwocza (Fig. 4). Fig. 4. Pomnik przyrody nieo ywionej Ostry Kamieñ (z Autork¹ œrodkowe dolne zdjêcie) Fig. 4. Ostry Kamieñ inanimate nature monument (with Autor middle lower photo)

9 Walory i formy ochrony przyrody na Pogórzu Ciê kowickim 85 Kolejny pomnik to nieczynny ju kamienio³om w Ostruszy (Fig. 5) z ods³oniêciem grubo³awicowych piaskowców ciê kowickich. Jest to najwiêksze ods³oniêcie tego typu ska³ na terenie ca³ego Pogórza Ciê kowickiego. Pomnikiem przyrody jest równie Wodospad Ciê - kowicki, tzw. Wodospad Czarownic, który znajduje siê nieopodal Skamienia³ego Miasta. Ochronie podlega tu wy ³obiony w piaskowcach ciê kowickich w¹wóz o d³ugoœci oko³o 40 m, ograniczony kilkunastometrowymi œcianami skalnymi. Jego zakoñczenie stanowi pionowa œciana piaskowca, po której sp³ywaj¹ wody jednego z dop³ywów Ostruszanki. Fig. 5. Pomnik przyrody nieo ywionej Kamienio³om w nieczynnym kamienio³omie w Ostruszy Fig. 5. Kamienio³om inanimate nature monument in abandoned quarry in Ostrusza Ochronie w formie pomników przyrody podlegaj¹ równie zabytkowe parki podworskie w Rzepienniku Biskupim, Ryglicach, êkach Górnych, Strzegocicach czy maj¹cy miejski charakter park w Tuchowie. Zarówno w wymienionych parkach jak i w okolicy budynków, najczêœciej wiekowych koœcio³ów, znajduj¹ siê pojedyncze, równie wiekowe drzewa, ich skupienia, b¹dÿ nawet aleje tak e objête ochron¹ pomnikow¹. Najczêœciej s¹ to lipy, dêby i kasztanowce (Matuszczyk 1995). Niniejsze opracowanie jest fragmentem niedokoñczonej pracy magisterskiej Autorki, która zginê³a tragicznie w dniu na przejœciu dla pieszych przy zbiegu ulicy Czarnowiejskiej i alei Mickiewicza w Krakowie. By³a studentk¹ specjalnoœci geoturystyka Wydzia³u Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska AGH. Jako Jej promotor mog³em siê przekonaæ, e Iwona by³a radosn¹ i bystr¹ dziewczyn¹, która z pasj¹ opracowywa³a swoj¹ pracê magistersk¹ i przygotowywa³a siê do jej obrony. Myœlê, e teraz wie ju wszystko o tajemnicach swojej ulubionej geoturystyki, a zw³aszcza zagadek geologii okolic Ciê kowic, widz¹c j¹ jasno z góry. Nie ingeruj¹c zasadniczo w merytoryczn¹ stronê pracy, dokonano tylko niezbêdnych korekt edytorsko-wydawniczych, by przystosowaæ j¹ do wymogów Kwartalnika. Micha³ Krobicki

10 86 I. Gruszka LITERATURA Alexandrowicz Z., Ska³ki piaskowcowe w okolicach Ciê kowic nad Bia³¹. Ochrona Przyrody, 35, Alexandrowicz Z., Ska³ki piaskowcowe zachodnich Karpat fliszowych. Prace Geologiczne, Komitet Nauk Geologicznych PAN, Oddzia³ w Krakowie, 113, Alexandrowicz Z., Framework of European geosites in Poland. Nature Conservation, 62, Alexandrowicz Z. & BrzeŸniak E., Uwarunkowania procesów wietrzenia na powierzchni ska³ek piaskowcowych w wyniku zmian termiczno-wilgotnoœciowych w Karpatach fliszowych. Folia Geographica, ser. Geographica-Physica, 21, Alexandrowicz Z., Poprawa D. & R¹czkowski W., Stratotypes and other important geosites of the Polish Carpathians. Polish Geological Institute, Special Papers, 2, Dziadzio P.S., Borys Z., Kuk S., Mas³owski E., Probulski J., Pietrasiuk M., Górka A. & Moryc J., Hydrocarbon resources of the Polish Outer Carpathians reservoir parameters, trap types, and selected hydrocarbon fields: a stratigraphic review. W: Golonka J. & Picha F. (eds), The Carpathians and their foreland: geology and hydrocarbon resources. American Association of Petroleum Geologists, Memoire, 84, G³omb E., Tarnów i Ziemia Tarnowska. PTTK Oddzia³ Ziemi Tarnowskiej, Informator turystyczny, Mapa turystyczna Pogórze Ciê kowickie. Wydawnictwo Kartograficzne Compass, Kraków. Kêpiñska B., Podzia³ utworów górnej kredy i paleogenu centralnej czêœci fa³du Brzanka-Liwocz (jednostka œl¹ska). Kwartalnik Geologiczny, 30, 1, Koszarski L., Observations on the sedimentation of the Ciê kowice Sandstone near Ciê - kowice (Carpathian Flysch). Bulletin de l Académie Polonaise des Sciences, 3, Kubal G., W Gminie Ciê kowice. Urz¹d Miasta i Gminy w Ciê kowicach. Leszczyñski S., Piaskowce ciê kowickie jednostki œl¹skiej w polskich Karpatach: studium sedymentacji g³êbokowodnej osadów gruboklastycznych. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 51, 3 4, Leszczyñski S., Characteristics and origin of fluxoturbidites from the Carphatian flysch (Cretaceous-Palaeogene), south Poland. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 59, Matuszczyk A., Pogórze Karpackie. Oddzia³ PTTK Ziemi Tarnowskiej. Nabo ny P. & Pi¹tek M., 1995/96. Roœliny chronione województwa tarnowskiego. Rocznik Tarnowski, Tarnów TTK. Pêkala M. & Œwiêœ F., Roœlinnoœæ rezerwatu Skamienia³e Miasto w Ciê kowicach. Instytut Biologii, UMCS, Lublin. Œwidziñski H., Fa³d Brzanka Liwocz (Polskie Karpaty Œrodkowe). Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 41, 2, Warszyñska J. (Ed.), Województwo Tarnowskie. PAN, Kraków. ytko K., Zaj¹c R., Gucik S., Ry³ko W., Oszczypko N., Garlicka I., Nemèok J., Eliáš M., Menèik E. & Stránik Z., Map of the tectonic elements of the Western Outer Carpathians and their foreland. In: Poprawa D. & Nemèok J. (eds), Geological Atlas of the Western Outer Carpathians and their Foreland. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa/GUDŠ Bratislava/Uug Praha.