Metoda drobnych kroków

Transkrypt

1 Metoda drobnych kroków dr Adam Bodnar O d pewnego czasu autorytet wymiaru sprawiedliwości maleje. Wynika to ze źle skonstruowanej struktury wymiaru sprawiedliwości, braku wystarczającego wsparcia dla sędziów ze strony personelu pomocniczego oraz z jego małej efektywności. Mamy także do czynienia z kryzysem urzędu sędziego w kontekście jego ogólnego udziału w życiu społecznym. Środowisko sędziowskie ma mocne tendencje do zamykania się w ramach własnych struktur zawodowych. Zmniejsza się tym samym kontakt ze światem zewnętrznym.

2 Jest to w pewnym sensie proces nieunikniony, ponieważ wiąże się on z dużym, ogólnym kryzysem zaufania społecznego. Sędzia, będąc narażony cały czas na kwestionowanie jego pozycji, podważanie zaufania do rozstrzygnięć, zbyt częste wnioski o wyłączanie sędziego czy także różnego rodzaju manipulacje podejmowane przez pełnomocników procesowych, nie ma zbyt wielkiej motywacji, aby ze społeczeństwem kontaktować się inaczej niż przez wydawanie orzeczeń. Tylko nieliczni angażują się w inicjatywy przekraczające ramy środowiskowe, w życie lokalnej wspólnoty czy w nauczanie prawa w lokalnych szkołach. Z drugiej strony wykonywaniu urzędu sędziego towarzyszy głębokie poczucie frustracji. Pomysły reformatorskie zgłaszane przez pojedynczych sędziów giną w przepastnych szufladach Ministerstwa Sprawiedliwości (jeśli w ogóle do niego docierają), szafy nie domykają się z powodu ciągle napływających nowych spraw. Większość sędziów liniowych, czyli tych orzekających w I instancji, znajduje się nieustannie w sytuacji poczucia winy z powodu przedłużającego się procesu, nieskończonych kilku uzasadnień czy braku realnej pomocy ze strony asystentów czy sekretarzy sądowych. Do tego dochodzi frustracja spowodowana brakiem możliwości godnego życia wynagrodzenie zaspokaja podstawowe potrzeby, ale nie daje jakichś cudownych perspektyw dalszego życia. Awans jest wysoce niepewny, bo istnieje duża konkurencja w naborze na każde wyższe stanowisko sędziowskie. Tylko od niego natomiast zależy realny wzrost wynagrodzenia. Z kolei stan spoczynku jest perspektywą zbyt odległą, aby kompensować aktualny, gorszy niż w sektorze prywatnym poziom wynagrodzeń. W ostatnich latach sędziowie stracili duchowe przewodnictwo. Autorytety wybitni sędziowie rzadko uczestniczą w dyskusjach publicznych. Większość sędziów najwyższych instancji zdaje się nie rozumieć problemów sędziów niższych instancji, tak jakby co najmniej wykonywali oni inny zawód. Warto pamiętać, że wielu sędziów wyższych instancji pochodzi ze świata nauki lub z innych zawodów prawniczych i często po prostu nie rozumie świata sądów rejonowych. Wreszcie przedstawiciele takich organów jak Krajowa Rada Sądownictwa nie dają wystarczającego wsparcia, choćby przez jasne i precyzyjne stanowisko wobec organów władzy publicznej. Problem z KRS pokazuje niedawna uchwała dotycząca sędziego Igora Tuleyi. Szesnastu członków KRS udzialiło mu poparcia, ale stało się to po tym, jak wcześniej Przewodniczący KRS skrytykował słowa tegoż sędziego. Na tym tle rośnie w siłę pozycja Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia. Stowarzyszenie posługuje się coraz bardziej radykalną retoryką w walce o prawa sędziów. Słabiej przebija się działalność organiczna Stowarzyszenia dążenia do zmiany prawa, pogłębienia dyskusji, reformy sądownictwa, organizowane szkolenia. Ten radykalizm jest jednak naturalnym tonem, biorąc pod uwagę aktualny poziom frustracji w szeregach kadry sędziowskiej oraz brak alternatywnych liderów środowiskowych osób, którym większość sędziów byłaby w stanie prawdziwie zaufać i ich szanować. Powstaje oczywiście pytanie, czy to nie jest kryzys dotyczący społeczeństwa, w którym przewodnicy ideowi przestają odgrywać tak istotną rolę jak wcześniej, a aktywizm obywatelski przenosi się do sieci. Nie bez przyczyny wielką popularnością cieszy się serwis internetowy który staje się jednym z głównych ogniw łączących środowisko sędziów. Nie dziwi zatem, że większość reform podejmowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości jest traktowana z dużą nieufnością. Skoro dominuje poczucie frustracji, brak należytej troski o sądownictwo ze strony polityków, to sędziowie są podwójnie nieufni wobec podejmowanych prób reformy. Co więcej, częstokroć gołym okiem widać, że reformy są słabo przemyślane i przygotowane, a koncepcje zmieniają się pod wpływem nagłych emocji i sondaży. Brakuje długoterminowej wizji, a szczególnie polityków, którzy dysponowaliby wystarczającym autorytetem (i poparciem partii rządzącej), aby przekonać do siebie innych i dostać mandat na reformowanie dłuższy niż jeden rok. Sędziowie nie są jednak także bez winy. Ponad 10 tys. świetnie wykształconych osób, z natury indywidualistów, jest w stanie skrytykować każdy, nawet najlepiej przemyślany i przygotowany pomysł. Tutaj przejawia się także brak zaufania. Powstaje bowiem pytanie, czy nawet gdy-

3 by powstała długoterminowa wizja reformy wymiaru sprawiedliwości, z nastawieniem na letni plan realizacji, to czy sędziowie by ten plan poparli? Czy czasami w takiej sytuacji nie zwyciężyłoby podejście: co z tego, że za 10 lat ma być dobrze, jak teraz jest mi źle? Wydaje się, że to może być najważniejsze wyzwanie dla reformy wymiaru sprawiedliwości, szczególnie jeśli głosowi (uzasadnionemu) sfrustrowanych tysięcy sędziów nie towarzyszą alternatywne opinie osób cieszących się szacunkiem środowiska sędziowskiego czy choćby polityków poważnie zainteresowanych tematem. Głosy te nie występują, bo mało kto w ogóle w Polsce zajmuje się wymiarem sprawiedliwości. Wystarczy przejść się na jakąkolwiek konferencję dotyczącą tej problematyki. Trudno na nich dostrzec przejawy aktywności posłów czy senatorów. Zazwyczaj po zaliczeniu części oficjalnej nawet ci najaktywniejsi opuszczają salę i wracają do innych zajęć. W takiej sytuacji wewnętrznie sprzężonego kryzysu powstaje pytanie, co robić. Jakie działania podejmować, aby jednak nie godzić się na taką sytuację oraz brak realnej możliwości reformy sądownictwa, w obliczu słabych polityków oraz głębokiej nieufności ze strony środowiska sędziowskiego? obsługi interesanta czy innych technicznych usprawnień 1 ten etap w Polsce powoli przechodzimy z sukcesem ale raczej o zdanie sobie sprawy z tego, że autorytet wymiaru sprawiedliwości buduje się nie tylko w skutek dobrego, rzetelnego i sprawiedliwego orzekania, ale także przez wyraźne tłumaczenie, dlaczego sąd podjął taką, a nie inną decyzję. Każdy sędzia powinien sobie zdawać sprawę, że wszelka jego decyzja buduje autorytet wymiaru sprawiedliwości. Jest to szczególnie ważne w czasach, kiedy mamy do czynienia z coraz bardziej skomplikowanym systemem prawnym. Co więcej, czasy specjalizacji powodują, że coraz łatwiej uciekać sędziom w techniczne paragrafy, a nie tłumaczyć zasady, na których opierało się rozstrzygnięcie. Paradoks polega na tym, że trudno mieć do sędziów o to pretensje, biorąc pod uwagę ich wykształcenie. Cały system edukacji prawniczej w niewielkim stopniu bierze pod uwagę konieczność nauczenia, jak myśleć zasadami, a nie paragrafami. Stosowanie zasady proporcjonalności to wbrew pozorom sztuka. Poza tym udręczenie codziennością oraz konieczność ciągłego pisania zaległych uzasadnień (bo do szaf napływają wciąż nowe sprawy), nie pozwala na oderwanie się od prostego spojrzenia na sprawę. Zdecydowanie łatwiej jest poszukać w miarę pasujący przepis, podciągnąć pod niego stan faktyczny i orzec. Przepis może nie do końca pasować, ale to już jest problem ustawodawcy, a nie sędziego, który mógłby to zniwelować przez zastosowanie odpowiedniej zasady konstytucyjnej. Jedyna możliwość w takiej sytuacji to reformy małe, cząstkowe, wymagające albo drobnych zmian legislacyjnych, albo po prostu zmian organizacyjnych. Słowem: nie można mówić, że nic się nie da zrobić, ale właśnie być może czasami nawet wbrew środowisku podejmować próby, przekonywać, pokazywać, że jak się chce, to można, wykorzystywać istniejące opcje. Czasami w sytuacji ogólnego bezwładu organizacyjnego takie oddolne działania mogą się przebijać i wpływać na całe środowisko właśnie ze względu na ich bezpretensjonalność oraz odwagę w przełamywaniu lodów. Tymczasem sędzia powinien sobie zdawać sprawę, że przez swoje orzeczenia komunikuje się nie tylko ze stronami, ale także z całym społeczeństwem. Orzeczenia są przedmiotem dyskusji i analizy stron postępowania, ich rodzin, przyjaciół, mediów, organizacji pozarządowych, naukowców, a także innych profesjonalistów kolegów z innych sądów, adwokatów, radców prawnych czy prokuratorów. Jednym z punktów wyjścia dla takich oddolnych reform może być sfera komunikacji sądów z obywatelami. Nie chodzi przy tym o wprowadzanie dodatkowych punktów Sąd jest instytucją wiedzy przekazuje określony pogląd na temat rozpatrywanej sprawy oraz otaczającego świata i wpływa tym samym na sposób jej rozstrzygnięcia. 1 Por. Joanna Lora, Komunikacja sądów z obywatelami badania empiryczne, wnioski, rekomendacje zmian, Raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka oraz Forum Obywatelskiego Rozwoju, kwiecień 2009 r., dostępny na stronie

4 Przekazuje także informację na temat obowiązującego prawa. Sąd nie może jednak zakładać, że wszyscy odbiorcy przekazywanej informacji są przygotowani na taki sam przekaz, że posiadają wystarczający poziom wiedzy, aby zrozumieć sens wypowiedzi. Raczej należy przyjąć, że jest wręcz przeciwnie. Z tego punktu widzenia komunikacja zewnętrzna jest ważna, gdyż wpływa na siłę przekazu, ale również pośrednio buduje autorytet. Siłą rzeczy sąd ma mniej narzędzi, za pomocą których może kontaktować się ze światem zewnętrznym. Sąd to nie korporacja, która może zatrudnić specjalistów od wizerunku zewnętrznego i znaczną część swojego budżetu inwestować w dotarcie do odbiorcy i przekonanie go do tej czy innej usługi lub towaru. Sędzia jednak powinien sprawnie posługiwać się tym warsztatem językowym, który posiada, i wykorzystywać dla budowania swojego autorytetu wszystkie instrumenty komunikacji zewnętrznej. Są to w szczególności ustne motywy rozstrzygnięcia, uzasadnienie pisemne wyroku, ale także zachowanie na rozprawie (w tym tłumaczenie decyzji proceduralnych) czy kontakty z dziennikarzami (za pośrednictwem rzecznika prasowego). W każdej z tych sfer zewnętrznego komunikowania się można by wymienić przykłady i dobrych praktyk, i nadużyć. Nie to jest jednak celem tego tekstu, lecz raczej zastanowienie się, co można zmienić, aby spowodować wyraźną poprawę. Słowem: jak dokonać zmiany, która docelowo mogłaby objąć całe sądownictwo, a nie wymaga modyfikacji legislacyjnej, lecz jedynie dobrej woli i zrozumienia istoty problemu. Jednym z takich pomysłów jest projekt stworzony przez Rzecznika Praw Obywatelskich pt. Język urzędowy 2 przyjazny obywatelom. Inicjatywa ta nawiązuje do funkcjonującej w Wielkiej Brytanii już od 1979 r. kampanii 3 Plain English. W skrócie polega na tym, aby systematycznie dokonywać przeglądu dokumentów urzędowych pod kątem ich zrozumiałości dla przeciętnego odbiorcy, a także aby szkolić, jak posługiwać się w działaniach publicznych prostszym językiem. RPO zorganizował w dniach października 2012 r. I Kongres Języka Urzędowego. Co ciekawe, nie uczestniczył w nim żaden przedstawiciel sądownictwa. Warto zastanowić się, czy w ogóle przedstawiciele sądownictwa byli uwzględnieni w tym nowym projekcie. Jeśli nie, to być może kolejny Kongres powinien być poświęcony wyłącznie sądom. Jest to ważne, ponieważ właśnie sądy najczęściej posługują się trudnym i hermetycznym językiem. Czasami oczywiście trudno jest rozstrzygnąć skomplikowaną sprawę bez posługiwania się skomplikowanym językiem. Natomiast prawdopodobnie większość spraw dotyczących zwyczajnych ludzkich i codziennych problemów nie wymaga wyszukanej terminologii prawniczej. Co więcej, nauczenie sędziów, jak posługiwać się prostszym językiem (czego nikt na studiach czy aplikacji sędziowskiej nie robił raczej wręcz przeciwnie) mogłoby im pomóc w pracy. Uczyni łatwiejszym nie tylko tłumaczenie ustnych motywów rozstrzygnięcia, lecz nawet przygotowywanie stenogramów z nagrań rozpraw. Sędzia mógłby dokonać przeglądu stosowanych przez siebie szablonów czy wzorców orzeczeń w prostych sprawach pod kątem właśnie 5 stosowanego języka. Nie do przecenienia jest też satysfakcja stron, które lepiej zrozumieją, jaki jest wyrok, i nie będą musiały czekać na anegdotyczne pytanie do pełnomocnika po ogłoszeniu wyroku: No to, Panie Mecenasie, teraz Pan mi wytłumaczy wygraliśmy czy przegraliśmy?. Jestem przekonany, że w Polsce znajdzie się grupa sędziów, która podejmie się inicjatywy zrealizowania projektu pilo- Por. informacje na stronie Por. informacje na stronie Sprawozdanie z Kongresu Języka Urzędowego znajduje się na stronie: Por. Katarzyna Pawlicka, Wzorce postanowień i zarządzeń: Szablony z ludzką twarzą, [w:] Łukasz Bojarski, Sprawny sąd. Zbiór dobrych praktyk, Wydanie drugie i poprawione, Stowarzyszenie Sędziów Polskich Iustitia i Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2004, s , książka dostępna jest na stronie

5 tażowego dotyczącego języka stosowanego w sądownictwie. Stanie się częścią pospolitego ruszenia (tak jak to ujął RPO), które przyczyni się do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego oraz demokratycznego państwa prawnego. Grupa sędziów mogłaby zainicjować dyskusję z językoznawcami z lokalnego uniwersytetu, zidentyfikować najpopularniejsze błędy popełniane w wypowiedziach ustnych i pisemnych, słowa żargonu prawniczego, które bez krzywdy dla procedury i jakości pracy można zastąpić prostszymi, a następnie przygotować podręcznik na temat klarownego języka sądowego. Oczywiście konieczne byłoby podjęcie zobowiązania jak najszerszego stosowania takiego uproszczonego języka w praktyce orzeczniczej tej grupy inicjatywnej. Po jakimś czasie sędziowie mogliby nauczyć swoich kolegów, jak posługiwać się prostszym językiem, jakich błędów unikać. Metodą pączkowania możliwe byłoby spowodowanie trwałej zmiany w wymiarze sprawiedliwości. Być może w projekt zaangażowałaby się Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury zarówno na etapie kształcenia aplikantów (przyszłych potencjalnych sędziów i prokuratorów), jak i na etapie kształcenia ustawicznego. Organizacje pozarządowe zamiast doceniać jakość stron internetowych, mogłyby zacząć przyznawać wyróżniającym się sądom odznakę Kryształowy Język (wzorem brytyjskiej kampanii). Pomysły na zachęcenie sędziów do uczestnictwa w tym wspólnym przedsięwzięciu można mnożyć. W ten sposób dzięki wstępnej aktywności kilkunastu osób rozumiejących istotę problemu (i uruchomieniu pewnego procesu zmiany mentalnej) można przeprowadzić jedną z istotnych reform wymiaru sprawiedliwości. Sędziowie mogliby łatwo udowodnić, że orzekają nie tylko dlatego, że im taką misję powierzono przez nałożenie łańcucha sędziowskiego, ale dlatego, że chcą jeszcze lepiej służyć społeczeństwu. Dzięki aktywnej współpracy z naukowcami, organizacjami pozarządowymi, a także decentralizacji całego procesu kształtowania języka sądowego sędziowie mogą także wykazać, że są częścią spłeczeństwa obywatelskiego. dr Adam Bodnar jest wiceprezesem zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka oraz adiunktem w Zakładzie Praw Człowieka WPiA UW