Gmina Łagiewniki. Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Łagiewniki

Transkrypt

1 Gmina Łagiewniki Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Łagiewniki Łagiewniki 2012

2 Spis treści: 1. Wstęp 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy) 5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Zarys historii obszaru gminy Krajobraz kulturowy Zabytki archeologiczne Zabytki w zbiorach muzealnych i innych 5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony 5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków 5.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń 7. Założenia programowe 8. Priorytety, kierunki działań oraz zadania programu opieki nad zabytkami 9. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami 10. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami 11. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami 12. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków MATERIAŁ ILUSTRACYJNY 2

3 1. Wstęp Przedmiotem niniejszego opracowania jest zachowane i zarejestrowane, materialne dziedzictwo kulturowe znajdujące się w obecnych granicach administracyjnych gminy Łagiewniki. Podstawowym celem Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami jest z kolei określenie zasadniczych kierunków działań i zadań na rzecz ochrony i opieki nad różnymi rodzajami zabytków gminy. 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami Podstawą prawną ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. nr 162, poz z 2003 r.), regulująca pojęcia zabytku, ochrony i opieki nad zabytkami, form ochrony, kompetencje organów ochrony zabytków, w tym administracji rządowej i samorządowej, formy finansowania opieki nad zabytkami, ich ewidencjonowania itp. Dokument ten narzuca na gminy, powiaty i województwa m. in. obowiązek wykonania programu opieki nad zabytkami, określony w przepisie art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz z późn. zm.). Czytamy w nim m. in., że zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Programy te mają, w szczególności, na celu: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (względnie burmistrz lub prezydent miasta) sporządza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy. 3

4 Sprawozdanie z realizacji wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami jest przekazywane Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i właściwemu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce Wszelkie dobra kultury, w tym także zabytki, objęte są konstytucyjnym obowiązkiem ochrony zarówno przez państwo, jak i każdego obywatela (art. 5, art. 6 ust. 1 i art. 86 Konstytucji RP). Głównym aktem prawnym regulującym zasady ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz z późn. zm.). W szczególności mają tu zastosowanie następujące przepisy cyt. wyżej ustawy: art. 3, 4, 6, 7, 16 ust. 1, art. 17, 18, 19, 20, 21, 22 oraz art. 89. Wykonywanie zadań w zakresie kultury i ochrony zabytków jest również ustawowym zadaniem samorządów. W art. 7 ust. 1, pkt. 9 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz z późn. zm.) zostały określone zadania własne gminy: zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy (...) kultury, w tym ( ) ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Z innych uregulowań prawnych dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, które znajdują się w wielu obowiązujących ustawach, warto wymienić: - ustawę z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717 z późn. zm.), - ustawę z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz z późn. zm.), - ustawę z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150), - ustawę z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880), - ustawę z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz z późn. zm.), - ustawę z 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jednolity Dz. U. z 2001 Nr 13, poz. 123), - ustawę z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.) 4

5 Zasady ochrony zabytków znajdujących się w muzeach, izbach pamięci i w bibliotekach zostały określone w ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.) oraz w ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539 z późn. zm.). Podobnie ochronę materiałów archiwalnych regulują przepisy ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 673 z późn. zm.). 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Strategiczne cele polityki państwa w sferze ochrony zabytków określone zostały w zapisach krajowego programu opieki nad zabytkami, regulowanego przez tzw. Narodową Strategię Rozwoju Kultury na lata Dokumentem wdrożeniowym tej strategii jest Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata , który przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 21 września 2004 r. (w 2005 r. opracowano Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata ). Jest to strategiczne opracowanie rządowe, określające zasady nowocześnie pojmowanej polityki kulturalnej państwa i mecenatu państwa w sferze kultury, funkcjonujących w warunkach rynkowych i we współpracy w ramach Unii Europejskiej. Wymieniono w nim dwa priorytety: 1. aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe, 2. edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Mają one na celu materialną poprawę stanu zabytków, ich adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców, turystów i inwestorów. Dokumentem służącym wdrożeniu Narodowej Strategii Kultury w sferze materialnej spuścizny kulturowej Polski jest Narodowy Program Kultury "Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego". Program ten jest zgodny z Narodowym Planem Rozwoju (ustawa z dnia r. o Narodowym Planie Rozwoju, Dz. U. Nr 116, poz. 1206) oraz z założeniami do krajowego programu ochrony zabytków. Podstawą do sformułowania Narodowego Programu Kultury "Ochrona Zabytków i dziedzictwa kulturowego" jest uznanie sfery dziedzictwa za podstawę rozwoju i upowszechniania kultury a także za potencjał, służący wzrostowi konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców. Cele nakreślone w Strategii mają być realizowane przez różnorodne działania, wśród których wymienić należy: budowę nowoczesnych rozwiązań organizacyjno-finansowych w sferze ochrony 5

6 zabytków, kompleksową rewaloryzację zabytków i ich adaptację na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne, zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, ochronę i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wwozem, wywozem i przewozem przez granice Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu Gminny program opieki nad zabytkami dla Ziemi Łagiewnickiej wpisuje się zarówno w założenia strategii rozwoju województwa dolnośląskiego (Uchwała Nr VIII/109/11 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 24 marca 2011 r.) oraz powiatu dzierżoniowskiego (Uchwała Nr XLVII/303/06 Rady Powiatu Dzierżoniowskiego z dnia 27 czerwca 2006r.), jak też zapisy planu zagospodarowania przestrzennego województwa (zatwierdzonego w sierpniu 2011 r.). Jest on ponadto zgodny z wojewódzkim (por. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Dolnośląskiego ) i powiatowym programem opieki nad zabytkami (przygotowanym na lata ). 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy) Strategiczne cele z zakresie ochrony zabytków z terenów Gminy Łagiewniki określone zostały w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Łagiewniki w części poświęconej zasadom i kierunkom ochrony środowiska kulturowego. Czytamy w nim m. in.: Ze względu na walory kulturowe gminy Łagiewniki poprzez działania konserwatorskie należy dążyć do zachowania dziedzictwa historycznego gminy oraz do odbudowy i rewaloryzacji zabytków architektury i budownictwa. Wszelkie obiekty i obszary uznane za zabytkowe (tj. wpisane do rejestru zabytków) oraz o walorach zabytkowych (ujęte w wojewódzkiej lub gminnej ewidencji zabytków), ich ekspozycja oraz wszystkie znaleziska, relikty archeologiczne powinny zostać objęte ochroną. Ochrona ta polega na wprowadzeniu określonych wymagań konserwatorskich obowiązujących inwestorów, czego dokonuje się poprzez objęcie ochroną w postaci konserwatorskiej strefy ochrony układów urbanistycznych lub ruralistycznych (tożsamej w ujęciem obiektu lub terenu w wojewódzkiej lub gminnej ewidencji zabytków). W zależności od zakresu ochrony konserwatorskiej na terenie gminy Łagiewniki określone zostały następujące konserwatorskie strefy ochrony: 6

7 - strefa A" ochrony konserwatorskiej, wyznaczona we wsiach: Łagiewniki, Oleszna, Sokolniki, - strefa B" ochrony konserwatorskiej - wyznaczona we wsiach: Jaźwina, Kuchary, Ligota Wielka, Łagiewniki, Młynica, Oleszna, Radzików, Sieniawka, Sienice, Słupice, Sokolniki, Stoszów, - strefa K" ochrony krajobrazu kulturowego wyznaczona we wsi Słupice, - strefa E " ochrony ekspozycji układów zabytkowych - wyznaczona we wsi Sokolniki, dla obiektów, zespołów lub obszarów wpisanych do rejestru zabytków (por. wykaz w części:, - dla obiektów budowlanych ujętych w wojewódzkiej lub gminnej ewidencji zabytków (por. wykaz w części 5.4), - dla zabytkowych zespołów kościelnych, - dla zespołów pałacowo-folwarcznych, dworskich i folwarcznych, razem z parkami, - dla historycznych cmentarzy, powstałych przed 1945 r., - dla historycznych urządzeń technicznych oraz dzieł inżynieryjnych (lub ich zespołów). - dla zabytkowych układów zieleni, w tym w szczególności dla: założeń zieleni komponowanej (parki, ogrody, skwery i zieleńce ukształtowane przez człowieka), cmentarzy powstałych przed 1945 r., szpalerów, alej oraz pojedynczych drzew pomnikowych, - strefa obserwacji archeologicznej OW", wyznaczona dla wsi o metryce średniowiecznej, potwierdzonej historycznie. Określono ją dla wsi: Janczowice, Jaźwina, Ligota Wielka, Łagiewniki, Młynica, Oleszna, Przystronie, Radzików, Słupice, Sieniawka, Sienice, Sokolniki, Stoszów, Trzebnic - strefa W ochrony archeologicznej dla stanowisk archeologicznych o własnej formie terenowej (grodzisk), - strefa ochrony konserwatorskiej stanowisk archeologicznych (por. wykaz w części 5.2.3) Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Zarys historii obszaru gminy Początki obecności człowieka na terenach przynależnych do dzisiejszej gminy Łagiewniki sięgają co najmniej kilku tysięcy lat wstecz. Najstarsze, udokumentowane odkryciami archeologicznymi, ślady osadnicze datowane są na okres u i związane z funkcjonowaniem na tym terenie m. in. społeczności tzw. kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz kultury pucharów lejowatych, odnotowane m. in. w Olesznej i Przystroniu (por. ryc. 1 i 3). Młodsze ślady pochodzą z początków epoki brązu i wykazują cechy charakterystyczne dla ludności kultury unietyckiej. Cmentarzysko ludności tej kultury odkryto np. w Łagiewnikach (por. ryc. 2). Najliczniej reprezentowane są ślady kultury łużyckiej (ryc. 3), głównie z IV i V okresu epoki brązu, a ze schyłku starożytności przede wszystkim kultury przeworskiej, z późnego okresu oddziaływania wpływów rzymskich oraz ślady osadnictwa z okresu wędrówek ludów. 7

8 Po wyhamowaniu w okresie początków średniowiecza, intensyfikacja osadnicza wznowiona została pod koniec wczesnego średniowiecza, kiedy to tereny na południe od Wrocławia przeżywają systematyczny rozwój demograficzny i gospodarczy, związany w głównej mierze z postępującą kolonizacją tych obszarów. Pierwsze historyczne wzmianki o terenach dzisiejszej gminy Łagiewniki pochodzą z XII i XIV wieku, i związane są z coraz liczniejszymi fundacjami murowanych kościołów w poszczególnych miejscowościach regionu. Do miejscowości o najstarszym rodowodzie na terenie gminy należą: Jaźwina (pierwsze pisemne wzmianki w XII wieku, w południowej części wsi zlokalizowano pozostałości średniowiecznego grodziska) Ligota Wielka (początki osadnictwa datują się na okres kultury łużyckiej, w 1566 roku zbudowano tu dwór rycerski) Przystronie (grodzisko średniowieczne z XI - XIII wieku nad wąwozem w kierunku Ligoty Wielkiej) Radzików (kościół p. w. Św. Piotra i Pawła z XIV wieku, dwór renesansowy z XVI wieku) Sienice (wieś datowana historycznie na XIV wiek, niemniej ciągłość osadnictwa trwa od epoki u - kolejne osady kultur unietyckiej, łużyckiej, okresu halsztackiego, wpływów rzymskich, wczesnośredniowieczna) Słupice ( kościół p. w. Św. Michała Archanioła z około 1400 roku, dwór rycerski z 1507 roku) Stoszów (kościół p. w. Św. Trójcy z 1376 roku, renesansowy dwór z drugiej połowy XVI wieku). U schyłku średniowiecza, a zwłaszcza w początkach nowożytności, kiedy w Łagiewnikach pojawili się cystersi, a którzy z krótkimi przerwami przetrwali tu do okresu kasacji zakonu, następuje silny przyrost źródeł archiwalnych na temat dziejów ziemi łagiewnickiej. Największa miejscowość na terenie gminy, wieś Łagiewniki, usytuowana jest na południowym skraju Niziny Wrocławskiej, w centrum Wzgórz Łagiewnickich, u podnóża Wzgórz Strzelińsko - Niemczańskich i Masywu Ślęży. Wieś przecina dolinka Krzywuli, prawego dopływu Ślęzy. Jest to duża wieś wielodrożnicowa w układzie równoleżnikowym, rozbudowana w kierunku Dzierżoniów - Strzelin, z silnie wyodrębnionymi osiedlami robotniczymi oraz rozległym terenem zajmowanym przez nieistniejącą już cukrownię "Łagiewniki S.A.". W minionych wiekach nazwa wsi zmieniała się następująco: 1253 r. - Lagevnik, 1317 r. - Heidenrici villa, 1330 r. - Heidinrici villa, 1335 r. - villa Henrici, 1390 r. -Heydnnrichsdorff, 1743 r. - Heydersdorf, 1783 r. - Heidersdorf, od 1945 r. - Łagiewniki. 8

9 Łagiewniki, dzięki dogodnemu położeniu przy skrzyżowaniu dróg: Wrocław - Niemcza (która w średniowieczu odgrywała ważną rolę jako jeden z najstarszych ośrodków władzy na Śląsku) i Strzelin - Dzierżoniów, jak i urodzajnym glebom stały się wsią o interesującej historii i weszły na stałe do historii regionu. Jej powstanie wiązać należy z grodem w Niemczy, dla którego pełniły funkcję służebną. Jej mieszkańcy zajmowali się rzemiosłem, uprawą ziemi i hodowlą bydła. Ważnym faktem było położenie na starożytnym szlaku bursztynowym. pomimo stosunkowo późnych wzmianek źródłowych, wieś posiada znacznie starszy rodowód. Początkowo była to wieś słowiańska, najprawdopodobniej powstanie jej można wiązać ze zmianami społecznymi i administracyjnymi, zapoczątkowanymi na Śląski na przełomie XI/XII wieku. W XIII wieku przekształcona została w procesie kolonizacji niemieckiej i ponownie lokowana na prawie niemieckim. Najstarsza wzmianka o wsi książęcej pochodzi 1253 roku. W połowie XIII wieku wieś została skolonizowana przez osadników z Turyngii. Można przypuszczać, że wówczas nastąpiła zmiana słowiańskiej nazwy na niemiecką, jako formę dzierżawcza od imienia legendarnego zasadźcy Heindricha. W 1311 roku książę brzeski Bolesław IV daruje wieś z okolicą (Oleszna) oraz ze wszystkimi prawami i przywilejami (sołectwo) cystersom z Lubiąża, jako wieś klasztorną pod władzą opata. Donacje te potwierdzano w 1322 i 1343 roku. Nowi właściciele wznieśli gotycką świątynie (obecnie kościół cmentarny) i probostwo oraz założyli folwark. W czasie wojen husyckich (lata dwudzieste XV wieku) uległ zniszczeniu kościół i zabudowania wsi. W 1534 roku w Łagiewnikach pojawiła się reformacja i pierwszy duchowny nowego wyznania. Kilkadziesiąt lat później w łagiewnickim domu parafialnym 26 pastorów, z powiatu niemczańskiego i strzelińskiego, podpisało statutu, będące dla kościołów protestanckich księstwa brzeskiego, swoistym "Credo". W Wielki Czwartek 1574 roku powstała słynna "Heidersdorfer Konkordiendtformel" zwana także z łacińska "Formuła Concordiae Heidersdorfiensis" czyli Łagiewnicka Formuła Zgody. Stanowiła ona jeden z ważniejszych dokumentów teologicznych i doktrynalnych śląskich kościołów luterańskich, wyznania augsburskiego, opracowany na dworze księcia Jerzego II w Brzegu. W czasie wojny trzydziestoletniej liczne zniszczenia spowodowały przemarsze wojsk. W roku 1675 po śmierci ostatniego Piasta legnicko - brzeskiego - księcia Jerzego II wieś z całym księstwem przeszła pod panowanie Austrii. W 1810 roku władze dokonały sekularyzacji dóbr klasztornych i kasty zakonów. Majątek cystersów w postaci ziem, folwarku i zabudowań przeszedł na własność Państwa Pruskiego. W czasie wojny trzydziestoletniej duże zniszczenia spowodowały liczne przemarsze wojsk. W roku 1675 po śmierci ostatniego Piasta legnicko - brzeskiego - księcia Jerzego II wieś z całym księstwem przeszła pod panowanie Austrii. W 1810 roku władze dokonały sekularyzacji dóbr klasztornych i kasty zakonów. Majątek cystersów w postaci ziem, folwarku i zabudowań przeszedł na własność Państwa Pruskiego.w 1857 roku została założona pierwsza, niewielka cukrownia - przez spółkę Pommer & Rodhe, którą powiększono w 1859 roku i rozbudowano, przez firmę z Magdeburga. Początkowo cukrownia w Łagiewnikach była niewielką manufakturą o małym przerobie, szybko 9

10 jednak się stała jedną z największych w okolicy. Do jej rozwoju przyczyniła się budowa linii kolejowych. W 1910 roku nastąpiła duża rozbudowa zakładu, a w latach tych kolejne, dzięki którym przerób osiągnął 2000 ton buraków na dobę. Dogodne położenie geograficzne i urodzajne gleby przy sprzyjającej koniunkturze sprawiły, że Łagiewniki na przełomie XIX i XX wieku stały się uprzemysłowioną wsią. Dogodne połączenia kolejowe i drogowe między miastami powiatowymi a centrum (jakim był Wrocław) sprzyjały rozwojowi gospodarczemu regionu, w tym drobnej wytwórczości, handlu i rzemiosła, a Łagiewniki stały się ważnym ośrodkiem gospodarczym okolicy. W miejscowości działały liczne sklepy, zakłady usługowe, składy i warsztaty zarówno naprawcze jak i produkcyjne. Czynna była m.in. mleczarnia parowa i fabryka kawy, działała spółdzielcza kasa oszczędnościowo - pożyczkowa. W ramach tworzenia sieci linii lokalnych 11 października 1883 roku Łagiewniki uzyskały połączenie kolejowe ze Strzelinem przez Kondratowice (w polu zachował się dawny budynek dworca kolejowego z zabudowaniami). 15 października 1884 roku otwarto linię do Niemczy, zaś 1 października 1898 roku do Kobierzyc przez Jordanów (z tego okresu pochodzi były dworzec kolejowy z zabudowaniami pomocniczymi). W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku wybudowano nowe drogi, które ułatwiły komunikację kołową. Na przełomie lat 20/30 XX wieku rozbudowano wieś o osiedle domków robotniczych dwurodzinnych i szeregowych zlokalizowanych między stacją kolejową a cukrownią. 1 października 1932 roku Łagiewniki włączone zostały do powiatu dzierżoniowskiego, chociaż od stuleci należały do powiatu niemczańskiego. W statystyce z 1941 roku podano, że w Łagiewnikach mieszkało 1978 osób, zaś areał wynosił około 1320 ha. po walkach 15 lutego 1945 roku wieś zajęli żołnierze sowieccy, a następnie, po zakończeniu wojny, polscy osadnicy i repatrianci. W 1946 roku Łagiewniki opuścili Niemcy, rok później ponownie uruchomiono cukrownię. W 1999 roku gminę Łagiewniki włączono do powiatu dzierżoniowskiego w ramach województwa dolnośląskiego Krajobraz kulturowy Na terenie gminy Łagiewniki, pomimo powojennych zniszczeń i dewastacji, zachowało się wiele interesujących zabytków architektury i budownictwa. Według ewidencji konserwatorskiej (Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Wałbrzychu) obiektów takich jest 393 (por. rozdz. 5.4). Wpisanych do rejestru zabytków, a więc objętych prawną ochroną konserwatorską, jest 25 budowli. Ponadto na terenie gminy Łagiewniki zlokalizowanych jest 508 udokumentowanych stanowisk archeologicznych (por. rozdz ). Na uwagę zasługują również zabytkowe parki pałacowe. W ewidencji konserwatorskiej Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Wałbrzychu jest ich 9, w tym 2 wpisane do rejestru zabytków. 10

11 Zabytki archeologiczne Według wojewódzkiej ewidencji zabytków archeologicznych obszar Gminy Łagiewniki wykazuje ponad 500 udokumentowanych archeologicznie śladów o charakterze zabytkowym. Można je podzielić na dwa zasadnicze rodzaje: a) stanowiska archeologiczne (508 pozycji) b) obszary ewidencyjne, tzw. obszary obserwacji archeologicznej (8 obszarów): Lp. Miejscowość 1 Jaźwina 53 2 Jaźwina 5 Łagiewniki Łagiewniki 7 Młynica 25 8 Młynica 9 Młynica 10 Młynica 11 Młynica 12 Oleszna Oleszna 14 Radzików Radzików 16 Ratajno 3 17 Sieniawka 8 18 Sieniawka 19 Sieniawka 20 Sienice 38 Wojewódzka ewidencja zabytków archeologicznych stanowiska archeologiczne obszary ewidencyjne obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska, w tym ochrony archeologicznej średniowiecznego grodziska obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska Obszar ochrony archeologicznej w obrębie góry Raduni-wał kultowy Obszar ochrony archeologicznej w obrębie Masywu Raduni źródło kultowe Obszar ochrony archeologicznej w obrębie góry Świerkowej wał obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska Obszar ochrony archeologicznej grodziska wraz z osadą przygrodową 11

12 21 Sienice 22 Słupice Słupice 24 Sokolniki Sokolniki 26 Stoszów 5 27 Stoszów 28 Trzebnik Trzebnik obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska obszar obserwacji archeologicznej dla średniowiecznej wsi w granicach nowożytnego siedliska Lp I WYKAZ UDOKUMENTOWANYCH STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH NA TERENIE GMINY ŁAGIEWNIKI (na podstawie ARCHEOLOGICZNEGO ZDJĘCIA POLSKI) Nr obszaru Nr stanowi ska Nr stan. w miejscowości rodzaj obiektu - funkcja Jaźwina cmentarzysko kultura chronologia Wpis do rejestru zabytków nr decyzji XIII-XV ep. brązu IV-V ep. brązu ep. kamienia ep. kamienia grodzisko XIII-XIV 247/Arch/66 z grodzisko? grodzisko?? skarb? skarb? cmentarzysko grodzisko cmentarzysko OWL faza d faza c /OWL faza c/d 12

13 , OWL faza d ep. kamienia XIV-XV OWL wczesny c3-d XIV-XV XIV-XV XIV-XV wczesne VIII-X? -OWL faza c-d XIII-XIV -OWL faza c-d wczesne XII-1 poł. XIII -OWL faza c-d halsztat ep. kamienia XIV-XV ep.brązu I ep. kamienia - ep. żelaza XIV-XV ON XVI-XVIII XIV-XV ON XIV-XV ep. kamienia ON wczesne VIII-IX ON ep. kamienia XIV-XV ON XVII-XVIII OWL wczesny c3-d XIV-XV ON XVII-XVIII ep. kamienia 13

14 XIV-XV ep. kamienia wczesne VIII-IX ep. kamienia - ep. żelaza ? XIV-XV ON mezolit? cmentarzysko ciałopalne II XIV-XV ON XVI-XVIII Łagiewniki wczesne VIII-XII cmentarzysko ep. brązu-halsztat cmentarzysko ep. brązu III cmentarzysko wczesne X-XII laten cmentarzysko unietycka ep. brązu V-halsztat ep. brązu I cmentarzysko cmentarzysko cmentarzysko unietycka ep.brązu i ep. brązu IV-V faza c wczesne VII-IX wczesne laten późny halsztat faza b-c wczesne Arch/684/73 z Arch/696/73 z r. Arch/697/73 z r. 14

15 cmentarzysko ep. brązu V-halsztat młodszy? faza c ep. brązu i unietycka? ep. kamienia/ep. brązu wczesna OWL V kpl ślad osdnictwa? ślad os-dnictwa faza c ep. kamienia laten wczesne VIII-X faza b laten /OWL faza c/d cmentarzysko ep. brązu wczesna?

16 OWL faza d ? ? ? ? ? ? ep. brązu II-III ? unietycka ep. brązu I skarb? wczesne cmentarzysko celtycka kpl faza b2-c2? laten halsztat ep. brązu V-halsztat wczesne X -XIII faza b2/c1 późny późny późny Arch/683/73 z r. Arch/695/73 z r. Arch/708/73 z r. 16

17 kcwk(kcwr?) kcwr kcwr? kcwr kcwr kpl późny -ON -OWL późny późny wczesne X-XII późny Nieokreślona wczesne VIII- XIII późny późny wczesne X-XII późny późny halsztat XIII późny 17

18 późny laten ep. kamienia ep. kamienia ep. kamienia kpl? kpl późny późny -ON wczesny

19 III Młynica cmentarzysko skarb kpl późny późny OWL halsztat późny OWL halsztat wczesny halsztat późny laten późny laten- ep. brązu V-halsztat ep. brązu wczesna

20 kcwr? kcwr? kcwr faza c halsztat ? /Arch z IV Oleszna cmentarzysko ep. brązu cmentarzysko ep. brązu III-V IV n.e cmentarzysko ep. brązu III kcwr r. 20

21 kcwr ep. brązu kpl cmentarzysko cmentarzysko wczesne VIII-X /OWL faza c/d ep. brązu IV faza c- ep. brązu III-halsztat ep. brązu III-IV ep. brązu V /OWL faza c/d faza b, laten? ep. brązu laten? OWL? IV ep.brązu faza c ep. brązu 21

22 OWL? IV ep. brązu ep. kamienia ON wczesne VIII-X laten?? laten późny faza c halsztat cmentarzysko? ep.brązu V-halsztat ON, kcw kcwr faza c ep. brązu-halsztat wczesne VIII-X faza b-c 302/Arch r. z 22

23 kcwk cmentarzysko ep. kamienia/ep. brązu wczesna ep. kamienia ? faza c kcwr? wczesne faza c ep.kamienia faza b-c halsztat faza b kpl ep. kamienia ep. kamienia 23

24 kcsz ? laten ep. brązu-halsztat faza c halsztat faza c halsztat faza c /OWL faza c/d faza c laten faza c faza b 24

25 halsztat? faza c V Radzików skarb wczesne ok skarb wczesne cmentarzysko wczesne XIpoł.XII późny cmentarzysko kcwr wczesne wczesne VIII-X wczesne późny faza b2-c2 242/Arch/66 z /Arch/66 25

26 kcsz lub kak ep. brązu-halsztat kpl halsztat ep. brązu-halsztat późny wczesny ep. brązu-halsztat ep. brązu ep. brązu halsztat cmentarzysko? późny ep. brązu-halsztat ep. brązu-halsztat późny późny cmentarzysko? cmentarzysko cmentarzysko wczesne cmentarzysko? grodzisko ? ? późny z

27 ep. brązu i skarb unietycka ep. brązu i lendzielska kcwr laten- późny wczesny wczesne? wczesne późny wczesne X- XIII halsztat wczesny późny ep.kamienia wczesne VIII-X późny kpl?

28 kpl lendzielska? VI Ratajno późny wczesny późny późny? późny laten- późny wczesne cmentarzysko -ep. brązu wczesna faza c VII Sieniawka ? mezolit? 28

29 ? ep. brązu-halsztat kpl halsztat, kpl VIII Sienice cmentarzysko? halsztat? Arch/709/73 z r /Arch/73 z r laten późny ep.brązu Arch/710/73 z r kpl faza b-c2 ep. brązu IV-V faza b ep. brązu faza b-c halsztat ep. brązu V-halsztat c faza c Arch/712/73 z r. Arch/706/73 z r. Arch/702/73 z r. Arch/705/73 z r Arch/694/73 z r Arch/711/73 z r ?? skarb? faza c? laten późny? Arch/699/73 z r. 29

30 halsztat? faza b ep. brązu IV-V cmentarzysko? kcwk starszy cmentarzysko kpl środkowy kcwk OWL V XIII-XIV ? młodszy? XIII-XIV faza c XIII-XIV faza c kpl kcwk kcwr IX Słupice faza c halsztat faza c laten późny? ep. brązu V-halsztat środkowy starszy starszy cmentarzysko ep.brązu wczesne VII-VIII, laten ep. brązu V-halsztat Arch/703/73 z r. 30

31 cmentarzysko skarb znalezisko luźne laten kpl OWL faza d ep. brązu halsztat halsztat faza c,, 31

32 faza c laten XIII X Sokolniki skarb wczesne XI laten- ep.brązu ep.brązu kcw faza c ep. brązu kpl ep. brązu faza c kcwr kpl? ep. brązu /OWL faza c/d halsztat 32

33 ep.kamienia kpl cmentarzysko? cmentarzysko kcwr? kpl? późny ep. brązu-halsztat wczesne ep. brązu-halsztat późny wczesne VIII-X późny XI Stoszów grodzisko stożkowate ep. kamienia/ep. brązu I ep. kamienia wczesne XII-1 poł. XIII XII Trzebnik /Arch z r. 775/Arch/74 z r. ep. brązu V-halsztat /Arch/74 z 33

34 cmentarzysko cmentarzysko? kcwr kpl? kpl kpl? kpl wczesne IX-XIII -OWL faza b2-d późny laten wczesny wczesne faza c-d? wczesny halsztat ep. kamienia późny wczesne unietycka ep. brązu I r. 777/Arch/74 z r. 34

35 późny wczesne kpl późny późny kcwr? późny laten późny laten Zabytki w zbiorach muzealnych i innych Na terenie Gminy Łagiewniki nie funkcjonuje żadne muzeum, czy też inna instytucja lub jednostka o charakterze muzealnym, typu izba pamięci lub wystawa z zabytkami z obszaru gminy Zabytki objęte prawnymi formami ochrony Na terenie gminy Łagiewniki istnieje 25 obiektów, które wpisane zostały do rejestru zabytków, prowadzonego przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Obejmują one: 1. Kościół filialny p.w. NMP Królowej Polski w Ligocie Wielkiej z XIV w., należący do parafii w Ratajnie, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4400/887, w dniu r. (fot. 1). 2. Dwór-ruina w Ligocie Wielkiej, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4401/756, decyzją z dnia r. (fot. 2). 35

36 3. Barokowy kościół parafialny p.w. św. Józefa Oblubieńca NMP, dawny kościół klasztorny cystersów w Łagiewnikach, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4407/889, decyzją z dnia r. (fot. 3). 4. Kościół pomocniczy p.w. MB Częstochowskiej, dawny kościół ewangelicki, w Łagiewnikach, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4408/1357, decyzją z dnia r. (fot. 4). 5. Dwór konwersów cysterskich, obecnie oficyna dworska przy ul. Nadrzecznej 27, w Łagiewnikach, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4409/1118, w dniu r. 6. Pałac o neogotyckich cechach w zespole pocysterskim przy ul. Nadrzecznej 27 w Łagiewnikach, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4409/1118, dnia r. (fot. 5). 7. Dwór przy ul. Ślężnej 20 w Olesznej, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4457/486/W w dniu r. (fot. 6). 8. Wiatrak holenderski w Przystroniu, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/975/750, decyzją z dnia r. 9. Kościół parafialny p.w. św. Piotra i Pawła w Radzikowie z XIV wieku, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4551/805, decyzją z dnia r. (fot. 7). 10. Dwór renesansowy w Radzikowie wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4552/498/W w dniu r. (fot. 8). 11. Kościół filialny p.w. św. Jana Chrzciciela w Sieniawce, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/1266, decyzją z dnia r. (fot. 9). 12. Klasztor żeński, następnie dwór, w Sieniawce, obecnie nieużytkowany, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4692/464 z dnia r. (fot. 10). 13. Kościół paraf. p.w. św. Michała Archanioła w Słupicach, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/5816 w dniu r. (fot. 11). 14. Dwór obronny, obecnie w stanie ruiny, w Słupicach, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4696/757 w dniu r. (fot. 12). 15. Pałac jako część zespołu pałacowo-parkowo-folwarcznego w Sokolnikach nr 10, wpisany do rejestru zabytków pod nr 786, decyzją z dnia r. (fot. 13). 16. Założenie pałacowe w Sokolnikach z parkiem, folwarkiem, ogrodami gospodarczymi, elementami historycznego zagospodarowania, obejmującego m.in. most na fosie, mury, grobowiec (obszar), wpisane do rejestru zabytków pod nr A/4701 w dniu r. 17. Oficyna mieszkalna I w zespole pałacowym w Sokolnikach, wpisana do rejestru zabytków pod nr A/4701 w dniu r. 18. Budynek gospodarczy - stajnia (przy pałacu) w Sokolnikach, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4701 w dniu r. 19. Budynek mieszkalno - gospodarczy (folwark pałacowy) w Sokolnikach, ob. ANR SP, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4701, decyzją z dnia r. 36

37 20. Obora w obrębie folwarku pałacowego w Sokolnikach, ob. ANR SP, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4701, decyzją z dnia r. 21. Wozownia, ob. budynek gospodarczy w obrębie folwarku pałacowego w Sokolnikach, ob. ANR SP, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4701 w dniu r. 22. Park przy zespole pałacowym w Sokolnikach, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4700/525/W, decyzją z dnia r. 23. Wieża ku czci Bismarcka na Jańskiej Górze w Sokolnikach, wpisana do rejestru zabytków pod nr 165/A/03, decyzją z dnia r. (fot. 14). 24. Kościół filialny p.w. Św. Trójcy w Stoszowie z 1376 r., należący do parafii w Jaźwinie, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4725/502/W, decyzją z dnia r. (fot. 15). 25. Dwór w stanie ruiny w Stoszowie, wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4726/758 w dniu r. (fot. 16) Zabytki w gminnej ewidencji zabytków WYKAZ OBIEKTÓW UJĘTYCH W EWIDENCJI ZABYTKÓW NA TERENIE GMINY ŁAGIEWNIK Lp. Miejscowość Rodzaj obiektu Obiekt/ zespół Adres: ulica Nr Jaźwina zespół zespół kościelny 2. Jaźwina kościół kościół paraf. p.w. Wniebowzięcia NMP 3. Jaźwina cmentarz cmentarz przykościelny 4. Jaźwina mur mur z bramą cmentarza przykościelnego 5. Jaźwina cmentarz cmentarz ewangelicki 6. Jaźwina plebania plebania Jaźwina gospodarczy budynek gospodarczy w zespole plebanii 8. Jaźwina pałac pałac, ob. ruina, obok 68/69 9. Jaźwina zespół zespół dworski 10. Jaźwina pałac dwór, ob. dom mieszkalny Jaźwina oficyna dworska oficyna w zespole dworskim Jaźwina oficyna dworska oficyna w zespole dworskim 12/ Jaźwina gospodarczy obora, ob. budynek gospodarczy w zespole dworskim 14. Jaźwina gospodarczy stodoła I, ob. w ruinie w zespole dworski 15. Jaźwina gospodarczy stodoła II, w zespole dworski 16. Jaźwina gospodarczy budynek gospodarczy, ob. mieszkalno - warsztatowy w zespole dworski 17. Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalno-gospodarczy Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina gospodarczy budynek gospodarczy w zespole Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalno-gospodarczy Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny 45 37

38 26. Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina gospodarczy wozownia w zespole Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny 68/ Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina gospodarczy obora w zespole Jaźwina gospodarczy stodoła w zespole Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina gospodarczy obora w zespole Jaźwina gospodarczy budynek gospodarczy w zespole Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalno-gospodarczy Jaźwina gospodarczy drewutnia w zespole Jaźwina gospodarczy budynek gospodarczy w zespole Jaźwina gospodarczy stodoła w zespole Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny, ob. bank i biblioteka Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina dom mieszkalny dom mieszkalny Jaźwina gospodarczy budynek gospodarczy w zespole Kuchary Zespół zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem 53. Kuchary pałac pałac 54. Kuchary Mur mur z bramą w zespole pałacowym 55. Kuchary gospodarczy obora I w zespole pałacowym 56. Kuchary gospodarczy obora II w zespole pałacowym 57. Kuchary park park pałacowy 58. Kuchary dom mieszkalny dom mieszkalno-gospodarczy Kuchary gospodarczy budynek gospodarczy w zespole Ligota Wielka zespół zespół kościelny 61. Ligota Wielka cmentarz cmentarz przykościelny 62. Ligota Wielka cmentarz cmentarz parafialny 63. Ligota Wielka Zespół zespół dworsko-parkowy z folwarkiem 64. Ligota Wielka oficyna dworska oficyna dworska Ligota Wielka oficyna dworska oficyna dworska nr Ligota Wielka gospodarczy spichlerz w zespole dworskim 67. Ligota Wielka gospodarczy obora I w zespole dworskim 68. Ligota Wielka gospodarczy obora II w zespole dworskim 69. Ligota Wielka Gospodarczy budynek gospodarczy w zespole dworskim 70. Ligota Wielka Most most na fosie w zespole dworskim 71. Ligota Wielka park park dworski 72. Ligota Wielka dom mieszkalny dom mieszkalny Ligota Wielka gospodarczy obora w zespole Ligota Wielka dom mieszkalny dom mieszkalny Ligota Wielka dom mieszkalny dom mieszkalny Ligota Wielka dom mieszkalny dom mieszkalno-gospodarczy Ligota Wielka dom mieszkalny dom mieszkalny 71 38

39 78. Łagiewniki zespół zespół kościelny 79. Łagiewniki cmentarz cmentarz przykościelny 80. Łagiewniki Kaplica kaplica grobowa na cmentarzu przykościelnym 81. Łagiewniki Kaplica kaplica grobowa rodziny Grust na cmentarzu przykościelnym 82. Łagiewniki Dzwonnica dzwonnica na cmentarzu przykościelnym 83. Łagiewniki mur mur kościelny 84. Łagiewniki cmentarz cmentarz parafialny 85. Łagiewniki zespół zespół pałacowy 86. Łagiewniki oficyna dworska oficyna mieszkalna I w zespole pałacowym 87. Łagiewniki oficyna dworska oficyna mieszkalna II w zespole pałacowym 88. Łagiewniki Mur mur z bramami w zespole pałacowym 89. Łagiewniki Gospodarczy stodoła I w zespole folwarku pałacowego 90. Łagiewniki Gospodarczy stodoła II w zespole folwarku pałacowego 91. Łagiewniki Gospodarczy spichlerz w zespole folwarku pałacowego 92. Łagiewniki Gospodarczy obora w zespole folwarku pałacowego 93. Łagiewniki park park pałacowy 94. Łagiewniki klasztor oficyna klasztorna Kłodzka Łagiewniki publiczne poczta Słowiańska Łagiewniki publiczne przedszkole Jedności Narod Łagiewniki publiczne Ośrodek Sportu i Rekreacji Sportowa Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki gospodarczy budynek gospodarczy Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Jedności Narod Łagiewniki Gospodarczy budynek gospodarczy. I w zespole Jedności Narod Łagiewniki Gospodarczy budynek gospodarczy II w zespole Jedności Narod Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny, ob. plebania Kłodzka Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Ogrodowa Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Półwiejska Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Przemysłowa Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Słowiańska Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Słowiańska Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Słowiańska Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Słowiańska Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Słowiańska Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Słowiańska Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny z apteką Słowiańska Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Słowiańska Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalno-gospodarczy Słowiańska Łagiewniki gospodarczy obora w zespole Słowiańska Łagiewniki gospodarczy stodoła w zespole Słowiańska Łagiewniki dom mieszkalny dom mieszkalny Słowiańska 24 39