Baskijski nacjonalizm od Sabino Arany do ETA

Transkrypt

1 Baskijski nacjonalizm od Sabino Arany do ETA Źródła nacjonalizmu baskijskiego Wprowadzenie: Baskowie naród zamieszkujący tereny na granicy Hiszpanii i Francji nad Zatoką Biskajską. Źródeł baskijskiego nacjonalizmu należy dopatrywać się w wydarzeniach mających miejsce w XIX w. Np. wojny karlistowskie, będące zbrojnymi wystąpieniami skierowanymi przeciw rządowi centralnemu, zdaniem W. Douglassa decydująco wpłynęły na wytworzenie się ideologicznego arsenału, który w późniejszych okresach mógł być wykorzystany przez rodzący się nacjonalizm 1, którego powstanie datuje się na lata 90 - te XIX w. Oprócz doniosłych wydarzeń historycznych okres ten jest także czasem stopniowego i powolnego regresu baskijskiego języka. Powodem tego była postępująca alfabetyzacja i rozwój na tych terenach szkolnictwa w języku hiszpańskim (kastylijskim). W późniejszym czasie proces wypierania euskary spowodowany był także dynamicznym rozwojem na tych terenach przemysłu, co wiązało się z rozwojem miast i napływem obcych przybyszów z pozostałych części Hiszpanii 2. Co istotne, to właśnie euskara stanowiła jeden z najważniejszych, jeśli nie najważniejszy wyróżnik, baskijskiej odrębności narodowej 3. Zdaniem G. Payna to konflikty ekonomiczne i presja cywilizacyjna bardziej niż tradycje historyczne leżały u podstaw baskijskiego nacjonalizmu u progu XX w. 4 Podobnego zdania jest także Anna Rosa Gomez Moral. Jej zdaniem baskijski nacjonalizm ma swe korzenie w tradycji i folklorze, a jego narodziny interpretować należy jako reakcje sprzeciwu kultury wiejskiej wobec industrializacji i kultury wielkomiejskiej. To właśnie zderzenie tych dwóch kultur miało dać asumpt do rozwoju nacjonalistycznych idei, zasadzających się na podkreślaniu odrębności i wyjątkowości baskijskiego narodu 5. (adsbygoogle = window.adsbygoogle []).push({}); Naturalną odpowiedzią na wyżej opisane procesy było wzmocnienie postaw konserwatywnych wśród baskijskiej ludności, a kierunkiem działań baskijskiego konserwatyzmu stała się ochrona zagrożonej rodzimej tradycji, utożsamianej z obowiązującymi od wieków fueros, euskarą oraz silną pozycją kościoła, w wyniku czego w drugiej połowie wieku XIX mamy do czynienia z baskijskim odrodzeniem kulturalnym. Szczególnie istotną rolę odegrał w nim rozwój literatury romantycznej i literatury fuerista, odnoszącej się do utraconych tradycyjnych praw i przywilejów. Czerpała ona z dorobku tworzących znacznie wcześniej pisarzy (w XV, XVI i XVII w.), takich jak Garcia de Salazar, Poza czy Garibay, którzy wprowadzili do obiegu serię mitów historycznych na temat powstania i początków ludu baskijskiego, jego języka oraz przywilejów. Mity historyczne powstałe w tych wiekach to na przykład: mit o niepodległości pierwotnej (niezależność w okresie romańskim, pod panowaniem Wizygotów i w ramach monarchii hiszpańskiej), mit o monoteizmie prymitywnym, wczesnej ewangelizacji Basków (chrzest już w 588 r. ) 6, ich równości (brak jakichkolwiek podziałów społecznych), pierwotnej demokracji (instytucje zapisane we fueros) i niezwyciężoności. 7

2 (adsbygoogle = window.adsbygoogle []).push({}); Zwolennicy baskijskiej niepodległości Zdaniem Ortizi, pierwszym zwolennikiem baskijskiej niepodległości był jezuita Manuel de Larramendi, żyjący na przełomie XVII i XVIII w., który głośno wyrażał swe ubolewanie nad zależnością baskijskich prowincji zarówno od Hiszpanii, jak i od Francji 8. Za istotnego twórcę i inspiratora odrodzenia kulturalnego, często też nazywanego prekursorem baskijskiego nacjonalizmu, uznaje się także Josepha Augustina Chacho. Ten francuski Bask, uznany w późniejszej literaturze narodowej za pierwszego baskijskiego nacjonalistę, opisał w swojej książce I wojnę karlistowską, uznając ją za wojnę o wyzwolenie narodowe Basków. Był on też pisarzem romantycznym i twórcą legend narodowych jak np. "Leyenda de Aitor" (legenda o Aitor) mitycznym patriarsze pierwszych baskijskich plemion, który zgodnie z legendą przybył na tereny dzisiejszej Baskonii ze wchodu wraz ze swym siedmiorgiem dzieci, które miały dać początek 7 baskijskim plemionom 9. Właśnie na gruncie jego twórczości, a szczególnie wspomnianej legendy, zrodził się nurt literatury romantycznej fuerista, zajmujący się legendami i witamina temat pierwszych Basków 10. W ramach literatury fuerista można wyróżnić dwa podstawowe nurty. Pierwszy z nich, o charakterze wiejskim, kreował wyidealizowany obraz świata, podkreślając zwyczaje baskijskiej wsi przed epoką industrializacji. Drugi miał charakter historyczno baśniowy i skupiał się na przeszłości historycznej Basków oraz, podobnie jak pierwszy, na wymienionych już mitach, akcentując w nich wydarzenia historyczne oraz postaci legendarne. 11 Genezę i późniejszy rozwój tej literatury tłumaczy się w dużej mierze kryzysem baskijskiej historiografii. W obliczu jej braku, legendy oraz mity narodowe skutecznie wypełniły tę pustkę, stwarzając stereotypową wizję przeszłości, która dzięki swej prostocie była bardzo szybko przyswajana w społecznej świadomości, stając się jednocześnie istotnym narzędziem w dyskursach politycznych i ideologicznych. Nakreślona w ten sposób przeszłość wytworzyła obraz baskijskiego "złotego wieku", który stał się podstawowym elementem rodzącej się doktryny narodowej, pozwalającym poprzez wizje przeszłości, wyjaśnić otaczającą teraźniejszość, nakreślić cele w przyszłości i ostatecznie legitymizować cały tworzący się ruch narodowy. Pod wpływem tej literatury powstał też ruch polityczny obrońców fueros, tzw. ruch fuerisimo, którego członkowie podstawowe zagrożenie dla Kraju Basków upatrywali w hiszpańskim liberaliźmie. 12 (adsbygoogle = window.adsbygoogle []).push({}); Sabino Arana - ojciec nacjonalizmu baskijskiego Za czołowego ojca baskijskiego nacjonalizmu uważa się urodzonego w 1865 r. w prowincji Bizkaia Sabino Aranę y Goiri. Wywodził się ona z rodziny, której nie obca była działalność niepodległościowa - rodzice byli karlistami, a poglądy Arany w dużej mierze ukształtowały się pod wpływem starszego brata Luisa. W pierwszym okresie swej działalności nie był jednak Arana nacjonalistą baskijskim, lecz bizkaiskim, pisząc o narodzie bizkaiskim i jego prawie do niepodległości 13 (co ciekawe Arana języka baskijskiego nauczył się dopiero w wieku 25 lat ). 14 Z czasem, ograniczona początkowo do obszaru rodzimej prowincji, wizja Arany zaczęła rozszerzać się na cały baskijski naród i Kraj Basków. W 1890 r. opublikował on pracę pod zatytułowaną Formularz istotnych zasad nacjonalizmu baskijskiego, 3 czerwca 1893 r. zorganizował pierwszą

3 nacjonalistyczną manifestację, a rok później powstało pierwsze baskijskie stowarzyszenie nacjonalistyczne Euskeldun Batzokiya 15. W założonym przez siebie w 1893 r. piśmie Euskadi 16 (Kraj Basków lub rasowych Basków ) Arana opublikował manifest wzywający naród do walki o stworzenie własnego państwa. W manifeście tym po raz pierwszy pojawiło się, często powtarzane później, hasło Siedem w jedności, odnoszące się do 7 baskijskich prowincji, z których powstać miało niepodległe państwo Basków 17. Najdonioślejszym w skutkach posunięciem było jednak założenie przez Aranę w 1894 r. Baskijskiej Partii Nacjonalistycznej (Partido Nacionalista Vizcaya - PNV), która stała się głównym reprezentantem baskijskich interesów narodowych, a z czasem nabierać zaczęła coraz większego znaczenia na krystalizującej się baskijskiej scenie politycznej. Jej bazę społeczną stanowiły początkowo głównie środowiska wiejskie oraz przedstawiciele klasy średniej. Stosunkowo niewielu zwolenników tej partii wywodziło się natomiast z klasy robotniczej, głównie ze względu na napływowy charakter tej ludności. 18 Filozofia Sabino Arany Filozofia Arany w dużej mierze opierała się na mistycznej wizji historii Kraju Basków zakładając całkowitą niezależność tej wspólnoty od początku jej wielowiekowego istnienia (znalazł więc w niej wyraz wspominany wyżej mit o pierwotnej niepodległości, mówiący o tym, iż Baskowie jako naród nigdy nie zostali podbici). 19 W podobnym ujęciu definiował Arana naród, który także miał dla niego charakter niezmienny, a co za tym idzie ahistoryczny. Cechy narodu miały mieć znaczenie obiektywne, niezależne od takich czynników, jak np. sytuacja prawna czy nawet wola wyrażona przez samych jego członków. Składały się na niego takie elementy jak: rasa, język, rząd i prawa, charakter i zwyczaje, osobowość historyczna. 20 Historię Kraju Basków Arana całkowicie podporządkowywał stworzonym przez siebie teoriom. Niewygodne elementy pomijał, inne za to interpretował w dogodny dla siebie sposób. Tworząc baskijską historię narodową odciął się on od istniejącej historiografii twierdząc, iż jest ona wypaczona ze względu na rozpatrywanie w niej historii Basków jako integralnej części historii narodu hiszpańskiego. 21 Zdaniem P. Lancerosa: w historii Sabino Arany występują tylko: zwycięstwo i klęska. Język i rasa, religia, zwyczaje (baskijskie i hiszpańskie) nie tylko są inne, ale się wykluczają, pojawia się polaryzacja przyjaciel wróg, która nie istniała wcześniej, a która spowodowała, iż różnice kulturowe zostały zinstrumentalizowane w funkcji walki ściśle politycznej. 22 Pierwszy okres filozofii Arany (do 1898 r.) określany jest mianem najbardziej radykalnego. Arana nawołuje w nim do walki niepodległościowej z Hiszpanią, która ma zapewnić ludowi baskijskiemu wieczne zbawienie oraz nakazuje swoim zwolennikom dążenie do utrzymania czystości baskijskiej rasy, jego zdaniem nieporównywalnie wartościowszej od rasy hiszpańskiej. 23 Rasa staje się więc centralnym pojęciem w filozofii Arany. Czystość krwi uznaje on za podstawowy element i źródło baskijskiej tożsamości, który w przyszłości miał pozwolić na odkupienie i uratowanie Basków 24. Odmienność rasową można było jego zdaniem stwierdzić na podstawie grupy krwi oraz pewnych charakterystycznych fizjologicznych cech. I tak Baska charakteryzować miałaby grupa krwi o czynniku Rh oraz specyficzny kształt czaszki 25. Ponieważ te kryteria były na pierwszy rzut oka bardzo trudne do ustalenia, o byciu Baskiem miała dla Sabino Arany świadczyć czystość rodu, w którym występować musiały co najmniej 4 baskijskie nazwiska 26. Bardzo zdecydowanie Arana przeciwstawiał się także małżeństwom mieszanym, zwłaszcza tym z Hiszpanami, których zgodnie ze swym etnocentrycznym światopoglądem, uważał za ucieleśnienie wszelkich wad, takich jak: słabość, niezdarność i zepsucie, w przeciwieństwie do Basków, uznawanych

4 przez niego za uosobienie wdzięku, siły, witalności oraz radości.27 Zdaniem Arany, drugim z filarów narodu baskijskiego miała być religia katolicka (mimo tego, iż nie wymienił jej jako elementu niezbędnego elementu narodowego). Podkreślanie katolickości Basków było odwołaniem się do kolejnego z wymienianych już przeze mnie mitów narodowych, a mianowicie do mitu o wczesnej ich ewangelizacji i wyjątkowej religijności jako narodu. Miało to także na celu, odróżnienie ich od pozostałych mieszkańców Hiszpanii, która zdaniem Arany była liberalna i ateistyczna, a tym samym stanowiła dla niego przedsionek zła. 28 Kolejnym fundamentalnym czynnikiem, niezwykle istotnym dla baskijskiej identyfikacji narodowej, pełniącym także funkcję wyróżnika Basków spośród innych grup, był zdaniem Arana baskijski język. Język stanowił też dla niego element obronny przed ludnością napływową - maketos. Obok koncepcji czystości rasy Arana wypracował także koncepcję czystości języka, polegającą na akceptacji tylko jednego modelu euskary (tzw. euskera del caserio ) oraz na oczyszczaniu go z naleciałości z innych języków. 29 Jak już wspominałam, pierwszy okres filozofii Arany trwający do 1898 r. był jednocześnie okresem najbardziej radykalnym w swych postulatach. Wraz z upływem czasu, myśl Sabino ewoluowała w stronę poglądów bardziej umiarkowanych, aby w końcowym etapie (przypadającym na ostatnie dwa lata przed śmiercią ) odejść od idei niepodległości na rzecz autonomii w ramach państwa hiszpańskiego. 30 Rola tego myśliciela w baskijskiej historii nie poddaje się jednoznacznej ocenie. Dla jednych jest on ojcem przebudzenia narodu baskijskiego, dla innych, takich jak np. Jose de la Granja - badacz ruchów nacjonalistycznych z uniwersytetu Kraju Basków jest on raczej twórcą, niż budzicielem narodu. Granja jest zdania, iż Arana wykorzystał frustrację ówczesnych Basków i po prostu wymyślił baskijski naród, łącząc ze sobą mity i strzępy historii, okraszając je tylko rasistowskim pseudoteoriami 31. Zdaniem Z. Jakubowskiej, Arana był naiwnym lingwistą, rasistowskim wizjonerem, którego nawet współcześni nie brali na poważnie. Jednocześnie przyznaje ona jednak, iż to właśnie Arana, w ogromnej mierze przyczynił się do wzmocnienia przywiązania Basków do ojczystej ziemi, wpływając tym samym na poczucie ich tożsamości narodowej. 32 Nacjonalizm po Aranie stopniowa eskalacja przemocy Po śmierci Arany (25 listopada 1903 roku) założona przez niego PNV systematycznie rozwijała swoje struktury, propagując idee niezależności Kraju Basków. Groził jej jednak rozłam wynikający ze stosunku jej członków do zmieniającego się w czasie programu. Część członków PNV była zdania, że należy nadal dążyć do uzyskania pełnej niepodległości (zwolennicy tzw. pierwszego, radykalnego Arany ), inni z kolei uważali, iż należy dążyć do uzyskania szerokiej autonomii w ramach państwa hiszpańskiego (zwolennicy tzw. późnego Arany ). Do rozłamu ostatecznie nie doszło, a zawarty kompromis znalazł swój wyraz w manifeście ogłoszonym podczas I kongresu w Bilbao w 1906 r., zawierajacym formułę o aspiracjach ostatecznych PNV, którymi stała się min: całkowita restauracja (...) starych, fundamentalnych praw, przywrócenie sytuacji politycznej Euskadi takiej, jaka była w czasach wcześniejszych przed datami, których dyspozycję noszące znamiona zamachu na konstytucję polityczną Euskadi były uchwalone. Formuła ta pozwoliła na współistnienie w ramach PNV zarówno tendencji umiarkowanej, jak i radykalnej, w zależności od przyjętej interpretacji jej treści. Umożliwiła ona także legalizację partii, co w konsekwencji przyniosło jej ekspansję na wszystkie prowincje Kraju Basków. 33 Okres I wojny światowej, w związku z ogromnym zapotrzebowaniem na produkty przemysłu zbrojeniowego, uczynił z Kraju Basków jedną z najbogatszych prowincji hiszpańskich. Nadal prężnie rozwijał się baskijski ruch narodowy, obejmując swym zasięgiem coraz szersze kręgi społeczne. Najbardziej radykalne hasła pojawiały się wśród ludzi młodych, którzy zaczęli nabierać przeświadczenia, iż wolność i niezależność może być uzyskana przez Basków jedynie na drodze walki zbrojnej. W latach 20 tych jeden z dawnych członków młodzieżówki PNV założył zrzeszenie miłośników gór (Mendigoxales), które z czasem zaczęło się jednak przekształcać w grupę paramilitarną.

5 W ideologii tej grupy bardzo wyraźnie zaczął się zarysowywać, widoczny już wcześniej proces sakralizacji patriotyzmu, uwidoczniony choćby w języku, jakim się posługiwano. Sformułowania takie jak tułaczka przez pustynię, zbawienie, wygnanie, a nawet nazywanie Arany baskijskim Jezusem, stały się stałym elementem retoryki wielu nacjonalistycznych grup i organizacji. Niektórzy twierdzą, iż wspominana wyżej grupa Mendigoxales była organizacją prekursorską wobec mającej się wkrótce pojawić ETA. 34 Upadek monarchii w 1931 r. i proklamowanie, już po raz w drugi w historii Hiszpanii republiki, przyniósł Baskom upragnioną autonomię. W tym samym roku wybuchła jednak krwawa wojna domowa, której finalnym skutkiem było wprowadzenie na blisko 40 lat dyktatury frankistowskiej, oznaczającej dla Basków nie tylko koniec marzeń o niezależności, ale także oznaczającej brak jakiejkolwiek możliwości pielęgnowania narodowej odrębności. Model Państwa Franco. Powstanie ETA. W centralistycznym modelu państwa Franco nie było miejsca dla mniejszości narodowych, o czym najlepiej świadczą jego słowa podczas przemówienia wygłoszonego w Salamanca na początku wojny domowej: Katalonia i Kraj Basków to dwa strupy na ciele narodu. Faszyzm znajduje sposób na usunięcie ich obu. 35 Fala prześladowań, jaka po wojnie dotknęła społeczność baskijską, nie spowodowała bynajmniej ustania działań organizacji nacjonalistycznych, które zmuszone były zejść do podziemia. Rząd baskijski, powstały w roku 1936, podobnie jak wielu działaczy politycznych, zmuszony był jednak udać się na przymusową emigrację. Na miejscu, za właściwych reprezentantów sprawy baskijskiej nadal uważano przedstawicieli PNV, która choć z dużymi trudnościami wciąż prowadziła wraz z innymi organizacjami konspiracyjnymi politykę przeciw reżimowi. Wraz z upływem czasu (min. w wyniku aresztowań i emigracji swych członków) działania PNV zaczęły jednak tracić swój impet. Jej najistotniejszą akcją w okresie powojennym była współorganizacja strajku generalnego (popartego również przez rząd na emigracji) w maju 1947 r. Strajk ten istotnie zagroził reżimowi Franco i był najpoważniejszym kryzysem w powojennej historii państwa. Ogromne represje, które nastąpiły po tych wydarzeniach, jeszcze bardziej osłabiły PNV, której działania zaczęły ograniczać się do prowokacji, takich jak np. wywieszanie zakazanej przez reżim baskijskiej flagi, czy nadawanie przez radio przesłań emigracyjnego premiera. 36 W takiej właśnie atmosferze politycznej w 1952 r. narodził się nowy patriotyzm, reprezentowany przez grupę studentów z Uniwersytetu w Bilbao, którzy założyli grupę EKIN (z języka euskary: czynić, działać, akcja, aktywność). Podstawą działalności tej grupy było studiowanie baskijskiej historii oraz nauczanie baskijskiego języka (te dwie sfery ich zdaniem miały być najbardziej narażone na zapomnienie), poprzez organizowanie debat, czy przygotowywanie materiałów edukacyjnych i różnego rodzaju publikacji. Stopniowo też grupa ta zaczęła rozszerzać swoją działalność poprzez organizowanie komórek w innych miastach takich, jak np. w San Sebastian. 37 W 1956 r. grupa ta nawiązała kontakt z Euzko Gaztedi (EG), będącą młodzieżową przybudówką PNV. Szybko doszło do połączenia się tych dwóch organizacji w jedną, określającą się skrótem EGI. Korzyści z takiej fuzji były obustronne. Dla PNV oznaczały one przypływ nowych członków o bardzo wysokim poziomie intelektualnym, doskonale obytych z baskijską historią, tradycją i językiem, mogących tym samym zapewnić EG edukację i stworzenie podbudowy teoretycznej dla jej działań. Dla EKIN natomiast, połączenie to dało możliwość wyjścia poza uniwersyteckie mury i działania w dużo szerszym środowisku. Współpraca ta jednak bardzo szybko okazała się trudna i obfitująca w różnego rodzaju konflikty. Członkowie wywodzący się z dawnej EKIN krytykowali min. brak stanowczych działań ze strony

6 organizacji uważając, że wyzwolenie może nastąpić tylko na drodze walki zbrojnej, rozumianej przez nich w sposób dosłowny. Bezpośrednim pretekstem do rozłamu, stało się usunięcie z EGI jednego z dawnych członków EKIN, który oskarżony został o brak lojalności. Dało to impuls do opuszczenia organizacji przez szereg działaczy tej organizacji, i do utworzenia nowej, początkowo noszącej nazwę prawdziwego EGI, a następnie przemianowanej na ETA (Euskadi ta Askatasuna Kraj Basków i wolność 38). W literaturze spotyka się różne daty powstania ETA. Różnie interpretowany jest też rozłam dokonany w łonie EGI. Powodem tego są kontrowersje, jakie budzi pytanie: czy rozłam i utworzenie ETA było rewoltą młodych z PNV, czy też fakt ten był konsekwencją wyjścia grupy działaczy z EKIN i jej kontynuacji jako ETA? Na potrzeby niniejszej pracy jako datę powstania ETA przyjęto rok 1959, gdyż najczęściej można go spotkać w najnowszych publikacjach dotyczących omawianego zagadnienia 39. Kontrowersje budzi także powód rozłamu. Bardzo często obok przedstawionego przeze mnie za M. D. Pedą uzasadnienia, pojawia się argumentacja, iż powodem rozłamu była krytyka radykalnie nastawionej, lewicującej młodzieży, która dopatrywała się w działaniach PNV rzecznika interesów burżuazyjnych 40. Zdaniem K. Mirgos początkowo członkowie ETA nie byli jednak marksistami, a idee socjalistyczne takie, jak np. walka klas czy łączenie wyzwolenia Euskadii z wyzwoleniem klasowym zaczęły się pojawiać i odgrywać istotną rolę nieco później 41. Tezę te potwierdza M. D. Peda, uważając wręcz, że pierwsza ETA do 1962 r. wykazuje znaczne tendencje antykomunistyczne stając nawet na stanowisku, iż nacjonalizm baskijski i komunizm nie tylko nie mogą ze sobą współgrać, ale stanowią wzajemnie się wykluczające i przeciwstawne ideologie. 42 O ile PNV dążyła do uzyskania przez Kraj Basków jedynie szerokiej autonomii, o tyle ETA za cel stawiała sobie utworzenie samodzielnego państwa Basków, złożonego z prowincji wchodzących zarówno w skład Hiszpanii, jak i Francji. Kolejnym jej celem była walka o przetrwanie coraz rzadziej używanego przez Basków języka (podkreślano konieczność ujednolicenie go na bazie istniejących dotąd dialektów), który stać się miał w przyszłości oficjalnym językiem Baskonii. Język baskijski odgrywał więc w ideologii ETA rolę centralną. Było to spowodowane min. tym, iż ideolodzy tej organizacji odwoływali się w swych tezach do dorobku Sapira i Whorfa 43. Stworzona przez tych badaczy teoria względności językowej zakładała, iż ludzie postrzegają otaczający ich świat tak, jak nakazują im reguły gramatyczne ich języka 44. Każdemu językowi odpowiadać miał więc inny sposób myślenia i percepcji rzeczywistości, zgodnie z czym istotą baskijskości miała być euskara. Choć dziś ETA postrzegana jest głównie w kontekście dokonywanych przez siebie krwawych zamachów, nie od razu jednak zaczęła ona zabijać. Na gruncie ideowym młoda ETA nadal pozostawała w kręgu tradycji narodowej Sabino Arany i tylko jej wysoka aktywność odróżniała ją od mającego w dużej mierze socjaldemokratyczny charakter programu PNV. W pierwszym okresie jej działalność ograniczała się do intensywnego uczestnictwa w organizacji baskijskich świąt, dystrybucji materiałów propagandowych (np. plakietek z baskijską flagą), pisania na murach patriotycznych haseł, czy też umieszczania w widocznych miejscach baskijskich symboli narodowych (głównie flagi). Kontynuowano także konspiracyjne nauczanie euskary 45. Co ciekawe, w latach 50 - tych zapleczem dla pierwszych struktur ETA stawały się często baskijskie parafie 46. Baskijski kler bardzo chętnie włączał się w wymienione powyżej działania, głównie poprzez użyczanie dla nich odpowiednich pomieszczeń. Co więcej, zdaniem amerykańskiego badacza R. Clarka do 1968 r. 73 % baskijskich księży było członkami tej organizacji. 47 Przełom nastąpił w 1961 r., kiedy to ETA rozpoczęła regularną publikację pisma Zutik, w wyniku czego znacznie rozszerzyła zasięg swego propagandowego oddziaływania. Mimo, że jej program od samego początku zakładał zbrojny opór wobec reżimu Franco, w opinii wielu badaczy do roku 1961 ETA nie przeprowadziła większej akcji zbrojnej. Jednym z pierwszych dramatycznych zamachów była jak już wspominałam nieudana próba wykolejenia pociągu, wiozącego weteranów wojny domowej na wiec polityczny w San Sebastian, który upamiętniać miał 25 rocznicę rozpoczęcia przewrotu generała Franco. W tym samym roku wybuchały bomby w prefekturze w Vittorii oraz na posterunku policji w Bilbao. 48

7 Pierwsze zgromadzenie ETA W 1962 r. w benedyktyńskim opactwie we Francji odbyło się pierwsze zgromadzenie ETA (Asamblea). W przyjętej na tym zgromadzeniu deklaracji organizacja ta określiła się jako Baskijski Ruch na rzecz Wolności Baskonii, podkreślając tym samym, iż nie jest partią polityczną, która w opinii jej teoretyków była zbyt wąską formą organizacji, nie odzwierciedlającą obranego przez nich celu, jakim była rekonstrukcja narodowa. W deklaracji tej domagano się także niepodległości Kraju Basków, składającego się z terytoriów znajdujących się zarówno w Hiszpanii, jak i we Francji. Tak powstała Euskadia miała być państwem demokratycznym, o maksymalnie zdecentralizowanej strukturze, z euskarą jako językiem oficjalnym. W państwie tym zagwarantowane miały być Prawa Człowieka, takie jak choćby wolność wypowiedzi, zgromadzeń czy wyznania. Na gruncie ekonomicznym postulowała ETA zniesienie liberalizmu gospodarczego, nacjonalizację najistotniejszych dla państwa gałęzi przemysłu oraz silne poparcie dla związków zawodowych i kooperatyw. 49 Ideologia ETA Niezwykle istotną rolę w ideologii ETA pełni język. Jak już wspominałam, jej myśliciele czerpali w tym zakresie z dorobku takich antropologów, jak wspominani już Sapir i Worth. Podkreślając ogromną rolę języka, dostrzegali oni zależność pomiędzy walką polityczną, a walką o odrodzenie euskary, która stanowić miała antidotum na wszelkie hiszpańskie wpływy i uważana była za najważniejszy element narodowy. Jej rola polegać miała także na społecznej kreacji narodu, stanowić środek jego ekspresji i stawania się. Proces odradzania się euskary, zdaniem ETA, odbywać się powinien na dwóch zasadniczych poziomach: publicznym (euskara jako język oficjalny, aktualny i zunifikowany) oraz prywatnym. Taka koncepcja języka stanowi odejście od tez Sabino Arany, który na pierwszym miejscu w swojej doktrynie stawiał rasę, wobec której język stanowić miał tylko rolę niejako służalczą. Inna jest także tutaj rola religii. O ile dla Arany religia katolicka stanowiła niezwykle ważny element w określeniu baskijskiej tożsamości, o tyle dla ETA nie była ona czynnikiem bardzo istotnym. 50 Wyrazem znaczenia języka w koncepcji narodu jest także jego rola jako najważniejszego warunku dla istnienia etnii. Pojecie to, stworzone przez głównego ideologa pierwszego okresu działalności ETA Federico Krutwiga, definiowane jest poprzez składające się na niego elementy, takie jak: język, mentalność, kultura, religia, kompozycja rasowa oraz czynniki ekonomiczne, społeczne i materialne. Naród miał naprawdę zaistnieć dopiero wówczas, gdy etnia osiągnąć miała samoświadomość i wolę kierowania się swoimi celami. Z uwagi na fakt, że baskijska etnia podzielona była na dwa kraje, ideolodzy ETA wyróżniali dwa rodzaje narodowości. Pierwszą z nich była narodowość polityczna. Miała ona ich zdaniem charakter sztuczny i koniunkturalny, gdyż wiązała się ze zmiennym biegiem historii. Z tego też powodu ten typ narodowości zniknąć miał wraz ze zniknięciem historycznych przyczyn, które dały mu początek. Drugim wyróżnianym rodzajem narodowości była narodowość etniczna. To właśnie ona miała być narodowością autentyczną, narodowością w sensie prawdziwym. 51 W łonie ETA nie było jednak konsensusu, co do przyjętych zasad doktrynalnych. Ideologia marksistowsko leninowska, wraz z ruchami narodowo - wyzwoleńczymi w Trzecim Świecie w coraz większym stopniu zaczynała inspirować zwłaszcza młode pokolenie nacjonalistycznych aktywistów 52. Bardzo szybko zarysowały się konflikty między hispanistami - zwolennikami współpracy z opozycyjną lewicą hiszpańską oraz patriotami, którzy w przeciwieństwie do hispanistów byli zdania, iż Baskowie mają skrajnie rozbieżne interesy z Hiszpanią i tylko droga całkowitego uniezależnienia się poprzez separatystyczną akcję zbrojną może pomóc w urzeczywistnieniu baskijskich interesów narodowych 53. Spór dotyczył także oceny skuteczności przemocy. O ile lewicowcy (w tym przypadku marksiści) domagali się stosowania bezwzględnej przemocy, o tyle narodowcy stali na stanowisku dozowania przemocy według rachunku politycznych zysków i strat.

8 Pierwszy poważny rozłam nastąpił w 1964 r., kiedy to od ETA oderwała się trockistowska grupa Felipe. Rok później nastąpiło samookreślenie się tzw. starej ETA jako marksistowsko - leninowskiej, w wyniku czego doszło do kolejnego rozłamu i odejścia zorientowanej socjaldemokratycznie grupy, zwanej kulturalistami 54. Jej członkowie byli zwolennikami idei odrodzenia kulturalnego Basków, bez uciekania się jednak do metod terrorystycznych. We wrześniu 1970 r. hispaniści zwołali separatystyczne VI Zgromadzenie w wyniku czego powstały dwa ugrupowania - ETA V (tzw. młoda ETA - Barri) oraz ETA VI ( tzw. stara ETA - Zarra). O ile młoda ETA miała charakter raczej umiarkowany, o tyle na czele ETA VI stanęli ekstremistyczni przywódcy wojskowego frontu tzw. milis. U podstaw ich działalności (koncentrującej się głownie w ośrodkach miejskich) legło założenie, że podejmowane przez nich akty terrorystyczne, z zastosowaniem metod partyzantki miejskiej spowodują takie zaostrzenie sytuacji wewnętrznej w kraju, iż porozumienie z Hiszpanią, grożące wynarodowieniem Euzkadi, stanie się niemożliwe. 55 Była to więc grupa nastawiona niezwykle radykalnie i rozumiejąca walkę o prawa Basków, jako grę o sumie zerowej - tylko przegrana jednej, a wygrana drugiej ze stron mogła dla nich zakończyć trwający spór. Wreszcie pod koniec 1974 r. po krwawym zamachu w madryckiej Cafe Rolando, w wyniku kontrowersji, jakie budzić zaczął udział akcji zbrojnych w walce politycznej, dochodzi do kolejnego podziału w ETA. W jego wyniku powstaje ETA polityczno-militarna, odcinająca się od walki zbrojnej, z której działaczy w 1977 r. powstała umiarkowana partia o nazwie Lewica Baskijska (opowiadająca się w swoim programie za autonomią w ramach państwa hiszpańskiego) oraz ETA militarna, która jak sama nazwa wskazuje, opowiadała się za metodami militarnymi w celu zdobycia całkowitej niezależności Kraju Basków. Odłam ten bardzo szybko rozpoczął współpracę z partią o nazwie Jedność Ludowa (Herri Batasuna). Była to także organizacja radykalna, stawiająca sobie podobne do ETA cele. 56 Partia ta, uważana za polityczne ramię ETA, została zdelegalizowana w 2003 r. Jak już wspominałam w okresie dyktatury generała Franco ETA cieszyła się sympatią zarówno wśród samych Basków, jak i międzynarodowej opinii publicznej, która postrzegała ją przede wszystkim jako organizację, walczącą wprawdzie metodami terrorystycznymi, ale w słusznej sprawie, bo przeciwko autorytarnemu reżimowi. Najlepiej o tym przychylnym stosunku środowiska międzynarodowego świadczy przykład wspominanego już przez mnie procesu w Burgos. Przychylność ta nie była także bez znaczenia w kontekście pozyskiwania przez ETA środków finansowych. Tylko niewielka część wydatków pochodziła z dobrowolnych składek. Znacznie większa jej część - z porwań dla okupu, napadów na banki, wymuszania opłat od właścicieli różnych zakładów oraz pomocy z innych krajów (często mówi się tu o Kubie). Zagraniczna pomoc nie polegała jednak tylko na pomocy finansowej. W większej mierze opierała się ona na szkoleniach (wiadomo min. o obozach szkoleniowych w Algierii, Libii, na Kubie, w Nikaragui, na bliskim Wschodzie oraz w ZSRR) 57 oraz na dostarczaniu różnego rodzaju materiałów, takich jak choćby broń (np. ulubiona broń i amunicja ETA pochodzić miały z Czechosłowacji).58 Początkowo ataki ETA rzeczywiście skierowane były przeciwko przedstawicielom ciemiężącej Basków władzy (np. zamach w 1968 r. na Melitona Manzanasa - policjanta oskarżonego o torturowanie więźniów, czy atak na Carrero Blanco najbardziej zaufanego człowieka Franco). Paradoksalnie jednak największa eskalacja przemocy nastąpiła po demokratycznych przemianach w Hiszpanii, kiedy to przyznano Baskom bardzo szerokie prawa autonomiczne. Zagadnieniem tym zajmę się w rozdziale mojej pracy, poświęconym sytuacji w Kraju Basków po zakończeniu dyktatury Franco. Mimo, iż nowa autonomia obejmowała szerszy zasięg uprawnień niż ta z 1936 r. organizacje skrajnie nacjonalistyczne negatywnie ustosunkowały się do wypracowanego kompromisu. Zarówno ETA, jak i jej polityczne ramię - partia Herri Batasuna 59, zapowiedziały podtrzymanie swych dotychczasowych celów i metod walki twierdząc, że satysfakcjonująca może być tylko pełna niepodległość Kraju Basków. Szafując hasłami o baskijskiej jedności i tradycji tak naprawdę posługują się ideologią totalitarną, wedle której liczy się ojczyzna, naród jako całość, a nie poszczególna jednostka, która w obliczu dobra narodu i jego przetrwania nie ma wielkiego znaczenia, co stanowić ma pewne usprawiedliwienie wobec dokonywanych aktów terroru. 60

9 Autor: Monika Baranowska Przypisy 1 Za: M. D. Peda, Koncepcje Sabino Arana y Goiri i proces powstania nacjonalizmu baskijskiego, [w:] ( ). 2 Tak dynamiczny rozwój gospodarczy regionu był możliwy min. dzięki zlikwidowaniu fueros, co oznaczało otwarcie granic i wyeliminowanie restrykcji, które pozwoliły na eksploatacje rud żelaza i górnictwa w okolicach Bilbao. M. D. Peda, Narodziny nacjonalizmu baskijskiego, Międzynarodowy Przegląd Polityczny, 2004, nr 2, s G. Bernatowicz, Problem mniejszości narodowych w Hiszpanii, Sprawy Międzynarodowe, 1992, nr 7,, s cyt. za: Ibidem. 5 N. Pluta, Przemoc naturalna jak deszcz, Tygodnik Powszechny, 2000, nr 45, s Do czasu inwazji Germanów w V wieku o postępach chrześcijaństwa nic pewnego powiedzieć nie można. Historycy twierdzą, iż pierwszy chrześcijański biskup w Kraju Basków miał siedzibę w Calahorra, według zapisu kronikarskiego w roku 457. Jednak jeszcze w IX wieku na terenie Kraju Basków istniały większe wspólnoty pogańskie. Więcej: J. R. Lardizabal, Mity, wierzenia i obyczaje Basków, Pruszków 2002, s D. Peda, op. cit., s Za: K. Mirgos, Archipelag baskijskiego nacjonalizmu, Sprawy Narodowościowe, 2005, z. 27, s Leyenda de Aitor, [w:] (2.II 2007). 10 D. Peda, Koncepcje Sabino Arana...,op. cit. 11 D. Peda, Narodziny nacjonalizmu baskijskiego, Międzynarodowy Przegląd Polityczny 2004, nr 2, s M. D. Peda, Koncepcje Sabino Arana...,op. cit. 13 Pierwsze nacjonalistyczne dzieło S. Arany dotyczy właśnie Bizkai i nosi tytuł: Bizkaya por su independencia (Bizkaia dla swojej niepodległości), K. Mirgos, op. cit., s A. Porębski, Baskowie - grupa etniczna czy naród?, Przegląd Polonijny, 1982, nr 2, s K. Mirgos, op. cit., s Tytuł ten stanowi jednocześnie nazwę dla państwa Basków stworzoną przez Aranę. Wcześniej funkcjonował termin Euskadi Herria, oznaczający miejsce gdzie mówi się euskarą, D. Peda, Koncepcje Sabino Arana y Goiri...,op. cit. 17 A. Opara, Niegasnące aspiracje Basków, [w:] (21 II 2007). 18 G. Bernatowicz, Problem mniejszości narodowych w Hiszpanii, Sprawy Międzynarodowe, 1992, nr 7 s A. Kuran, Euskadi jedna ziemia, dwa światy, Przegląd Powszechny, 2003, nr 9, s M. D. Peda, Narodziny nacjonalizmu baskijskiego, op. cit., s Zdaniem M. D. Pedy ta wizja historii Basków S. Arany wpasowuje się w schemat nacjonalizmów o charakterze organiczno historycznym, które wyróżniają następujące etapy historyczne: prawdziwy raj utracony, długi okres dekadencji i odrodzenie narodowe. M. D. Peda, Ibidem, s Cyt. za: Ibidem, s Za przykład tego radykalizmu świadczyć może jeden z najbardziej spektakularnych ataków politycznych Arany, jakim był próba wysłania do prezydenta Stanów Zjednoczonych Roosevelta telegramu z gratulacjami z okazji zwycięstwa nad Hiszpanią w toczącej się wówczas wojnie, a konkretnie wyzwolenia Kuby. Wyspa ta oraz Portoryko były ostatnimi w Nowym Świecie koloniami Hiszpanii, która utraciła je w 1898 r.,co okrzyknięte zostało klęską narodową. Telegram Arany nie dotarł jednak do adresata - został przechwycony, za co Arana zapłacił kilkumiesięcznym pobytem w więzieniu. Z. Jakubowska, Madryt 11 marca, Warszawa 2005, s M. D. Peda, Narodziny nacjonalizmu baskijskiego, op. cit., s A. Kuran, op. cit., s Na tej podstawie późniejsi teoretycy narodowi określali jak powinien wyglądać prawdziwie idealny Bask. Miał się on charakteryzować średnim wzrostem, być szerokim w ramionach i mieć w miarę trójkątną głowę z długim wąskim nosem. Powinien się też urodzić w Kraju Basków (mieć pochodzenie najlepiej wiejskie), mówić w eskarą oraz posiadać 4 baskijskie nazwiska udowadniające czystość przez co najmniej 2 pokolenia, patrz: M. D. Peda, Narodziny nacjonalizmu baskijskiego, op. cit., s. 206, oraz: A. Kuran, op. cit., s K. Mirgos, op. cit., s. 175.

10 28 M. Stanek, Sieroty po Aranie, Nowe Państwo, 2004, nr 5, s M. D. Peda, Narodziny nacjonalizmu baskijskiego, op. cit., s A. Kuran, op. cit., s. 336, Ibidem, s M. Stanek, op. cit., s Z. Jakubowska, op. cit., s M. D. Peda, Narodziny nacjonalizmu baskijskiego, op. cit., s Z. Jakubowska, op. cit., s T. Skrzypczak, U źródeł autonomii terytorialnej w rozwiązaniach ustrojowych w Hiszpanii, Prace z Nauk Politycznych, ( Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ), 1979, nr.12, s M. D. Peda, Ideologiczne źródła pierwszej ETA , Sprawy Polityczne, 2005, r.5, nr 30, s K. Mirgos, op. cit., s M. D. Peda, Ideologiczne źródła pierwszej...,op. cit., s Ibidem, s Często też jako datę powstania ETA podawanych jest rok 1958, patrz: G. Pomian, W kraju Basków, Więź, 1980, nr 2, s.108, czy rok 1953, patrz: G. Bernatowicz, op. cit., s Patrz: P. Łaski, Baskijska mniejszość narodowa w Hiszpanii, Sprawy Międzynarodowe, 1984, nr 10, s K. Mirgos, op. cit., s M. D. Peda, Ideologiczne źródła pierwszej..., op. cit., s Ibidem, s B. Olszewska Dyoniziak, Człowiek - kultura - osobowość. Wstęp do klasycznej antropologii kulturowej, Wrocław 2003, s M. D. Peda, Ideologiczne źródła pierwszej...,op. cit., s M. Ostrowski, Sublokatorzy, Polityka, 1999, nr 21, s za: J. Pałasiński, Gorący pokój, Wprost, 1999 nr 4, s J. Tomasiewicz, Terroryzm, Katowice 2000, s M. D. Peda, Ideologiczne źródła pierwszej...,op. cit., s Ibidem. 51 Ibidem, s B. Gola, F. Ryszka, Historia państw świata XX wieku. Hiszpania, Warszawa 2000, s T. Skrzypczak, op. cit., s W literaturze spotyka się także określenie tej grupy jako zwolenników socjalizmu humanistycznego, patrz: Ibidem, s P. Łaski, op. cit., s G. Bernatowicz, op. cit., s V. Grotowicz, Terroryzm w Europie Zachodniej w imię narodu i lepszej sprawy, Warszawa Wrocław 2000, s J. Pałasiński, op. cit., s Partia uznawana za polityczne ramię ETA, która podobnie jak ta organizacja domaga się całkowitej niepodległości dla prowincji baskijskich, zarówno tych znajdujących się w Hiszpanii, jak i tych po francuskiej stronie. Zdelegalizowana podczas rządów Aznara w 2003 roku pod zarzutem współpracy z ETA i apologii terroryzmu. 60 N. Pluta, op. cit., s. 7. Bibliografia Książki: 1. Gola Barbara, Ryszka Franciszek, Historia państw świata XX wieku. Hiszpania, Wydawnictwo TRIO, Warszawa Grotowicz Viktor, Terroryzm w Europie Zachodniej w imię narodu i lepszej sprawy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Wrocław Jakubowska Zuzanna, Madryt 11 marca, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa Lardizabal Jorge Ruiz, Mity, wierzenia i obyczaje Basków, Oficyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków Tomasiewicz Jarosław, Terroryzm, Firma Usługowo Handlowa APIS, Katowice Czasopisma: 1. Bernatowicz Grażyna, Problem mniejszości narodowych w Hiszpanii, Sprawy Międzynarodowe, 1992, nr 7, s Kuran Agata, Euskadi jedna ziemia, dwa światy, Przegląd Powszechny, 2003, nr 9,

11 3. Łaski Piotr, Baskijska mniejszość narodowa w Hiszpanii, Sprawy Międzynarodowe, 1984, nr 10, s Mirgos Katarzyna, Archipelag baskijskiego nacjonalizmu, Sprawy Narodowościowe, 2005, z. 27, s Ostrowski Marek, Sublokatorzy, Polityka, 1999, nr 21, s Pałasiński Jacek, Gorący pokój, Wprost, 1999, nr 4, s Peda Marek Dominik, Źródła ideologiczne pierwszej ETA , Sprawy Polityczne, 2005, r.5, nr 30, s Peda Marek Dominik, Narodziny nacjonalizmu baskijskiego, Międzynarodowy Przegląd Polityczny, 2004, nr 2, s Pluta Nina, Przemoc naturalna jak deszcz, Tygodnik Powszechny, 2000, nr 45, s Pomian Grażyna, W kraju Basków, Więź, 1980, nr 2, s Porębski Andrzej, Baskowie - grupa etniczna czy naród?, Przegląd Polonijny, 1982, nr 2, s Skrzypczak Tadeusz, U źródeł autonomii terytorialnej w rozwiązaniach ustrojowych w Hiszpanii, Prace z Nauk Politycznych, ( Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ), 1979, nr Stanek Mikołaj, Sieroty po Aranie, Nowe Państwo, 2004, nr 5, s Internet: 1. Leyenda de Aitor [w:] (2.II 2007). 2. Opara A., Niegasnące aspiracje Basków, [w:] (21 II 2007). 3. Peda Marek Dominik, Koncepcje Sabino Arana y Goiri i proces powstania nacjonalizmu baskijskiego, [w:] ( ).