Szlak im. prof. Josepha Wittiga

Transkrypt

1 Prof. Joseph Wittig ( ) 25 Wydawca:WYDAWNICTWO Wydawnictwo Ziemia Kłodzka, SPCzS i OKiS Indeks:Indeks: 383ISSN 864, ISSN Wydawca: ZIEMIA K ODZKA, SPCzS i OKiS , Grudzień/Prosinec/Dezember Luty/Únor/February Nr 200 Nr 222 Szlak im. prof. Josepha Wittiga Ratusz w Nowej Rudzie / Radnice v Nowé Rudě / Rathaus in Nowa Ruda [Neurode] Kościół św. Mikołaja / Kostel sv. Mikulášek / St. Nikolaus-Kirche Kaplica Loretańska / Loretánská kaple / Loretto - Kapelle Grodziszcze ruiny wieży widokowej / Zřícenina rozhledny na vrchu Grodziszcze / Ruine des Aussichtsturmes Grodziszcze [Ruinenberg] Góra Św. Anny, Kaplica Św. Anny, wieża widokowa / Hora sv. Anny, kaple sv. Anny, rozhledna / Annaberg, Annakapelle, Aussichtsturm Ścieżka edukacyjna bagienny las / Naučná stezka mokřadní les / Lehrpfad Sumpfwald 4 12 Leśniczówka / Myslivna / Forsthaus Muzeum Górnictwa / Hornické muzeum / Bergbaumuseum 13 Kościół Św. Katarzyny, stary cmentarz / Kostel sv. Kateřiny, starý hřbitov / Kirche der Hl. Katharina, alter Friedhof Dom Muzeum prof. J. Wittiga / Dům a muzeum prof. J. Wittiga / Museum Prof. Joseph Wittig Haus 14 Szkoła Podstawowa nr 7 / Základní škola č. 7 / Grundschule Nr Stary Park / Starý park / Alter Park Kamieniołom gabra / Gabrový lom / Gabbro-Steinbruch 16 Droga Krzyżowa na Górę Wszystkich Świętych / Křížová cesta na hoře Všech svatých / Kreuzweg auf den Allerheiligenberg 6 17 Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej Ziemi Noworudzkiej / Poutní kostel Panny Marie Bolestné / Kirche zur Schmerzhaften Muttergottes des Neuroder Landes Zabytki techniki górniczej / Hornické technické památky / Denkmäler der Bergbautechnik 18 Kamieniołom czerwonego piaskowca / Lom na červený pískovec / Steinbruch des roten Sandsteins 7 19 Restytucja jodły / Obnova jedle / Wiederherstellung der Tanne 8 20 Zagłębie mrowisk / Skupina mravenišť / Ameisenhaufen - Gebiet Hałdy pokopalniane / Haldy bývalých dolů / Grubenhalden 21 Wiata myśliwska / Myslivecký přístřešek / Überdachung für Jäger 9 22 Zabytkowy dąb / Památný dub / Historische Eiche 23 Natura 2000 Drzewostan siedliskowy klonowo-lipowy / Natura Smíšený javorovo-lipový les / Natur 2000 Lebensraum für Ahorn-Linde Baumbestand Pałac i stary park w Bożkowie / Zámek a starý park v Bożkowě / Schloss und alter Park in Bożków [Eckersdorf ] Als Schriftsteller hat Wittig mit seinem theologischdichterischen Schaffen einen festen Platz in der Geschichte der deutschen Literatur. Als Theologe war er seiner Zeit weit voraus. Als Mensch ist er zu den größten Gestalten des Glaubens im 20. Jh. zu zählen. (Prof. Alojzy Marcol) Jako spisovatel svou teologicko-poetickou tvorbou vstoupil do historie německé literatury. Jako teolog svými názory předstihl dobu. Jako člověk bývá řazen mezi významné duchovní osobnost. (Prof. Alojzy Marcol) Jako pisarz wszedł ze swoją teologiczno-poetycką twórczością do historii niemieckiej literatury. Jako teolog wyprzedził w swych poglądach epokę. Jako człowiek zaliczany bywa do wielkich postaci religijnych XX wieku. (Prof. Alojzy Marcol) Szlak Wittiga Stezka prof. Josepha Wittiga Prof. Joseph Wittig - Route Punkt widokowy / Vyhlídka / Aussichtspunkt Góra Włodzicka ruiny wieży widokowej / Zřícenina rozhledny na vrchu Góra Włodzicka / Königswalder Spitzberg, Ruine des Aussichtsturmes Dofinansowane przez Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego

2 Szlak im. prof. Josepha Wittiga Stezka prof. J. Wittiga Prof. Joseph Wittig - Route Prof. Joseph Wittig ( ) Szlak Wittiga Nowopowstały Szlak prof. Josepha Wittiga to jeden z najpiękniejszych szlaków kulturowych na Ziemi Kłodzkiej. Zaprasza do wędrówki po najciekawszych miejscach tej ziemi i poznawania jej oczami wybitnego niemieckiego teologa i pisarza prof. Josepha Wittiga urodzonego w Nowej Rudzie, wielkiego miłośnika stron rodzinnych, czemu dał wyraz w opowiadaniach sławiących piękno tej ziemi krainy cudów, krainy Pana Boga. Podróżowanie tym szlakiem to nie tylko poznawanie bogactwa przyrodniczego, kulturowego i religijnego, ale także wędrówka w przeszłość obfitująca w ciekawe historie, spotkania z tradycją i życiem duchowym. Prowadzi z Nowej Rudy, gdzie pisarz mieszkał w dzieciństwie i młodości oraz po założeniu rodziny w latach Tu w zbudowanym przez niego domu znajduje się Muzeum poświęcone jego pamięci. W Nowej Rudzie Słupcu poznamy miejsca zamieszkania jego dziadków i rodziców, zabaw w dzieciństwie. Przeniesiemy się następnie na Wzgórza Włodzickie z sanktuariami na Górze Św. Anny i Matki Bożej Bolesnej na Górze Wszystkich Świętych, do punktów widokowych, skąd zobaczymy fantastyczne panoramy Gór Sowich, Stołowych, Bardzkich, Masywu Śnieżnika i Karkonoszy, o których pisał. Poznamy życie byłych mieszkańców istniejących tu wiosek. Spotkamy ciekawe okazy przyrodnicze, stare drzewostany, przydrożne kapliczki i krzyże, pozostałości dziedzictwa zabytków techniki. Poznamy osobliwości Bożkowa z pięknym pałacem, starym prkiem, sztucznymi ruinami i leśniczówką. Nawiedzimy sanktuaria w Wambierzycach i Bardzie Śląskim, popatrzymy na piękny przełom Nysy Kłodzkiej, by następnie powędrować do Lądka Zdroju i Nowego Gierałtowa, gdzie pisarz przygotowywał się do nauki we wrocławskim Gimnazjum Świętego Macieja. Realizacja projektu dofinansowana jest przez Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego

3 Ziemia Kłodzka nr Spis treści Życzenia świąteczne str. 4 Muzeum Sztuki Sakralnej w Bardzie str. 6 Grzegorz Pisarski - Studenci z Nowej Rudy na Królewskim Śląskim Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma we Wrocławiu w latach Część 2: str. 16 Robert Błaszak - Pokuta i pojednanie - Erich Busse str. 23 Sławomir Szel - Przegląd Chórów Pogranicza Polsko-Czeskiego str. 26 Krystyna Toczyńska- Rudysz Droga do Gottwaldówki str. 28 Henryk Grzybowski Wariacje na temat gęsi polskiej str. 31 Henryk Hnatiuk Wspomnienie o Henryku Grajku str. 33 Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju zaprasza str. 33 Ewa Glura - Konferencja w Bielawie Życie i twórczość Gerharta Hauptmanna str. 34 Krzysztof Pludro - Literackie echa powstania tkaczy sowiogórskich str. 35 Zdzisław Skarbek - Niemi świadkowie wiary str. 37 Joanna Golak - XX-lecie Fundacji Odnowy Ziemi Noworudzkiej str. 38 Teresa Bazała - Finał konkursu Co wiesz o pograniczu polsko-czeskim? str. 40 Teresa Bazała - Grali i śpiewali dla Papieża str. 40 Krystyna Śliwińska - Warto być Polakiem str. 41 Adrianna Pęcak - Różnorodność przyrodnicza, kulturowa i krajobrazowa na szlaku Wittiga str. 42 Sztuka osobista, Wystawa Witolda Liszkowskiego w Galerii Dolnośląskiego Centrum Informacji Kulturalnej OKiS str. 44 Olaf Brzeski - Tylko dla moich oczu Kuba Suchar - Kamień Organiczny str. 44 #Dziady - premiera teatru im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu str. 45 Skaldowie i Mandoliny str. 45 Glenn Miller Orchestra str. 45 Wystawa pokonkursowa Młodzi, wykształceni, bezrobotni w ramach Pierwszej Edycji Dolnośląskiego Kalendarza Społecznego na 2013 r. str. 46 Koncert Sylwestrowy Koncert Grażyny Łobaszewskiej str. 46 Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy Wośp - 21 Finał str. 47 Riese - tajemnice wykute w skale. Premiera telewizyjna fabularyzowanego filmu dokumentalnego str. 47 Wydawca/nakladatel/herausgeber: Stowarzyszenie Komitet Obywatelski Ziemi Kłodzkiej Wydawnictwo Ziemia Kłodzka Nowa Ruda, ul. Boh.Getta 4, tel./fax , redakcja@ Współwydawcy/spolunakladatelé/mitherausgeber: Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka, Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu Czasopismo Ziemia Kłodzka jest dofinansowane przez Samorząd Województwa Dolnośląskiego Nakład/náklad/auflage: 2000 egz/kopie/exemplare Druk/tisk/druck: Usługi Poligraficzne Bogdan Kokot vel Ko kociński, Nowa Ruda, ul. A. Krajowej 15. Redakcja zastrzega sobie prawo skrótów i adiustacji dostarczonych materiałów - nie zamówionych nie zwraca. Redakce si vyhrazuje právo na zkratky a adjustace dodaných materiálů - neobjednané nevrací. Die Redaktion behält sich das Recht vor, die zugeschickten Texte zu kürzen und zu korrigieren - unbestellte Texte werden nicht zurückgeschickt. Obsah Vánoční přání s. 4 Zpráva z XXIII. Polsko-českých dnů křesťanské kultury Zůstaňme Rodinou. 15. srpna října 2012 s. 5 Muzeum sakrálního umění s. 8 Georg Wenzel - Über den Förderer s 14 Grzegorz Pisarski - Studenti z Nowé Rudy na Královské slezské univerzitě Fridericha Wilhelma ve Vratislavi v letech díl: s. 16 Andrzej Prasał - Varhany v kostele svatého Antonína v Lasówce s. 22 Robert Błaszak - Pokání a smíření - Erich Busse s. 23 Sławomir Szel - Sbory s. 26 Krystyna Toczyńska- Rudysz Cesta do Gottwaldówky 28 Henryk Grzybowski - Variace na téma polské husy s. 31 Ewa Glura - Konference v Bielawě Život a dílo Gerharta Hauptmanna s. 34 Krzysztof Pludro - Literární odkaz povstání tkalců ze Sovích hor s. 35 Zdzisław Skarbek - Němí svědkové víry s. 37 Joanna Golak - 20 let nadace pro obnovu noworudska 38 Teresa Bazała - Soutěž: Co víš o polsko-českém příhraničí? s. 40 Teresa Bazała - Hráli a zpívali s. 40 Adrianna Pęcak - Přírodní, kulturní a krajinné rozmanitosti na stezce J. Wittiga s. 41 Irena Rogowska - Arnold Gailus ist im Alter von 71 Jahren gestorben s. 43 Osobní umění, Výstava Witolda Liszkowského v galerii Dolnoslezského kulturního a informačního centra OKiS s. 44 Olaf Brzeski - Pouze pro mé oči, Kuba Suchar - Organický kámen s. 44 Dziady - premiéra představení Divadla J. Szaniawského ve Wałbrzychu s. 45 Skaldowie i Mandoliny s. 45 Glenn Miller Orchestra s. 45 Výstava fotografií ze soutěže Mladí, vzdělaní, nezaměstnaní v rámci prvního ročníku Dolnoslezského sociálního kalendáře pro rok 2013 s. 46 Silvestrovský koncert Grażyny Łobaszewské s. 46 Velký orchestr vánoční pomoci finále s. 47 Riese - tajemství vytesané do skály. Televizní premiéra hraného dokumentárního filmu s. 47 Redaktor Naczelny/Šéfredaktor/Chefredakteur: Teresa Bazała. Redakcja/redakce/redaktion: Helmut Dohnalek (red. czeska), Joanna Golak, Julian Golak, Ryszard Grzelakowski, Josef Krám (red. czeska), Elisabeth Kynast-Schmidt (red. niemiecka), Warcisław Martynowski, Petr Neuman (red. czeska), Irena Rogowska, Jacek Suchodolski, Horst Ulbrich (red. niemiecka). Przygotowanie DTP/příprava DTP/ vorbereitung DTP: Sławomir Kamieniarz. Tłumaczenia/překlady/Übersetzung: Irena Rogowska, Horst Ulbrich, Petr Neuman, Joanna Golak, Katarzyna Rima Katbeh Inhaltsverzeichnis Weihnachtsgrüße s. 4 Museum für sakrale Kunst s. 6 Ks. prof. ndzw. dr hab. Tadeusz Fitych Jahre sakraler Advent von Kaiserswalde s. 10 Georg Wenzel - Über den Förderer s. 14 Grzegorz Pisarski Studierende aus Neurode an der Königlichen Friedrich-Wilhelms-Universität von Schlesien in Breslau in den Jahren Teil 2: s. 16 Robert Błaszak - Buße und Versöhnung - Erich Busse s. 23 Sławomir Szel - Chöre s. 26 Krystyna Toczyńska- Rudysz Der Weg zum Gottwaldhof s. 28 Henryk Grzybowski - Variationen über die polnische Gans s. 31 Willkommen im Papiermuseum in Bad Reinerz s. 33 Ewa Glura - Konferenz in Langenbielau, "Leben und Werk von Gerhart Hauptmann" s. 34 Krzysztof Pludro Literarische Echos der Weberaufstände im Eulengebirge s. 35 Zdzisław Skarbek - Stumme Zeugen des Glaubens s. 37 Joanna Golak - Der 20. Jahrestag der Gründung der Stiftung zur Erneuerung der Region Nowa Ruda s. 38 Teresa Bazała - Wettbewerb: Was weißt du über das polnisch-tschechische Grenzgebiet? s. 40 Teresa Bazała - Sie spielten und sangen s. 40 Adrianna Pęcak Die natürliche, kulturelle und landschaftliche Vielfalt auf dem Wittig - Weg s. 41 Persönliche Kunst, Ausstellung von Witold Liszkowski in der Galerie des Niederschlesischen Zentrums für Kulturelle Information okis s. 44 Olaf Brzeski Nur für meine Augen Kuba Suchar Organischer Stein s. 44 Premiere von Dziady im. J. Szaniawski - Theater in Waldenburg s. 45 Skalden und Mandolinen s. 45 Glenn Miller Orchester s. 45 Ausstellung "Junge, gebildete und arbeitslos" in der ersten Auflage des Schlesischen Sozialen Kalenders für 2013 s. 46 Silvesterkonzert von Grażyna Łobaszewska s. 46 Das Große Orchester der Weihnachtshilfe Finale s. 47 Riese Geheimnisse in den Fels gehauen. Fernsehpremiere des fiktionalisierten Dokumentarfilms s. 47 Regionalny miesiêcznik transgraniczny Regionalny Miesięcznik Transgraniczny. Ukazuje się od 1989 r Nowa Ruda, ul. Boh. Getta 4 tel./fax redakcja@ziemia.klodzka.com Na okładce/na obálce/titelbild: Ruchoma szopka w Bardzie fot. Julian Golak

4 4 Ziemia Kłodzka nr 222 Z okazji zbliżających się Świąt Bożego Narodzenia Czytelnikom Ziemi Kłodzkiej życzymy Błogosławionych, pogodnych i zdrowych Świąt spędzonych w gronie najbliższych i życzliwych nam ludzi, wszystkiego najlepszego A na Nowy 2013 Rok życzymy obfitości łask Bożych i wszelkiej pomyślności. Redakcja czasopisma Ziemia Kłodzka Od kladského Pomezí Glatzer Bergland o. Franciszek Czarnowski Wiersz wigilijny Czekając, kiedy wzejdzie wigilijna gwiazda, Do wpół zmarzniętej szyby przywarł chłopiec mały. Patrzył - zimowe ptaki wracały do gniazda, Jakby tego wieczoru też świętować chciały. Niegdyś gwiazda z Betlejem mędrców prowadziła, Dziś znak daje, by zasiąść do świętej wieczerzy, By krucha biel opłatka skłóconych godziła, A w sercu znów zamieszkał Ten, co "w żłobie leży". Dla tych, co żyli dawniej, co będą w przyszłości, I dla nas, byśmy w każdym dostrzegali brata, Odwieczny Bóg w Dziecięciu zesłał znak miłości, Przemieniając oblicze człowieka i świata. Allen Leser der Zeitschrift Ziemia Kłodzka wünschen wir zum Weihnachtsfest nur das Allerbeste. Ein gesegnetes, schönes und gesundes Fest im Kreise Ihrer Lieben. Für das Neue Jahr 2013 wünschen wir Gottes Segen und Wohlergehen. Redaktion der Zeitschrift Ziemia Kłodzka Od kladského pomezí Glatzer Bergland von Theodor Strom U příležitosti blížících se Vánočních svátků přejeme všem čtenářům časopisu Ziemia Kłodzka vše nejlepší. Blahoslavené, klidné a zdravé Vánoce, strávené v kruhu nám nejbližších a milovaných lidí. A do nového roku 2013 přejeme spoustu boží laskavosti a osobních úspěchů. Redakce časopisu Ziemia Kłodzka Od kladského Pomezí Glatzer Bergland Jaroslav Seifert Vánoční píseň Rolničky slyším, slyším hlasy, myslím si: Kdo to přijel asi? Dlouho už neviděl jsem sáně, a proto toužím dychtivě podívat se zas jednou na ně, pohladit koně po hřívě. Však venku nikdo. Jenom vrána do pola sněhem zasypána. A slyším hudbu. Nechám všeho, jdu přivítati neznámého. Kdo je to? Slyším, někdo troubí, housle se ozvou k tomu vráz i basa, která zpívá zhloubi. Nic, jenom tma a ticho v domě opírají se silou o mě. A v koši u psacího stolu hryže si myška. My dva spolu známe se dávno. Tiše vklouzla tak jednou ke mně. Od těch dob je pokoj stále plný kouzla. Jen, prosím, neplaš, nerozzlob tu přítelkyni malých dětí, umí tak krásně vyprávěti. Vždyť je to ona, myška malá, jež s Kristem Pánem v seně spala a viděla, jak Marie Panna už dlouhou cestou umdlévá a klesá k zemi uplakaná na trochu slámy do chléva. A viděla, jak s nebe rázem andělé slétali se na zem. A teď je u mne. Pode dveřmi tou škvírou chodí ke mně, věř mi. A od těch dob mi takhle hrají, rolničky slýchám v tento čas, okna mi květy rozkvétají a s nebe slýchám krásný hlas. Ne obyčejný, ale svatý, když do tmy ráno vyjdu vraty a spěchám sněhem na roráty. Weihnachtswunder Von Himmel in die tiefsten Klüfte ein milder Stern herniederlacht. Vom Tannenwalde steigen Düfte und hauchen durch die Winterlüfte, und kerzenshelle is die Nacht. Mir ist das Herz so froh erschrocken. Das ist die liebe Weihnachtszeit! Ich höre fernher Kirchenglocken mich lieblich heimatlich verlocken in märchenstille Herrlichkeit. Ein frommer Zauber hält mich wieder. Anbetend, staunend muss ich stehen. Es sinkt auf meine Augenlieder ein goldener Kindertraum hernieder. Ich fühl s: Ein Wunder ist geschehen.

5 Ziemia Kłodzka nr Zpráva z XXIII Polsko-Českých Dnů Křesťanské Kultury "Zůstaňme Rodinou". 15. srpna října 2012 XXIII Polsko-České Dny Křesťanské Kultury se konaly od 15. srpna do 31. října Byly organizovány v 17 centrech v Polsku (Bielawa, Boguszów Gorce, Bystrzyca Kłodzka, Duszniki Zdroj, Jedlina Zdrój, Kudowa, Krzeszów, Mieroszów, Nowa Ruda, Oleśnica, Pieszyce, Sokołowsko, Stary Lesieniec, Świdnica, Wałbrzych, Wrocław, Zabkowice) a také ve 4 na české straně (Meziměstí, Červený Kostelec, Broumov, Neratov). Organizátory slavnostního zahájení a zakončení Dnů byla partnerská města Zabkowice Slaske (29. září) a Červený Kostelec (20. října). V rámci Dnů se konalo 60 kulturních, turistických a sportovních akcí, konference a soutěže. Proběhlo 8 koncertů, jichž se zúčastnilo 15 sborů, 7 hudebních skupin, 5 tanečních skupin a 3 divadelní představení, kterých se zúčastnilo asi 5000 lidí. Bylo otevřeno 9 výstav, na kterých bylo představeno 25 umělců z Polska a České republiky, kterých se zúčastnilo cca 1000 lidí. Konal se 10-denní Interdisciplinární mezinárodní umělecký plenér, Přehlídka českých filmů, výlet autobusem a pěšky do okolí Jeseníku (PTTK Zabkowice, Klub českých turistů), výlet polských a českých dětí do Osówki, fotbalový zápas (Sokołowsko) a pouliční běh v Meziměstí. Historický piknik v Zabkowicích, Spartakiáda osob se zdravotním postižením. Konaly se 3 turistické závody v rámci Novorudzkého ekologického podzimu. Konaly se 4 konference, během kterých proběhlo 30 přednášek (Fórum Domácích Muzeí v Kudowě Zdrój, "Společné Kulturní Dědictví" (Nowa Ruda), cyklus přednášek: "Učení Jana Pavla II jako tvůrčí přínos k evangelizaci kultury" (Świdnica), "Směrem k budoucnosti - místo Polska a České republiky na mapě Evropy 21. století. Prostor dostalo 30 přednášejících z Polska a České republiky. Proběhlo 7 soutěží hlavně pro děti a mládež, které byly zaměřeny na podporu přírodního a kulturního poznání pohraničí a náboženskou poezii, nichž se v různých fázích zúčastnilo 500 studentů. Organizátoři se připojili k Evropským dnům dědictví, Roku seniorů. Na organizaci akce se podílelo 32 institucí: knihovny v Boguszowie- Gorcích, Pieszycích, Zabkowicích, Kulturní centra v Mieroszowě a Bielawě, Centrum Turystyczno- Sportowe w Nowej Rudzie (Turisticko-sportovní centrum v Nové Rudě), Fundacja Odnowy Ziemi Noworudzkiej (Nadace obnovy novorudzké země), Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka (Polsko-česko-slovenská solidarita), Towarzystwa Miłośników Bielawy i Duszniku Zdrój (Společnost milovníků Bielawy a Duszniku Zdrój), Civitas Christiana, Akcja Katolicka, PTTK Ząbkowice, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Wałbrzychu (Státní vyžší odborná škola ve Wałbrzychu), Polsko-Czeskie Towarzystwo Naukowe (Polsko-česká vědecká společnost), Společnost Neratov v Čechách, školy v Ząbkowicích, Nové Rudě, Sokołowsku, Měziměstí, Máchově, Červeném Kostelci, Broumově. Farnosti v Pieszycích, Neratově, Nové Rudě, Kudowě Zdroji, Krzeszowě, Ząbkowicích, Bielawě i Boguszowě Gorcích. Polski Klub Ekologiczny (Polský ekologický klub), Polsko-Czeski Klub Artystyczny Art. Studio (Polsko-český umělecký klub Art. Studio), Klub Czeskich Poetów (Klub českých básníků), regionální samosprávy. Mnoho akcí spoluorganizovali dobrovolníci v oblasti kultury. Výstavy: "Cesta ke svobodě" (v polštině a češtině) a výstava Polsko-České Dny Křesťanské Kultury "Zůstaňme Rodinou" byly prezentovány v Zabkowicích Slaských, Červeném Kostelci, Oleśnicy a Wałbrzychu. Důležitým momentem zakončujícím XXIII ročník Dnů byl koncert Symfonického orchestru v Červeném Kostelci. Gratulační dopisy organizátorům a účastníkům Dnů zaslali: Maršálek Dolnoslezkého Vojvodství - Rafał Jurkowlaniec, vícemaršálek - Jerzy Łużniak a také primator Wałbrzycha - Roman Szełemej. Jednotlivých akcí XXIII Polsko-Českých Dnů Křesťanské Kultury se zúčastnili polští a čeští konzulové, Marzena Królak - nová polská generální konzulka Polska v Praze a Arkadiusz Ignasiak - Honorární konzul České republiky ve Vratislavi. Vážený pan Petr Mědílek Starosta Města Červený Kostelec Vážený pan Julian Golak Předseda Organizačního Výboru XXIII Polsko-Českých Dnů Křesťanské Kultury Vážené damy a panové, Srdečně děkuji za pozvání na slavnostní zákončení XXIII Polsko-Českých Dnů Křesťanské Kultury. Letošní ročník oplýval mnoha zajímavými setkání a kulturními akcemi. S velkou úctou se dívám na námahu a objem práce, které organizátoři znovu vynaložili na přípravu této akce. Množství zaangažovaných institucí a rozmanitost míst, ve kterých se konají jednotlivé akce, je impozantní a svědčí o velkých organizačních schopnostech. Polsko-České Dny Křesťanské Kultury už po mnoho let přitahují pozornost nadšenců klasické hudby a duchovní reflekse. Organizované v rámci nich výstavy a koncerty sbližují Poláky a Čechy žijící v pohraničí. Akce přispívá k dobrým polsko-českým vztahům, které Dolnoslezské vojvodství rozvijí již mnoho let. Jsem přesvědčený, že další ročníky budou rozvíjet dobré praktiky pro spolupráci našich států, samospráv a vojvodství. Chtěl bych organizátorům a účastníkům popřát další úspěšné projekty, angažující regionální společnosti po obou stranách polsko-české hranice. S úctou podepsal Rafał Jurkowlaniec PRIMÁTOR MĚSTA WAŁBRZYCHA Vážený pan Julian Golak Organizační výbor Polsko-Českých Dnů Křesťanské Kultury U příležitosti zakončení letošní XXIII edice Polsko-Českých Dnů Křesťanské Kultury, bych chtěl iniciátorům a organizátorům této nadmíru důležité akce srdečně blahopřát a popřát jim mnoho dalších let rozvoje této aktivity, která má výjimečné místo na mapě dolnoslezských kulturních akcí. Polsko-České Dny Křesťanské Kultury, spojují i mimo hranice dva sobě blízké národy, připomínají historické vztahy polské a české společnosti, které i přes uplynulá staletí mají stále pevný charakter. Akce navazující na společnou minulost a křesťanský základ, prohlubující současné vztahy mezi sousedními státy a také budující bližší kontakty pro budoucnost, jsou nedocenitelné, je to lokální vklad v širší proces evropské integrace. Ještě jednou bych rád poděkoval za dosavadní výsledek práce Polsko-Českých Dnů Křesťanské Kultury, a doufám, že se tato jedinečná akce bude i nadále rozvíjet a získávat čím dál větší, náležitou váhu. S úctou Roman Szełemej tłumaczenie: Joanna Golak

6 6 Ziemia Kłodzka nr 222 MUZEUM SZTUKI SAKRALNEJ w Bardzie Bazylika Mniejsza Nawiedzenia NMP w Bardzie Muzeum sztuki sakralnej w Bardzie znajduje się na korytarzach klasztoru Redemptorystów i powstało w 1967 roku. Jego głównym twórcą był ówczesny rektor klasztoru, o. Stanisław Golec, korzystając ze współpracy z innymi braćmi klasztoru. Obecna ekspozycja muzealna została urządzona w 1977 roku przy współpracy Komitetu Koordynacyjnego Kół Naukowych Historyków Sztuki i Konserwatorów. Zgromadzone w Muzeum dzieła sztuki podzielone zostały na cztery działy: historia Barda, malarstwo, rzeźba, rzemiosło artystyczne. Na parterze klasztoru możemy zobaczyć między innymi historię bardzkiego sanktuarium przedstawioną na 12 obrazach wraz z jej opisem. W dziale malarstwa przeważają obrazy barokowe, zwłaszcza z XVIII wieku, np. "Zdjęcie Chrystusa z krzyża", "Adoracja Dzieciątka", "Opłakiwanie Chrystusa". Warto też zwrócić uwagę na kolekcję portretów opatów - dobrodziejów kościoła bardzkiego (Jana Kaleta, Augustyna Neudecka, Tobiasza Ackermana). Spośród zgromadzonych rzeźb wyróżnia się kilka późnogotyckich z XVI wieku. Ponad 60 rzeźb barokowych i rokokowych daje bogaty przegląd twórczości rzeźbiarzy, po większej części zapewne miejscowych, reprezentujących różny poziom artystyczny. Zwraca też uwagę zbiór figurek Matki Bożej Bardzkiej z XVII-XVIII wieku oraz kolekcja korpusów ukrzyżowanego Chrystusa. Niezwykle cennym zespołem zabytków są argentaria kościelne. Najokazalsza jest monstrancja ze złoconego srebra, ufundowana w 1674 r. przez opata kamienieckiego Fryderyka Steinera. Wiele jest też w muzeum innych wyrobów złotniczych, a także zabytkowych kap, ornatów i różnych pamiątek historycznych, związanych z tutejszym wielowiekowym kultem religijnym. Interesująca jest również kolekcja portretów opatów kamienieckich oraz obrazów i rycin z wizerunkiem Barda. Na uwagę zasługują również oryginalne stare księgi, a wśród nich dzieło Diva Wartensis z 1655 roku. Kaplica Wotywna Osobną częścią muzeum sztuki sakralnej jest Kaplica Wotywna. Znajduje się ona na parterze skrzydła głównego i utworzona została z części korytarza. Zgromadzono w niej ponad 50 obrazów wotywnych, pochodzących z XVII - XIX wieku. Wnętrze kaplicy wotywnej ma specyficzny, niepowtarzalny nastrój przez to, że ściany, a nawet wnęki okienne obwieszone są gęsto obrazami wotywnymi. Są w tym zbiorze i duże i całkiem małe, jedne malowane przez biegłych malarzy cechowych, inne przez amatorów. Ten typ przedstawień dzielić się zwykło na vota i eks-vota, czyli na dary składane jako prośba o łaskę oraz na te, które są już dziękczynieniem za spełnienie próśb. Szczególnie interesujące są te obrazy, które zawierają w sobie pewne elementy krajobrazowe, a zwłaszcza rodzajowe. Na uwagę zasługuje również złocony tryptyk, który wypełnia tylną ścianę kaplicy. W jego środkowej części widnieje postać Michała Archanioła w asyście dwóch męczenniczek. Natomiast na bocznych skrzydłach ołtarza znajdują się małe figurki 12 apostołów. Muzeum czynne jest codziennie od 9.00 do 17.00, w niedziele Warto również zobaczyć: BAZYLIKA MNIEJSZA NAWIEDZENIA N.M.P. Ogromna świątynia pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, wybudowana w stylu barokowym przez Cystersów w latach na miejscu kościołów "polsko - czeskiego" i "niemieckiego". Może pomieścić około 5 tys. ludzi, ma 54,5 m długości, 26 m szerokości i 25 m wysokości. Swój przepiękny wygląd zawdzięcza fot. R. Chuchra fot. R. Chuchra

7 Ziemia Kłodzka nr fot. R. Chuchra śląskim artystom: Hartmannowi prospekt organowy, Richterowi ołtarz główny wraz ze słynnym obrazem śląskiego Rembrandta Michaela Willmanna. Bazylika w Bardzie jest jednym z najstarszych i najważniejszych ośrodków pątniczych na polskoczeskim pograniczu. CUDOWNA FIGURKA MATKI BOSKIEJ Figura Matki Bożej Bardzkiej to najstarsza drewniana rzeźba romańska zachowana na Dolnym Śląskuz ok r. Wykonana z drewna lipowego, mierzy 43,3 cm. Reprezentuje niezwykle rozpowszechniony w XI i XII w. typ "Madonny Tronującej". BAROKOWE ORGANY W części chóralnej Bazyliki znajdują się wykonane w 1759 r. przez F.Eberharda organy drugie co do wielkości na Dolnym Śląsku. Instrument o rozpiętości 50 głosów liczy 1998 piszczałek metalowych oraz 990 drewnianych. Rokokową, piękną dekorację wykonał znakomity snycerz H.Hartman. fot. R. Chuchra RUCHOMA SZOPKA Dla upamiętnienia lecia ( ) pielgrzymowania do Barda w Sanktuarium została zbudowana ruchoma szopka panoramiczna w miejscu, gdzie do 1803 r. funkcjonowała przykościelna krypta. Turyści mogą zachwycać się atmosferą tego miejsca, bogactwem kolorów i postaci. KAPLICA GÓRSKA Ponad miasteczkiem, po prawej stronie Nysy Kłodzkiej na Górze Bardzkiej-Kalwarii wznosi się Kaplica Górska (583m). Na miejscu objawień w latach wzniesiono kaplicę z kamienia łupanego. Według przekazów w początkach XV wieku objawiła się Matka Boża płacząca nad niedolą, jaka czekała ludzi podczas nadciągającej wojny. Stopka znajdująca się obecnie za Kaplicą jest pamiątką po tym zdarzeniu. Kaplica ma kształt ośmiobocznej rotundy, wewnątrz wśród skromnego wyposażenia zwraca uwagę ołtarz główny z rzeźbą Matki Bożej Płaczącej. DROGA KRZYŻOWA Do Górskiej Kaplicy prowadzą trzy drogi określane - w zależności od tego skąd przybywali pątnicy - jako czeska, polska i niemiecka. Główna "niemiecka", zwana od czasów wystawienia kapliczek drogi Krzyżowej - Kalwaryjską, wiedzie przez malowniczy jar, którego dnem płynie potok, mający swe źródło w jego górnej części. Dalej droga wspina się stromymi zakosami na niższy szczyt, skąd rozciąga się piękny widok na miasto. Na trasie znajdują się murowane stacje Drogi Krzyżowej zbudowane w latach fot. R. Chuchra ŹRÓDEŁKO MARII W połowie drogi do Górskiej Kaplicy znajduje się murowana kapliczka, z której wytryskuje źródło wody, znane już od przeszło 300 lat. Tradycja przypisuje mu właściwości lecznicze, szczególnie przy chorobie oczu i bólu głowy. Obecna obudowa źródła w postaci murowanego domku pochodzi z roku KAPLICE RÓŻAŃCOWE Po przeciwległej stronie Góry Bardzkiej, na północny wschód Ważne adresy: Muzeum Sztuki Sakralnej Sanktuarium MB Strażniczki Wiary Plac Wolności 5, Bardo tel , fax Punkt Informacji Turystycznej Bardo, Pl. Wolności 4, tel Urząd Miasta i Gminy Bardo Bardo, Rynek 2, tel Urząd Pocztowy Bardo, ul. Kolejowa 6, tel Komisariat Policji Bardo. Pl. Wolności 4, tel Apteki: Bardo, ul. Główna 26, Melisa Bardo, ul. Główna 24, od kościoła, wznosi się niewielkie wzgórze zwane obecnie Górą Różańcową. Prowadzi na nie lipowo-klonowa aleja w kształcie rozrzuconego różańca. Wzdłuż trasy wzniesiono kaplice odnoszące się do poszczególnych tajemnic różańca. Każda kaplica utrzymana jest w innym stylu, które posiadają formy neoromańskie, neogotyckie, bądź neobarokowe. Umieszczone w nich piękne drewniane rzeźby są prawie naturalnej wielkości. P o r z ą d e k M s z y ś w i ę t y c h w bazylice W niedziele i święta nakazane: 7.30, 930, 11.00, W dni powszednie: 700 i W Górskiej Kaplicy w każdą niedzielę od pierwszej maja do ostatniej września o 11.0,0 w pierwszą niedzielę lipca i 15 sierpnia o S a k r a m e n a t P o k u t y i P o j e d n a n i a W bazylice codziennie podczas każdej Mszy św. N a b o ż e ń s t w a w c i ą g r o k u Nieustanna Nowenna do Matki Bożej Nieustającej Pomocy we wszystkie środy roku o Nabożeństwo majowe w maju każdego dnia poza środą o Nabożeństwo czerwcowe w miesiącu czerwcu codziennie po Mszy św. wieczornej. Nabożeństwo różańcowe w miesiącu październiku codziennie o Koronka do Miłosierdzia Bożego w każdy piątek o Apel Maryjny w każdą pierwszą sobotę miesiąca o Różaniec w intencji wspólnoty parafialnej w każdą niedzielę o Nabożeństwo wypominkowe za zmarłych w listopadzie o Msza św. za wszystkich zmarłych parafian 2 listopada o O d p u s t y Każdy wierny raz w roku, w dowolnym dniu, przybywając do bazyliki może uzyskać odpust zupełny pod zwykłymi warunkami. W Uroczystość Św. Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca) W święto Zwiastowania Pańskiego (31 maja) W odpust parafialny tj. w pierwszą niedzielę lipca i poprzedzająca ją sobotę wieczorem W Uroczystość Wniebowzięcia NMP (15 sierpnia) pielgrzymka kobiet W święto Narodzenia NMP (8 września) pielgrzymka mężczyzn

8 8 Ziemia Kłodzka nr 222 MUZEUM SAKRÁLNÍHO UMĚNÍ Muzeum sakrálního umění v Bardě se nachází v chodbách kláštera redemptoristů a vzniklo v roce Hlavním iniciátorem byl tehdejší rektor kláštera P. Stanisław Golec, jenž využíval spolupráci dalších spolubratrů. Aktuální muzejní expozice byla vytvořena v roce 1977 ve spolupráci s Koordinačním výborem vědeckého kroužku historiků umění a restaurátorů. Shromážděná v muzeu umělecká díla byla roztříděna do čtyř tematických okruhů: historie Barda, malířství, sochařství, umělecké řemeslo. V přízemí kláštera se můžeme seznámit mezi jinými s historií bardského sanktuária zobrazenou na 12 obrazech i s popisem. V oddělení malířství převládají barokní obrazy, zejména z 18. století. (např. "Sejmutí Krista Páně z Kříže", "Adorace Jezulátka", "Oplakávání Krista"). Pozoruhodná je taky sbírka portrétů opatů - dobrodinců bardského kostela (Jan Kaleta, Augustyn Neudecka, Tobiasz Ackerman). Ze všech shromážděných děl se vyznačuje několik pozdně gotických (ze 16. století). Více než 60 barokních a rokokových soch zajišťuje bohatý přehled sochařské tvorby, z větší části se jistě jedná o místní sochaře zastupující různé umělecké úrovně. Pozoruhodná je také sbírka sošek Panny Marie Bardské (z 17. a 18. století) a sbírka korpusů ukřižovaného Krista. fot. R. Chuchra Velmi hodnotnou skupinou památek jsou kostelní argentária. Nejokázalejší je monstrance ze zlaceného stříbra, která byla financována v roce 1674 kameneckým opatem Friedrichem Steinerem. V muzeu najdeme mnoho dalších zlatnických výrobků, a také památní pokryvy hlavy, ornáty a další historické památky spojené se zdejším náboženským kultem. Zajímavá je také sbírka portrétů kameneckých opatů, obrazů a rytin, na nichž bylo zobrazeno Bardo. Za zmínku stojí také originální staré knihy, mezi jinými dílo Diva Vartensis z roku Votivní kaple Samostatnou částí muzea sakrálního umění je Votivní kaple. Nachází se v přízemí hlavního křídla a byla vytvořena z části chodby. Shromážděno zde více než 50 votivních obrazů pocházejících ze 17. a 19. století. Uvnitř votivní kaple vládne specifická a neopakovatelná atmosféra, a to kvůli tomu, že všechny stěny, dokonce i okenní výklenky jsou hustě ověšený votivními obrazy. V této sbírce jsou i velké i celkem maličké, jedny malované zkušenými cechovními malíři, jiné amatéry. Tento typ výjevů se obvykle dělí na vota a ex-vota, čili na dary věnované jako prosba o milost a také na ty, které jsou děkovnými za splnění proseb. Zvláště zajímavé jsou ty obrazy, které v sobě zahrnují určité krajinné elementy, a zvláště druhové. Za zmínku stojí i zlacený triptych, který se nachází na zadní stěně kaple. V jeho prostřední části se nachází Archanděl Michael a dvě mučednice. Na bočních křídlech oltáře se nachází 12 sošek apoštolů. Muzeum je otevřeno denně od 9.00 do hod. /v neděli / Další pozoruhodnosti: BAZILIKA MINOR NAVŠTÍVENÍ PANNY MARIE Obrovská svatyně zasvěcená Navštívení Panny Marie, byla postavena cisterciáky v barokním stylu na místě "polsko-českého" a "německého" kostela v letech Může pojmout cca 5 tisíc lidí, má délku 54,5 m, šířku 26 m a výšku 25m. Za svůj překrásný vzhled vděčí slezským umělcům: Hartmannovi - projekt varhan, Richterovi - hlavní oltář s významným obrazem "slezského Rembrandta" Michaela Willmanna. Bazilika v Bardě je jedno z nejstarších a nejdůležitějších poutních míst v polsko-českém pohraničí. ZÁZRAČNÁ SOŠKA PANNY MARIE Soška Panny Marie Bardské je nejstarší dřevěná románská socha na Dolním Slezsku (cca rok 1110). Byla vyrobena z lipového dřeva, měří 43,3 cm. Reprezentuje velmi rozšířený v 11. a 12. století typ "Trůnící Madony". BAROKNÍ VARHANY Na kůru baziliky se nachází varhany, jež byly vyrobeny F. Eberhardem, jedná se o druhé největší varhany na území Dolního Slezska. Nástroj s rozpětím 50 hlasů má 1998 kovových píšťalek a 990 dřevěných. Překrásná rokoková dekorace byla provedena významným řezbářem H.Hartmanem. POHYBLIVÝ BETLÉM Pro připomenutí 700. výročí ( ) Barda jako poutního místa byl postaven pohyblivý panoramatický Betlém, a to na místě, kde se do roku 1803 nacházela pohřební krypta mnichů. Turisté mohou obdivovat kouzelnou atmosféru tohoto místa, bohatství barev a postav. HORSKÁ KAPLE Nad městečkem, na pravé straně Kladské Nysy na vrcholu Bardské hory - Kalvárie (583 m n.m.) se nachází Horská kaple. Byla postavena na místě zjevení v letech z típaného kamene. Podle podání se na počátku 15. století zde zjevila Boží Matka plačící nad špatným osudem, který čeká lidi během nadcházející války. "Stopa nohy" nacházející se momentálně za kaplí je památka, která byla vyrobena po této události. Kaple má tvar osmiboké rotundy. Ve skromně vybaveném vnitřku kaple pozornost připoutává hlavní oltář se sochou Panny Marie Plačící. KŘÍŽOVÁ CESTA K Horské kapli vedou tři cesty - v závislosti na tom odkud poutníci přicházeli - česká, polská, německá. Hlavní ("německá") nazývaná poté, fot. R. Chuchra

9 Ziemia Kłodzka nr 222 co zde byly postaveny kapličky Křížové cesty - Kalvárskou - vede malebnou soutěskou, po jejímž dně teče potok pramenící v její horní části. Dále pak cesta stoupá strmými serpentinami na nižší vrchol, odkud se rozpíná nádherný pohled na město. Na cestě se nacházejí zděné zastavení Křížové cesty postavené v letech fot. R. Chuchra fot. R. Chuchra PRAMEN PANNY MARIE V polovině cesty k Horské kapli se nachází zděná kaplička, ze které tryská pramen vody, známý již po 300 let. Tradice mu připisuje léčivé vlastnosti, zvláště při nemocích očí a bolestech hlavy. Současná obestavba pramene v podobě zděného domku pochází z roku RŮŽENCOVÉ KAPLE Po protější straně Bardské hory severovýchodním směrem od kostela se nachází menší pahorek nazývaný Růžencová hora. Vede na něj lipovo-javorová alej ve tvaru rozházeného růžence. Podél cesty byly postaveny kaple spojující se s jednotlivými tajemstvími růžence. Každá kaple je stylově jiná (patrné jsou hlavně neorománské, neogotické nebo neobarokní formy), v kaplích byly umístěny krásně dřevěné sochy s téměř přirozenou velikostí. tłumaczył Zbigniew Romankiewicz Důležité adresy: Muzeum Sztuki Sakralnej (Muzeum sakrálního umění) Sanktuarium MB Strażniczki Wiary (Poutní místo Matky Boží Strážkyně Víry) Plac Wolności 5, Bardo tel , fax Punkt Informacji Turystycznej (Informační centrum) Bardo, Pl. Wolności 4, tel Urząd Miasta i Gminy Bardo (Městský a obecní úřad Barda) Bardo, Rynek 2, tel Poštovní úřad Bardo, ul. Kolejowa 6, tel Policie Bardo. Pl. Wolności 4, tel Lékárny: Bardo, ul. Główna 26, Melisa Bardo, ul. Główna 24, P o ř á d e k M š í s v a t ý c h v b a z i l i c e V neděli a povinné svátky 7.30, 9.30, 11.00, Ve všední dny: 7.00 a V Horské kapli v každou neděli od prvního května až do poslední zářijové neděle v hod., v první neděli července a 15. srpna v hod. S v a t o s t S m í ř e n í V bazilice denně během každé Mši svaté. B o h o s l u ž b y b ě h e m r o k u Trvalá novéna k Matce Boží Ustavičné Pomoci vždy ve středu v hod. Květnové bohoslužby v květnu denně vyjímaje středu v hod. Červnové bohoslužby v červnu denně po večerní mši svaté. Růžencové pobožností v říjnu denně v hod. Korunka k Božímu Milosrdenství každý pátek v hod. Mariánské přímluvy každou první sobotu měsíce v hod. Modlitba růžence za farní společenství každou neděli v 9.00 hod. Vzpomínkové bohoslužby za zemřelé v listopadu v hod. Mše svatá za všechny zemřelé farníky 2. listopadu v hod. O d p u s t k y Každý věřící jednou ročně, v libovolný den během návštěvy baziliky může získat plnomocné odpustky. Slavnost Apoštolů sv. Petra a Pavla (29. června) Slavnost Zvěstování Páně (31. května) Farní pouť první neděle v červenci a předcházející sobota večer Slavnost Nanebevzetí Panny Marie (15. srpna) pouť pro ženy Slavnost Narození Panny Maria (8. září) pouť pro muže 9 Mag. der Germanischen Philologie Irena Rogowska Vereidigte Dolmetscherin und übersetzerin der deutschen Sprache magister filologii germańskiej Irena Rogowska Tłumacz Przysięgły Języka Niemieckiego telefon (74) Tel. (00-48) Wyjazdy Au-pair

10 10 Ziemia Kłodzka nr 222 Priester Prof. Dr. hab. Tadeusz Fitych 250 Jahre sakraler Advent von Kaiserswalde Strukturen der Kirchenadministration und Zugang zum Sacrum Im Leben sowohl authentischer Christen als auch der ganzen Gemeinschaft der Kirche ist die Sonntagsliturgie Eucharistie die Quelle und der Höhepunkt. Eucharistie ist das wichtige Zentrum für jeden Christen, weil wir durch sie immer wieder von Anfang an lernen, mit großer Liebe für Gott zu leben. Mehr als zwei Jahrhunderte war es für die Bewohner von Kaiserswalde schwer, an der Sonntagsmesse teilzunehmen. Die Gründe für diese schwierigen Verhältnissse waren u.a. das strenge Klima (gleichsam alpenländisch), schlechter Straßenzustand, große Entfernungen, ärmliche Verhältnisse und Größe der örtlichen Familien. In der 350- Jahre langen Geschichte des Dorfes können wir auf der Ebene der Pfarreien sogar 5 Etappen der Zugehörigkeit zu den kirchlichen Strukturen unterscheiden. In dieser Zeit waren die Bewohner Bürger dreier verschiedener Länder (Österreich, Preußen und Polen) und gehörten zu vier verschiedenen Diözesen. Alle Pfarreien, die sich in der Grafschaft Glatz befanden, gehörten bis 28. Juni 1972 formal zur Diözese Prag, danach kamen sie zur Langenbrück, Filialkirche in Kaiserswalde in den Jahren Karte Spende für den Bau der St.-Antonius-Kirche in Kaiserswalde in den Jahren Breslauer Diözese. Im 17. Jahrhundert, als die Siedlung Kaiserswalde eine Kolonie wurde, gehörte das Dorf einige Dutzend Jahre zur Pfarrei in Habelschwerdt und zur Diözese in Königgrätz (errichtet am 10. September 1664 als Suffraganbistum der Prager Erzdiözese). Es war mit der 12 km entfernten Filialkirche in Voigtsdorf verbunden (das Dorf war ca. 10 km von Habelschwerdt entfernt; es wurde ca gegründet, die erste Maria-Magdalena-Kirche aus Holz, ; seit ca nutzte man hier die postprotestantische Kapelle). Die zweite Etappe fand in den Jahren statt. Sie hängt mit der Gründung der tschechischen Johannesder-Täufer-Pfarrei zusammen. Diese wurde in der Nähe, in Kunstadt, erbaut (errichtet ca in der Diözese Königgrätz; im oberen Teil der Wilden Adler, 12 km von Habelschwerdt). Bis heute ist die dritte 190- Jahre lange Etappe der Pfarreizugehörigkeit die längste in der religiösen Geschichte von Kaiserswalde. Nachdem Schlesien und die Grafschaft Glatz endgültig zu Preußen kamen (1763), erließ im Jahre 1780 Friedrich II. ( ) eine Verordnung über die Anpassung der Pfarreigrenzen an die neuen politischen Grenzen. Schon ein Jahr früher traf der preußische König die Entscheidung, dass die Bevölkerung aus vier beieinander liegenden Dörfern, Kaiserswalde und das dazugehörige Königswald, Friedrichsgrund (errichtet im Jahre 1753) und Brand im Rahmen des Dekanats Glatz eine separate Administrationseinheit der katholischen Kirche bilden sollten. Als Folge Ovaler Stempel des Katholischen Vereins für den Kapellenbau in Kaiserswalde ( ) und der örtlichen Kapellengemeinde

11 Ziemia Kłodzka nr Kaiserswalde, das Denkmal der Gefallenen in dem Ersten Weltkrieg auf der nördlichen Wand der St.- Antonius-Kirche fot. T. Fitych Kaiserswalde, das Denkmal für die Gefallenen im Ersten Weltkrieg auf dem Friedhof (Stand vom Februar 2012) fot. T. Fitych gründete man in Langenbrück eine neue Pfarrei. Sie hatte vier säkulare Patrone und war direkt der Prager Erzdiözese untergeordnet. Seit dem Ende des 19. Jahrhunderts betrug die Anzahl der Gläubigen dieser Pfarrei wie folgt: (13 Protestanten); (39 Protestanten); (37 Protestanten). Man sollte hier unterstreichen, dass die Bewohner von Kaiserswalde überwiegend katholisch waren (z. B. waren 650 von 659 Personen katholisch) und seit 1789 bis zum Ausbruch des 2. Weltkrieges waren 10 Pfarrer aus Langenbrück für sie zuständig. Nach dem 2. Weltkrieg gehörte Langenbrück zu 12 offenen Pfarreien in der Grafschaft Glatz (insgesamt waren es 29). Deshalb wurden sie vom Administrator der benachbarten Pfarrei in Voigtsdorf bedient (sie zählte ca. 600 Gläubige und Langenbrück hatte nur 220). Dieser Zustand dauerte ein Vierteljahrhundert ( ). In den Jahren gehörten die in der Grafschaft Glatz bestehenden Administrationseinheiten offiziell zur Verwaltung der Erzdiözese Breslau. Laut einem Dekret der Kurie der Erzdiözese in Breslau vom 11. April 1972 wurde beim Franziskaner-Kloster in Bad Reinerz die Franz-von-Assisi und St. Leonhard Pfarrei errichtet, die zum Dekanat in Bad Kudowa gehörte. Sie bestand aus drei Filialen: 1. Kaiserswalde; 2. Langenbrück (das den Status einer Pfarrei verlor) und 3. Grunwald (verlor den Status als Pfarrei nach 122-Jahren). Im Jahre 1992 wurde in der Breslauer Erzdiözese eine umfassende Reorganisation der Administrationseinheiten durchgeführt. In der Zeit vom 15. September 1961 bis 28. Oktober 1993 gehörte die Franziskaner Pfarrei zum Dekanat in Bad Kudowa. Seitdem Johannes Paul II. eine Diözese in Schweidnitz errichtete (25. März 2004), unterliegt das Dekanat in Bad Kudowa und die zu ihm gehörenden Pfarreien, auch die Franz-von-Assisi und St. Leonhard Pfarrei in Bad Reinerz, der Jurisdiktion des Bischofs von Schweidnitz. Ende der 80er Jahre des 20. Jahrhunderts betrug die Anzahl der Bewohner von Kaiserswalde, Langenbrück und Grunwald ca. 250 Personen. Von Bad Reinerz sind die erwähnten Bergdörfer wie folgt entfernt: Grunwald 11 km, Kaiserswalde 17 km (und 6 km von Grunwald), Langenbrück 22 km. Die Kirche in Grunwald änderte ihren Rang mehrmals: in den Jahren bestand sie als Filialkirche, in den Jahren als Pfarrkirche und von 1972 bis heute wieder als Filialkirche der Franz-von- Assisi und St. Leonhard Pfarrei in Bad Reinerz. Seit dem 28. September 1981 belebte das Franziskaner Kloster die Seelsorge und das Religionsleben in dem zweiten hoch in den Bergen gelegenen Teil der Franz-von-Assisi und St. Leonhard Pfarrei. Neue Dynamik und Qualität kehrten ein. Dies kommt sowohl den Bewohnern der Kette von drei naheliegenden Dörfern als auch den immer öfter in die Region reisenden Touristen, Sommergästen und Wintersportliebhabern zugute. Die wirksame Tätigkeit des Vereins für den Kapellenbau in Kaiserswalde Es ist natürlich, dass Menschen Gott ernst behandeln und ihm den ersten Platz im persönlichen und Leben einräumen. Sie werden gegenüber dem Glauben und den Orten, wo er bekundet, gepflegt und bewahrt wird, nie gleichgültig sein. Der Wunsch nach einem kompromisslosen Leben im Geiste des katholischen Glaubensbekenntnisses, der Nutzen des Glaubens für die eigene Familie und die Erneuerung der Gesellschaft waren in Kaiserswalde der Grund für den Bau eines eigenen Gotteshauses. Diese Meinung teilten sowohl die kirchliche Herrschaft als auch die weltlichen Autoritäten. Das Problem war aber der Mangel an finanziellen Mitteln. Deshalb wurden die Pläne für den Bau einer Kirche in Kaiserswalde, die schon 1780 bestand, zunächst auf eine 120-Jahre dauernde Probe gestellt. Mehr Licht auf die Entwicklung bis zur Entscheidung und Intensivierung des Versuchs, ein neues Gotteshaus zu bauen und sich für einen Patron zu entscheiden, werfen u.a. folgende Fakten: 1) 1895 feierte man in ganz Europa den 700. Geburtstag von St. Antonius von Padua; 2) im Mai 1896 fanden hier Pfarrmissionen von Redemptoristen statt; 3) im Sommer 1906 feierte man hier die Primiz des ersten ländlichen Priesters, Gustav Pangratz (*3. Juli 1881 Kaiserswalde, 30. Juli 1945 Bad Der Gedenkstein des Bausteinspenders der St.-Antonius-Kirche in Kaiserswalde (Stand vom Februar 2012)

12 12 Ziemia Kłodzka nr 222 Skizze der Fassade und des Turms der St.-Antonius-Kirche in Kaiserswalde, ein Fragment des Projekts von Paul Blau, dem Baumeister aus Lewin vom 22. Januar 1909 fot. T. Fitych Vordergiebel und Körper der St.-Antonius-Kirche aus dem Jahre 1912 in Kaiserswalde (Stand vom Februar 2012) Landeck), der am 23. Juni 1906 in Breslau zum Priester geweiht wurde. Diese Ereignisse weckten bei den Bewohnern den Wunsch nach einer eigenen Kirche. Der erste wichtige Schritt zur Realisierung dieses Ziels war die Gründung des Vereins für den Kapellenbau in Kaiserswalde, der am Tag der liturgischen Erinnerung von St. Martin im Jahre 1907 entstand. Am Anfang zählte er 272 Personen (eine Reihe von Mitgliedern waren auch Tschechen aus Ortschaften an der Grenze). Was die Logistik anlangt, war die Vorgehensweise der Gründer Art erstaunlich durchdacht. Sie könnte auch heute noch ein Beispiel für die Gründung von Pfarreien sein. Innerhalb von 2 ½ Jahren sammelte man, auch mittels Unterstützung der lokalen Presse, Geld eine Art von Brot für St. Antonius für die Baukosten. Es ging um die Summe von Mark. Seit dieser Aktion gingen von Personen aus verschiedenen sozialen Schichten sowohl aus dem Dekanat Glatz, Preußen und vielen europäischen Ländern (Österreich-Ungarn, Russland, aus der Schweiz, Luxemburg, Frankreich, Belgien, aus den Niederlanden), als auch aus Ländern jenseits des Ozeans (u.a. Nord Amerika, Brasilien, Australien) zahlreiche Spenden, Gaben und Schenkungen ein. Andererseits wurden manchmal benötigte Baumaterialien geschenkt oder Preisnachlässe gewährt. Den Transport besorgten die Fuhrleute aus den nahe gelegenen Ortschaften kostenlos. Es wurde freiwillige Arbeitsleistung erbracht und christliche Solidarität geübt. Ein großer Teil des Geldes und das Gelände wurde von örtlichen Wohlhabenden gespendet. Der Siedler Franz Dörner stellte ein Grundstück von 34 ar für den Kirchenbau und den Friedhof zur Verfügung. Die Besitzerin des Gutshofes schenkte die Summe von Mark, weitere Mark wurden von Fräulein Wilhelmina Pangratz und dem Siedler Wilhelm Rorbach Senior gespendet. Wertvolle Geschenke waren der Grundstein, ein Wagen mit Klinkerziegeln und Preisnachlässe für den Kauf weiterer Ziegel. Darüber hinaus schenk- Hauptaltar aus dem Jahre 1912 in der St.-Antonius-Kirche aus dem Jahre 1912 in Kaiserswalde (Stand vom Februar 2012) fot. T. Fitych

13 Ziemia Kłodzka nr ten die Spender für den Innenraum des Gotteshauses zwei Glocken. Das Gemälde für den Hauptaltar, den St. Antonius von Padua darstellelnd, wurde von der Besitzerin der Fabrik, Frau Tietze aus Penzig, gemalt. Skulpturen, Gemälde (die Gemälde des Kreuzweges sind Öldrucke von M. Kuhlen aus Gladbach, Rheinland-Pfalz). Geschirr und liturgische Gewänder wurden zum großen Teil von dem Verein für Paramente in Glatz und den Magdalenen aus Lauban gestiftet. Orgelempore in der St.-Antonius-Kirche in Kaiserswalde (Stand vom Februar 2012) Das Ende des sakralen Advents beeindruckende St.-Antonius-Kapelle Das Baupläne für die Kapelle wurden vom Baumeister Paul Blau aus Lewin vorbereitet (vom 15. Juni 1908 bis 22. Januar 1909; vorher war er der Architekt und Baumeister der Kirche in Grunwald); am 5. Februar 1909 wurde der Plan des Vereins für den Kapellenbau von der Regierung akzeptiert. In kurzer Zeit, d.h. ab 25. Mai 1911 bis 16. September 1912, wurde in Kaiserswalde (südlich von der Glashütte und dem Gutshof) eine beeindruckende Kapelle die St.-Antonius- Kirche errichtet und ein Friedhof mit Friedhofskapelle geschaffen. Das Äußere der Kapelle errichtete man im synthetischen, neoromanischen Stil, der charakteristisch für die Periode des Historismus in den ersten Jahrzehnten des 20. Jahrhunderts war. Seine Größe lassen besser folgende Angaben erkennen: Länge der Kapelle 23,25 m, Breite 11,2 m, Höhe des Dachs 14 m, des Turmes 30 m. Den Innenraum bilden: Mittelschiff (14 x 9,2 m und 8,7 m hoch) und Presbyterium (4,6 x 5,6 m und 6,6 m hoch), dem eine dreigeschossige Sakristei angefügt ist. Am 13. Juli 1911 weihte der Großdechant der Grafschaft Glatz, Dr. Edmund Scholz, auf dem Hof der örtlichen Schule zwei Glocken und das Kirchenglöckchen, die schon am 2. August desselben Jahres das erste Mal läuteten. An diesem Tag stellte man auf den Altar den sogenannten Altarstein mit den Reliquien der Märtyrer Amantius und Coronatus. Am 20. Juli 1912 erhielt man die Erlaubnis für die Aufbewahrung von eucharistischen Gegenständen in der Kirche. Die festliche Einweihung der St.-Antonius-Kapelle und die Feierlichkeiten der ersten Messe fanden am 17. September 1912 statt. Ca ergänzte eine Orgel mit dreiteiligem Prospekt, der auf einer Empore stand (aus Holz gemacht und auf eine einfache Art und Weise bemalt) die Grundausstattung des Innenraums der Kapelle. In einem Pressebericht vom September 1912, der die neue Kirche in Kaiserswalde beschreibt, ist nichts über den Orgelbau zu lesen, was uns vermuten lässt, dass die Orgel später gebaut wurde. Sie ist das Werk der bekannten Orgelbaumeister Schlag & Söhne aus Schweidnitz und als Opus 1006 dieser Firma markiert. Die Zahl weist darauf hin, dass die Orgel höchstwahrscheinlich im Jahre 1914 gebaut wurde (am Anfang des Jahres 1914 baute die Firma aus Schweidnitz das Instrument mit der Nummer für die Frauenkirche in Görlitz). Sie hat 10 Register, die auf zwei Manuale und ein Pedal verteilt sind. Zum 100. Jahrestag der Konsekration der Kirche wurde die Orgel renoviert. Die Renovierungsarbeiten wurden von dem tschechischen Orgelbaumeister Petr Strakoš aus Fritzendorf (neben Friedek- Mistek) ausgeführt. fot. T. Fitych * * * Wieder einmal zeigte sich, dass der Spruch wahr ist, dass man den Baum an seinen Früchten erkennen sollte (seh. LK 6,44 und Mt 7,20). Zugleich bestätigte sich ein Wort des französischen Philosophen und Schriftstellers (Literaturnobelpreisträger des Jahres 1927), Henri Bergson (*18 Oktober 1859 in Paris 4 Januar 1941 dort) bestätigt, dass die Liebe die der Antriebsmotor der Demokratie ist. Auf der einen Seite zeigt uns der 100-Jahrestag der St.-Antonius-Kirche in Kaiserswalde eine große Empfänglichkeit der Bewohner, die den Reichtum der Seele ausmacht. Gleichzeitig möchte man auf eine natürliche Weise sofort sagen: chapeau bas ( Hut ab ). Ganz spontan fühlt man die Lust, allen Bewohnern des schönen Bergdorfes aus vergangenen Generationen unsere Ehrerbietung für ihr leuchtendes Beispiel zu erweisen. Bewundernswert sind auch die Leistungen der intelligenten und logistisch geschickten Vertreter des Katholischen Vereins für den Kapellenbau in Kaiserswalde, örtliche Freiwillige, Baumeister, verschiedene Sponsoren und Spender (Baumaterialien zur Ausstattung der Kirche und der liturgischen Gewänder). Auf der anderen Seite zeigt uns die geistige Kultur der Bewohner von Kaiserswalde eine Schlüsselbeziehung zwischen Religion und Kultur. Das leuchtende Beispiel der Bewohner von Kaiserswalde fügt sich perfekt in die wertvollen Erfahrungen aus den Evangelien ein. Sie zeigen Jesus, der uns ermuntert, an Gott voll und ganz zu glauben und den Kontakt mit hm im Gebet zu pflegen. Er gibt die Antworten auf alle Lebensprobleme. Er ermöglicht es, den wahren Schatz - Vertrauen auf Gott - zu finden und ganz frei zu werden. Wir sind frei erst dann, wenn wir treu in der Wahrheit unseres Gewissens verharren und wenn wir auf eine persönliche Weise mit Gott verbunden sind. Jeder von uns ist eine Frucht der Liebe, vor allem der Liebe der Eltern, aber auch tiefer der Liebe Gottes. Die Heilige Schrift sagt: Auch wenn deine Mutter dich vergessen würde, ich vergesse dich nicht, weil ich dich kenne und liebe. In dem Moment, in dem dies uns klar wird, ändert sich unser Leben, es wird zur Antwort auf diese Liebe, größer als irgendetwas Anderes. Auf diese Weise verwirklicht sich immer mehr unsere Freiheit. Übersetzung von Aleksandra WoŸniak. Korrektur: Hermann Handlos, Henryk Grzybowski, Georg Wenzel.

14 14 Ziemia Kłodzka nr 222 Georg Wenzel Über den Förderer Georg Wenzel (1928, Altheide-Bad) Banker, Mitglied der Selbstverwaltung, Regionalist. Autor und Herausgeber der Monographie "Heimatbuch Altheide Bad" 1991, die die Grundlage für die Bearbeitung des Buches "Polanica wczoraj i dziś", bildete. Seit 1990 gibt es ein Jahrbuch "Altheider Weihnachtsbrief", das der Geschichte, aber auch dem zeitgenössischen Leben des Ortes gewidmet ist. Seine Vorfahren väterlicherseits wurden im Glatzer Bergland schon im 16. Jh. erwähnt. Die Vorfahren der Mutter, Anna Krause, hatten das Amt des Schulzen v. Altheide inne, das vererbt wurde wurde er verhaftet und während der Verhöre im Gefängnis der Sicherheitsbehörde in der Luzycka-Str. in Klodzko mehrmals zusammengeschlagen. Ausgesiedelt, wegen. der Weigerung, der FDJ beizutreten, wurde er in die Uranbergwerke geschickt. Dank der Mutter verließ er die russische Zone und hatte sich 1947 in Lingen niedergelassen, wo er seine Karriere vorantrieb. Er hatte inzwischen studiert, wurde Volksbankdirektor und die Bank erfuhr unter seiner Leitung einen enormen Auf-schwung. Langjähriger Vorsitzende der CDU-Fraktion im Stadtrat und langjähriger Vorsitzender des Altheider (Freundes)kreises in der Arbeitsgemeinschaft Grafschaft Glatz. Als Katholik erkannte er, dass eine Medizin gegen das Böse die Heimzahlung mit dem Guten ist, er half seit vielen Jahren den Bewohnern des Glatzes Berglandes, lange vor dem Kriegszustand, indem er Lebensmittel- und Bekleidungstransporte für Kinder- und Fürsorgeheime sowie für Krankenhäuser organisierte. Auch nach dem Hochwasser 1998 hat er mit Hilfe der Oberbürgermeisterin von Lingen, Ursula Ramelow, Sach- und Geldspenden für die Geschädigten organisiert. Im Jahre 1994 erhielt er in der Anerkennung der caritativen Aktivitäten im Glatzer Bergland auf Antrag des Kardinals H. Gulbinowicz eine hohe päpstliche Auszeichnung "pro ecclesia et pontifice". Für Aktivitäten zugunsten der Annäherung von Deutschen und Polen wurde er mit dem Verdienstkreutz der Bundesrepublik ausgezeichnet. Ehrenbürger von Lingen und Polanica, Ehrenbotschafter des Glatzer Berglandes. Henryk Grzybowski, Wenzel, Georg in: Popularna Encyklopedia Ziemi Klodzkiej Band 4 (Ś-Z), Kłodzkie Towarzystwo Oświatowe, Kłodzko 211, Übersetzung von Barbara Grandek Mein Großvater Josef Wenzel kam um 1888 als junger Mann aus Kaiserswalde nach Altheide. Er heiratete die Altheiderin Anna Krause und erbaute das Gasthaus zur Weistritz mit Saal und Fleischerei (heutiges Restaurant Caramba ). Aus der Ehe gingen 11 Kinder hervor, darunter drei spätere Fleischermeister, so auch mein Vater. Großvater Josef entstammte einer alten Kaiserswalder Familie, die nachweislich seit 1622 in 9 Generationen in Kaiserswalde und den Nachbarorten Kronstadt, Langenbrück, Kerndorf, Friedrichswald, Grünbrunn und Trtschkawald im oberen Erlitztal ansässig waren. Der älteste Wenzel-Vorfahr, dessen Trauungseintrag in den Glasschale aus der Produktion der Glashütte in Kaiserswalde mit Abbildung der Fabrik (Im Besitz der Familie). Kirchenbüchern von Kronstadt zu finden ist, ist der um 1600 geborene Michael Wenzel, als Gärtner und Richter bezeichnet. Die Vorfahren betrieben in den genannten Orten unter den schwierigen Bedingungen eines Bergdorfes eine kleine Landwirtschaft, gelegentlich verbunden mit einer Mahl- und Brettmühle und arbeiteten in der Glashütte. Eltern, Großeltern und Urgroßeltern meines Großvaters Josef mußten sich einen Zuverdienst über die Volkskunst der Hinterglasmalerei verschaffen. Die Hinterglasmalerei ist unter den Vorfahren der Familie Wenzel über drei Generationen hinweg betrieben worden. Einige dieser Hinterglasbilder befinden sich heute im Besitz Hinterglasbild aus Kaiserswalde um 1850 im Besitz der Familie unserer Familie. Zu unseren Kaiserswalder Vorfahren gehören auch die Familien Rohrbach, Donalek, Gewald, und Becker. Auch in diesen Familien wurden Hinterglasbilder gemalt. Nicht alle, die in diesen kleinen Gebirgsorten geborenen wurden, konnten dort auch ihren Lebensunterhalt finden. Das war Anlaß auch für mei-nen Großvater Josef Wenzel, sich eine Existenz in dem auf-strebenden Kurort Altheide aufzubauen. Henryk Grzybowski, Wenzel, Georg in: Popularna Encyklopedia Ziemi Klodzkiej Band 4 (Ś-Z), Kłodzkie Towarzystwo Oświatowe, Kłodzko 211, Übersetzung von Barbara Grandek Georg Wenzel

15 Ziemia Kłodzka nr Věra Kopecká Droga do Wyszek Dotykam drzew ich ran Popękana kora mówi o przejściach Procesji kasztanów i lip przyszło pozostać na miejscu Odgłos kroków łagodny głos delikatny śmiech Věra Kopecká Słowa Słowa czerwone rakiety pękające nad światem aż spadł krwawy deszcz Słowa spowite dymem z Majdanka i z Dachau Słowa prośba cicha słowa proste rumiankowe słowa od kołyski do grobu Słowa szeptane słowa nieme Słowa światełka w mroku Spotkały się i zderzyły Słowa jak podanie ręki Słowa niewygodne podeptane Słowo obraz człowieka i dar Słowo zniszczenie krzywda skurcz grymas Słowa A co zostanie po nas? Krystyna Leśniewska - Pasionek Wokół ołtarza Trudna jest ta nauka pętla wydarzeń zaciska się, umiera. Krępuje ręce, ale nie słowa. Ksiądz Hirschfelder pielgrzymuje jak promień w kajdanach, oczyszcza potem rdzę, przenika bariery. Niepokonany Elżbieta Gargała Poszedłeś z twoimi aniołami jest czas kiedy milczymy a milczenie oświetla drogę ty dostałeś czas nazywania rzeczy za każdą cenę pokazałeś hojność bez granic Elżbieta Gargała Ponad granicami Czermna po jednej stronie ulicy Polska po drugiej Czechy w poniemieckich domach poniemieckie kościoły i rany zabliźnione mimo wszystko dywagacje historyków wspólne z Czechami pokoje pracy twórczej Niemiec spalony w Dachau Antoni Matuszkiewicz Głęboki cień sutanny przesunął się tą aleją ci których prowadził zostali jak lipy jak kasztany sam tylko dotarł dalej znikając z krzyżem u ramion Powietrzem tej ziemi trop w trop niewidocznymi śladami twojego oddechu by pochwycić natchnienie dotknąć nieporuszonego między wdechem a wydechem równowagi pomiędzy Bożym a człowieczym którą pozostawiłeś którą pozostałeś w której strony świata śmierć i życie to tylko odwracane stronice Ewangelii aż nie można siebie samego pomyśleć Antoni Matuszkiewicz Czermna Czeska Czermna Mała Czermna nad Kaplicą Czaszek ciężki czerep ziemi przecieka cieniem ton strumieni Po zabitych zostaje czasem głos jak głaz wyryty gdy stawiający dom szukają skały Podobizny Baranka z gliny gipsu drewna żaden tak podobny jak ten z prymicji... unser Öesterlamm ist geschlachtet żywy jak spotkany wczoraj w górach koło Czermnej Andrzej Niżewski KL Dachau To miejsce bagniste i mokre obozowe baraki tu rozsiadłe spadają w milczenie coraz rozleglej zarastanej przestrzeni Strzelisty horyzont otwiera powietrze, którego już nie staje płucom umęczonym obozową katorgą Zaczynam od palców, które promień Eucharystii tkliwie osłaniają przed okiem kapo Zaczynam od palców, które ziarenka różańca tkliwie przesuwają Pochylam czoło Panie przed obozowym krzyżem, który włożyłeś na me ramiona Pochylam czoło Panie przed odchodzeniem od twardych kropli słońca co trwają w dogasaniu umierających płuc Pamięci błogosławionego ks. Gerharda Hirschfeldera Utwory powstały na XXI Międzynarodowym Interdyscyplinarnym Plenerze Artystycznym Drogi prawdy, dobroci i miłości. Świadectwo ewangelickiego życia Męczennika Ziemi Kłodzkiej bł. Gerharda Hirschfeldera".

16 16 Ziemia Kłodzka nr 222 Grzegorz Pisarski STUDENCI Z NOWEJ RUDY NA KRÓLEWSKIM ŚLĄSKIM UNIWERSYTECIE FRYDERYKA WILHELMA WE WROCŁAWIU W LATACH Część 2: Grzegorz Pisarski Historyk, dziennikarz, regionalista i tłumacz-poliglota. Pełnił obowiązki kierownika Gabinetu Śląsko-Łużyckiego Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, a obecnie jest wykładowcą języków nowożytnych Collegium Humanitatis w Świdnicy. Współautor wielotomowego Słownika geografii turystycznej Sudetów, a także autor prawie 500 innych publikacji, w tym na kartach miesięcznika Ziemia Kłodzka. Od kilku lat przewodniczy Kolegium Redakcyjnemu Zeszytów Muzeum Ziemi Kłodzkiej. Od początku XX wieku do końca I wojny światowej noworudzka młodzież, która ukończyła gimnazjum i uzyskała świadectwa dojrzałości z pozytywnymi ocenami, wybierała zdecydowanie najczęściej Uniwersytet Wrocławski, leżący na wschodnich peryferiach państwa pruskiego. Uniwersytet miał charakter śląskiej uczelni prowincjonalnej. Do jej ukształtowania przyczynił się także fakt, że na tej uczelni studiowała w ogromnej przewadze młodzież z rodzin średniozamożnych i biednych. W połowie XIX w. 75% studiujących na Uniwersytecie pochodziła ze Śląska, a głównie z samego Wrocławia. Reszta zaś wywodziła się z Wielkopolski, Pomorza, Prus Wschodnich i właściwych, ale i zdarzali się studenci zagraniczni, jak np. z Anglii, Austrii (a w jej ramach Bukowiny, Chorwacji, Galicji, Siedmiogrodu i Węgier), Japonii, Turcji, Rosji (tu w dużej części dotyczyło to Polaków z terenów ówczesnego zaboru rosyjskiego), Serbii oraz ze Szwajcarii, Szwecji, nawet spoza Atlantyku z Kanady i USA. Jako osoby pochodzące z Legnicy pojawiło się kilku studentów, a niekiedy doktorantów, o polsko brzmiących nazwiskach (Jankofsky Walther/ Jankowski Walter, Koziol Willy/Kozioł Wilhelm, Patzak Bernhard/Pacak Bernard, 3 osoby o nazwisku Pescheck/Peszek, a także Pollack/ Polak Leberecht, Rekowsky Curt/ Rękowski Kurt, Sochaczewski Walter i Tschampel Georg/Czampel Jerzy). Ponadto pojawiły się 4 nazwiska odimienne: Adolph/ Adolf, Alexander/Aleksander, Johannes/Jan i Josephy/Józefat. Dla Polaków z Wielkopolski wystarczającą zachętą mogła być przyjazna Polakom atmosfera gimnazjum w Nowej Rudzie, zwanej wtedy przez Polaków Noworudą. Ta stolica powiatu liczyła w 1910 r. całkiem sporo, bo 7802 mieszkańców 1. Wśród studentów przeważali ewangelicy, bowiem było ich aż 84,26 %, zaś 15,57 % to katolicy, a 0,15 % Izraelici. Z punktu widzenia wyznaniowego, w mniejszości występowali po nich zatem katolicy i niewielka ilość Żydów. Prawie bez zmian proporcje te utrzymały się do końca XIX w. Mimo, że do największych liczebnie wydziałów należał Wydział Teologii Ewangelickiej, to szczególnie na ziemi noworudzkiej o silnych tradycjach katolicyzmu przy naborze kandydatów na studia sytuacja zmieniała się na korzyść Wydziału Teologii Katolickiej. Tradycje szkolne Nowej Rudy sięgają czasów średniowiecza. Na przełomie XIX i XX w. Nowa Ruda przeżywała dynamiczne zmiany demograficzne. W systemie oświatowym zaś szkoły niezmiennie posiadały charakter wyznaniowy, dzieląc się na ewangelickie i katolickie. Wynikało to z tego, że ludność Nowej Rudy i okolicy ograniczała się do zaspakajania potrzeb kultu religijnego w kilku świątyniach ewangelickich, katolickich i synagodze, a znadujące się w mieście małe drukarnie drukowały poza tym kościelne książki i kalendarze. Czytania, pisania i liczenia nauczały przepełnione szkoły ludowe. Pojawiła się w związku z tym częstsza rekrutacja kandydatów również z miejscowości poza Nową Rudą. Zasady opracowania. Podstawą materiałową w opracowaniu poświęconym obecności studentów z Nowej Rudy na Uniwersytecie Wrocławskim na początku XX wieku były, drukowane co semestr, Składy osobowe Królewskiego Uniwersytetu we Wrocławiu, w ich części B zatytułowanej Wykaz studiujących (Verzeichniß der Studirenden [lub potem w wersji uwspółczesnionej: Studierenden]). Zdarzało się też i tak, że wykłady odwiedzali słuchacze gościnni, których również jako wolnych słuchaczy odnotowywano w wykazach (Verzeichnis der Gastzuhörer). Nazwiska dwóch studentów, a potem doktorantów udało się ustalić tylko w oparciu o kolekcję, zazwyczaj czterostronicowych, ulotek zapowiadających obronę prac doktorskich. O ile polskiej nazwy miasta Wrocławia używano w minionych wiekach, o tyle nazwa Neurode pozostawałaby jedyną zgodną chronologicznie, a tylko umownie i dla lepszej orientacji da się zastąpić, używaną w XIX w. nazwą polską Nowaruda, znana ze średniowiecznych dokumentów, wydawanych tu wcześniej polskich staroduków czy XIX-wiecznych wydawnictw leksykograficznych jako Nowaruda względnie Noworuda. W układzie tabelarycznym obejmowały one najistotniejsze, aktualne dane o studentach uczelni: nazwisko, imię, zapis na semestr zimowy lub letni danego roku kalendarzowego, miejsce stałego zamieszkania, kierunek studiów oraz adres zajmowanej stancji we Wrocławiu z uwzględnieniem ulicy i numeru domu, a czasami nawet piętra, oznaczanego cyframi rzymskimi. Dla lepszej orientacji w topografii miasta autorzy każdorazowo w porządku alfabetycznym aktualnych polskich nazw topograficznych Wrocławia Prof. dr hab. Jan Seger najwybitniejszy noworudzki absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego przełomu XIX i XX wieku. Autograf pod fotografią, którą wykonała Joanna Pistorius z Wrocławia w druku miedziorytniczym w sepii wykonanej przez Drukarnię Książek Wilhelma Bogumiła Korna we Wrocławiu (Altschlesien. Mitteilungen des Schlesischen Altertumsvereins, t. 5: Festschrift zum 70. Geburtstag von Hans Seger herausgegeben von Martin Jahn, Breslau 1934, s. [3]).

17 Ziemia Kłodzka nr podawali w nawiasie kwadratowym obecną nazwę ulicy, placu lub alei, przy których znajdowały się stancje studentów z przełomu XIX i XX wieku. Dawało to szansę zidentyfikowania budynków zajmowanych przez przyjezdnych studentów. Dokładny przegląd zawartych tam danych pozwala ze składów osobowych uczelni na określenie liczby 22 studentów pochodzących w oznaczonym w tytule okresie z dzisiejszej Nowej Rudy. Autor kwalifikował ich nie tylko przez fakt urodzenia w tym mieście, ale potwierdzony okres zamieszkiwania w nim przed podjęciem studiów we Wrocławiu. W trakcie bardziej szczegółowych badań wyeliminowano wiele osób jako nie spełniających tych kryteriów. Nowa Ruda nie miała szkół wyższych, lecz znajdowały się w niej szkoły podstawowe (elementarne dla ewangelików i katolików), gimnazjum oraz szkoły zawodowe oraz stanowiła ośrodek drukarstwa. W większości noworudzianie, jak i mieszkańcy innych miejscowości powiatu noworudzkiego w granicach z pierwszych dwóch dekad XX w., posiadający aspiracje akademickie, ukończyli zazwyczaj którąś z miejscowych szkół średnich w Nowej Rudzie. Z tej racji, że na przełomie XIX i XX w. znacznie przeważali liczebnie katolicy, co dystansowało i wyznawców protestantyzmu, jak i religii mojżeszowej. Przebieg studiów, a także dalsze losy tych absolwentów wymagały już bardziej rozległej kwerendy, nie tylko w śląskich publikacjach regionalnych, ale i w zasobie archiwalnym. Miało to ukazać rolę wrocławskiej uczelni w regionie z punktu widzenia tworzenia elit politycznych, ewangelickich i katolickich środowisk kościelnych, naukowych, oświatowych, administracyjnych, sądowniczych, lekarskich i kulturalnych oraz w umacnianiu więzi społecznych w regionie Dolnego Śląska. Poza tym wziąć należy pod uwagę dość szczególny okres przełomu wieków XIX i XX, kiedy owi studenci wkraczali w dobę galopującego postępu technicznego, nowych technik badawczych i zgoła odmiennych podejść filozoficznych. Prezentowane opracowanie obejmuje okres od semestru zimowego lat do semestru letniego 1918 r., przy czym ten ostatni tom (Nr 178) już nie zawierał listy studiujących, a tylko alfabetyczną listę wykładowców. Monachijska książkowa wersja doktoratu Historycy bizantyńscy dziesiątego i jedenstaego wieku. Badanie filologiczno-historyczne Jana Segera z 1888 r. (J. Seger, Byzantinische Historiker des zehnten und elften Jahrhunderts. Eine philologischhistorische Untersuchung von Johannes Seger, München 1888, s. [1]). Sylwetki profesorów i wydziałów uczelni. Wydział Medyczny we Wrocławiu tworzono w XIX w. Od początku swego istnienia miał pięć katedr: Anatomii, Fizjologii, Medycyny Wewnętrznej, Położnictwa i Chirurgii. Wśród profesorów ówcześnie działających na szczególne wyróżnienie zasługują: Ferdinand Julius Cohn ( ) prof. zw. botaniki i bakteriologii; Rudolph Peter Heidenhaim ( ), prof. zw. fizjologii; Friedrich Teodor Frerichs ( ), prof. zw. chorób wewnętrznych; Albrecht Theodor Middeldorpff ( ), prof. zw. chirurgii; Jan Mikulicz-Radecki ( ), prof. zw. chirurgii; Albert Neisser ( ), prof. zw. chorób skórnych i wenerycznych; Adolph Wilhelm Otto ( ), prof. zw. anatomii opisowej; Jan Ewangelista Purkynie ( ), prof. zw. fizjologii; Carl Wernicke ( ), prof. zw. neurologii i psychiatrii, a także Alois Alzheimer ( ), prof. zw. neurologii i psychiatrii. Do Wrocławia z Getyngi przybył prof. Emil Ponfick ( ), który objął kierownictwo Instytutu Anatomii Patologicznej i prosektorium, które należało do Szpitala Wszystkich Świętych, a za czasów sprawowania przez niego tej funkcji Instytut otrzymał nową siedzibę w kompleksie budynków Wydziału Medycznego. Promotor i recenzent wielu prac doktorskich, Plakat zaproszeniowy na wykład wprowadzający nt. Czego uczą nas znaleziska o przynależności plemiennej w dniu obrony pracy habilitacyjnej przez Segera w Auli Leopoldyńskiej w dniu 11 V 1907 r. Paul Ehrlich, wynalazł pierwszy skuteczny środek chemiczny przeciw kile, tzw. salwarsan i stosowal go w swojej klinice. Pracował nad tym ze wspomnianym Albertem Neisserem, który okazał się odkrywcą gonokoki rzeżączki w 1878 r. Bakterię tę nazwano na całym świecie Neisseria gonorrhoae. Ten badacz zajmował się też gruźlicą skóry i jej leczeniem i ponadto zapoczątkował badania nad trądem. Za czasów Neissera wybudowano nową siedzibę dla Kliniki Dermatologii i Chorób Wenerycznych, a jej oficjlane otwarcie nastąpiło w sierpniu 1892 r. Wśród legnickich studentów wrocławskiej uczelni figuruje nazwisko Paula Neissera, ale trudno ustalić, czy pochodził z rodziny Alberta. Strona tytułowa jednego z wydań doktoratu Segera o neolicie na Śląsku (H. Seger, Die Steinzeit in Schlesien von Hans Seger, Archiv für Anthrolopologie. Neue Folge, t. 5, z. 1-2). Na Wydziale Teologii Katolickiej do najwybitniejszych wykładowców należeli: Hugo Laemmer, który wykładał dogmatykę i historię Kościoła; Max Sdralek wykładał historię ogólną Kościoła; prof. Probst zajmował się najstarszą historią chrześcijaństwa; honorowy prof. Josef Jungnitz specjalizował się w dziejach diecezji wrocławskiej, a historyk Franz Xaver Seppelt był badaczem historii Kościoła. Specjalnością Gustava Friedricha z Wydziału Teologii Ewangelickiej była teologia systematyczna, Franz Steinmeiner wykładał egzegezę nowotestamentalną, a powodzeniem cieszyły się wykłady Juliusa Köstlina na temat Nowego Testamentu. Na Wydziale Prawa Karl August Unterholzner zajmował się Początek życiorysu własnego w druku habilitacyjnym (H. Seger, Die Steinzeit in Schlesien. II. Teil. Habilitationsschrift, welche nebst den beigefügten Thesen mit Genehmigung der hohen philosophischen Fakultät der K[öni]gl[ichen] Universität Breslau zur Erlangung der venia legendi Sonnabend, den 11. Mai 1907, mittags 12 Uhr in der Aula Leopoldina öffentlich verteidigen wird Dr. phil. Hans Seger. Opponenten: Privatdozent Dr. phil. Richard Leonhard, Dr. phil. Otto Reche, Breslau 1907, s. [1], [3]-4).

18 18 Ziemia Kłodzka nr 222 Zdjęcie rektora szkolnego w Nowej Rudzie Maksa Adamczyka (Max Hadamczik). (J. Wittig, Chronik der Stadt Neurode. Archivalische Vorarbeiten von Emanuel Zimmer und Udo Lincke. Durchgesehen, ergänzt und geformt von Dr. Joseph Wittig, o[rdentlicher] ö[rtlicher] Professor an der Universität Breslau. Ich glaube an eine Auferstehung der Töten und an ein ewiges Leben, Neurode 1937, s. 436). prawem rzymskim; Georg Philipp Eduard Huschke był znawcą prawa rzymskiego; Ludwik Anton Gitzler prawa rzymskiego i pruskiego; Theodor Mommsen zajmował się prawem rzymskim i historią Rzymu; Robert Wilhelm Göppert prawem rzymskim i pruskim; Józef Zielonacki wykładał prawo cywilne łącznie z prawem rzymskim. Znakomitym naukowcem był Wilhelm Eberhard Eck, który zasłynął swoimi wykładami na temat niemieckiego kodeksu prawa cywilnego, zaś świetnym znawcą historii i systematyki niemieckiego prawa prywatnego był Johannes Ernst Otto Felix Ludwig Sophus Dahn, zajmujący się najwcześniejszymi dziejami prawa germańskiego i niemieckiego. Studium Rolnicze powstało z inicjatywy czynników państwowych i usytuowane w strukturze Wydziału Filozoficznego, co było zaskoczeniem dla władz wydziału i prowadziło do konfliktów. Nominacje na profesorów otrzymali Weisie, Metzdorf i Friedländer. Największe zasługi w powołaniu nowych instytutów i kierowaniu Studium miał prof. Holdefleiss, który rozpoczął wykłady z rolnictwa, wprowadził ćwiczenia dla praktykantów i ćwiczenia seminaryjne. Dość późno powołano na Uniwersytecie Katedrę Ekonomii. Nominacje profesorskie otrzymali F. Benedict Weber i Friedrich von Rauer. Często zmieniała się kadra profesorska, co miało negatywny wpływ na rozwój wiedzy ekonomicznej i dydaktyki. Największe zasługi dla tej katedry miał Johann Louis Tellkampf, którego prace dotyczyły problematyki handlu, zagadnień bankowych i pieniężnych w teorii i praktyce. Wyróżniającym się filozofem w profesurze na tym Wydziale był utalentowany wykładowca Christlieb Julius Braniss, wybitny i wszechstronny umysł, wykładał historię filozofii i psychologię. Znamienne zwłaszcza dla 1.połowy XIX w. było wygłaszanie wykładów specjalistycznych przez tych uczonych, którzy mandat profesorski otrzymali w zakresie innych dyscyplin. Pod tym względem wyróżnili się Henryk Steffens - prof. fizyki oraz Nees von Esenbeck - botanik. Największym jednak autorytetm wśród botaników cieszył się Ferdinand Albin Pax ( ), który do Wrocławia przybył w 1884 r. i został asystemtem w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Po uzyskaniu profesury w 1893 r. został jego dyrektorem. Funkcje swą pełnił do 1928 r., będąc jednocześnie autorem wielu prac z zakresu systematyki i geografii roślin oraz paleobotaniki. Nieco później, bo już w początkach XX w. o randzie i prestiżu Uniwersytetu Wrocławskiego zaczęły stanowić osiągnięcia naukowe jego pracowników i absolwentów, za co przyznawano wysokie wyróżnienia, których najwyższym uhonorowaniem stało się przyznawanie Nagród Nobla. Aż 9 z nich przyznano absolwentom i profesorom tej uczelni, a mianowicie otrzymali je: Theodor Mommsen z literatury (1902), Philipp Lenard z fizyki (1905), Eduard Buchner z chemii (1907), Paul Ehrlich z medycyny (1908), Fritz Haber z chemii (1918), Friedrich Bergius z chemii (1931), Erwin Schrödinger z fizyki (1933), Otto Stern z fizyki (1943) i Max Born z fizyki (1954). Losy absolwentów. Wielu spośród absolwentów z Nowej Rudy podjęło trud opracowania, po czym i obrony dysertacji doktorskich. Na ogół dochodziło do tego bezpośrednio po ukończeniu studiów i to niezależnie od podjętego kierunku. Należy jednocześnie pamiętać o tym, że w opisywanym okresie nie było obowiązku pisania i obrony prac magisterskich ani licencjackich, tak jak to jest obecnie, lecz dobrowolnie można było zdecydować się na obronę doktoratu. Archeologia. Ten młody kierunek wrocławskiej uczelni ukończył, urodzony 28 XIII 1864 r. w Nowej Rudzie syn adwokata i notariusza Alberta Segera i jego żony Cecylii, z domu Rust, Hans Seger. Po nauce w Gimnazjum w Nysie skierował swe kroki do Akademii Rycerskiej w Legnicy, w którym na dzień św. Michała 1884 r. wypadła mu matura. Rozmiary tego artykułu nie pozwalają na szersze zajęcie się tą postacią z racji wielkiej rangi w świecie nauki archeologicznej tego jednego z pierwszych wielkich archeologów współcześności: autora wielu opracowań książkowych, organizatora prac wykopaliskowych i muzealnych wystaw archeologicznych, nie wspominając o przynależności do szeregu krajowych i międzynarodowych towarzystw naukowych. Dość powiedzieć, że na początku swej kariery wlaśnie na wrocławskiej uczelni obronił najpierw pracę doktorską, a dnia 11 V 1907 r. habilitacyjną nt. Epoka kamienia na Śląsku 2. Ten wybitny człowiek nauki zasługuje na osobny, obszerny artykuł, choćby przez fakt wieloletiego kierowania Śląskim Muzeum Rzemiosła i Starożytności. Chemia. Urodzony w Nowej Rudzie 30 XII 1876 r. syn, nie żyjących w chwili obrony pracy doktorskiej rodziców: Friedricha Wernera i jego żony Elisabeth z domu Bergmann, student matematyki Fritz Werner, poszerzając wiedzę z filozofii zaczął specjalizować się w zakresie chemii. Po zakończeniu kursu podstawowego w dziedzinie nauk przyrodniczych odbył służbę wojskową w 4. dolnośląskim pułku piechoty Nr 51, zdał egzamin związkowy (Verbandsexamen), rygorystyczny przed obroną doktoratu (Examen rigorosum) 17 VI 1903 r. i 17 VI tego roku uzyskał godność doktora filozofii za pracę z chemii O oddziaływaniu αα -lutydyny na aldehydy 3. Farmacja. Studenci farmacji najczęściej od razu po ukończeniu studiów podejmowali pracę zawodową w dolnośląskich aptekach, z rzadka podejmowali się pisania prac doktorskich, a niekiedy prócz zajęć zgodnych z kierunkiem studiów oddawali się swoim szerokim zainteresowaniom. W ostatniej z grup absolwentów znalazł się legniczanim Paul Richter (student w latach ), który ostatecznie został nauczycielem w Nowej Rudzie. Wydał on w 1914 r. w Zakładzie Wydawniczym dr. Eduarda Rosego w Nowej Rudzie opracowanie krajoznawcze pt. Ziemia kłodzka i jej mieszkańcy adresowane dla szkół i do biblioteczek domowych jako przewodnik do przygotowywania wędrówek przez organizacje młodzieżowe 4. To przedsiębiorstwo było drugim ze względu na znaczenie, a więc rozmiary, wysokości nakładów uznanym w regionie zakładem graficznym po oficynie Czesława Wilhelma Klambta, zbudowanej w 1842 r. wydawcy gazety Przyjaciele Domu, a potem Przyjaciele Katolicka Szkoła Ludowa zbudowana w 1887 r. (Neurode im Eulengebirge. Festgabe zum Bundesschießen in Neurode vom 4. bis 11. Juli 1926, [Neurode 1926], s. [29]; też w: Wittig, op. cit., s. 431).

19 Ziemia Kłodzka nr w Górach Kłodzkich propagującej naukę, kulturę, sztukę i krajobraz Kotliny Kłodzkiej, liczącej początkowo 4-6 stron, a ukazującej się w nakładzie 500 egzemplarzy z wykorzystaniem nowozakupionej maszyny drukarskiej Königa 5. W omawianym okresie jedynym studiującym farmację noworudzianinem okazał się Hermann Waldapfel, który niezwłocznie po powrocie ze studiów w 1906 r. podjął pracę w aptece. Filozofia. Noworudzianin Amand Treutler studiował ją w latach oprócz germanistyki, romanistyki i historii. Germanistyka. Emeryt bądź rencista Amand Treutler miał dwóch synów, którzy poszli na studia do Wrocławia. Na prawo zdecydował się Albert Karol, a historię i germanistykę obrał, mający takie samo imię jak on. Drugi, starszy o 3 lata Albert, urodził się 9 I 1886 r. w Nowej Rudzie, młodszy zaś 7 VII 1889 r. w Drogosławiu w ówczesnym powiecie kłodzkim, a od 1932 r. noworudzkim 6. I jeden i drugi uczęszczał do tamtejszej Wyższej Szkoły dla Chłopców i przeniósł się do Gimnazjum Królewskiego w Kłodzku. Dalsze koleje życia Alberta zawarto w dziale poświęconym prawu. Amand Treutler junior zdążył obronić pracę doktorską pod kierunkiem prof. dr. Maksa Kocha jeszcze przed wybuchem I wojny światowej (23 V 1914). Jej tematem były wiersze dramatyczne Jana Gotfryda Herdera z wykorzystaniem źródeł niedrukowanych. Przed wydrukowaniem jej tekstu w Sztutgarcie ukazał się w Serii Nowszej Wrocławskich Przyczynków do Historii Literatury. 7 Historia. Historię wraz z germanistyką, romanistyką i filozofią studiował Amand Treutler. Matematyka. Kierunek ten studiował w latach , urodzony w Nowej Rudzie 30 XII 1876 r., syn nie żyjących już podczas jego studiów rodziców: Friedricha Wernera i jego żony Elisabeth z domu Bergmann. Do 12. roku życia uczęszczał w rodzinnym mieście do Szkoły Ludowej (Volksschule), a potem do Królewskiego Gimnazjum w Kłodzku. Wkrótce przeniósł się do Prywatnego Instytutu Erdmanna w Lausigk, a egzamin wstępny do klasy wstępnej (Unterprima) Gimnazjum Realnego w Bornie zdał na Wielkanoc 1897 r. Zdobywał tam wiedzę przez 2 lata, aż do matury na Wielkanoc 1899 r. Na Uniwersytecie Wrocławskim podjął studia z filozofii i nauk przyrodniczych, a zwłaszcza chemii (patrz: chemia). Medycyna. Należy sobie zdawać sprawę z tego, że wielu absolwentów medycyny od razu przystępowało do pracy w wyuczonym zawodzie, kierując się potrzebą jak najwcześniejszego zarabiania pieniędzy. Zakończenie swojej edukacji tylko na cyklu studiów niejednokrotnie owocowało w rozwijaniu innej działalności, a najczęściej wydawniczej w oparciu o własne doświadczenia z prowadzonej praktyki lekarskiej, a czasem nawet o działalność publiczną. Pięciu noworudzkich studentów medycyny, którymi byli w tym okresie Alfons Grüger, Otto Jaschke, Georg Klose, Franz Schoenwiese i Alfred Wagner, po ukończeniu nauki na wrocławskiej uczelni i zdobyciu uprawnień lekarskich, nie bronili prac doktorskich i podejmowali praktykę w zawodzie. Przydatne okazuje się śledzenie losów absolwentów wrocławskiej uczelni. I tak oto Alfons Grüger, który urodził się w Nowej Rudzie 3 X 1879 r. w miejscowej rodzinie będąc synem fabrykanta włókienniczego Josepha Grügera i jego żony Anny z domu Thiel, pobierał najpierw lekcje prywatne, by na Wielkanoc roku 1892 wstąpić do kl. 4 Gimnazjum w Kłodzku, które ukończył na Wielkanoc 1899 r. uzyskaniem świadectwa dojrzałości. Nie od razu jednak miał skrystalizowane własne poglądy co do wyboru kierunku studiów na Uniwersytecie Wrocławskim, bowiem najpierw zapisał się na Wydział Teologii Katolickiej. Od semestru zimowego 1899 r. studiował tam mimo wszystko medycynę. Podczas semestru zimowego zdał lekarski egzamin wstępny w Monachium, a 13 VII 1904 r. złozył egamin państwowy we Wrocławiu. Uczęszczał na zajęcia na Uniwersytecie we Wrocławiu przez 5 semestrów, w Monachium i Fryburgu Bryzgowijskim po 1 semestrze, a potem znów we Wrocławiu przez 3 semestry. Po rocznej praktyce dostał aprobatę z datą 15 IX 1904 r. w Berlinie, zaś Miejskie Progimnazjum i Szkoła Realna w 1909 r. wybudowana jako szkoła zawodowa (Neurode, s. [41]; też w: Wittig, op. cit., s. 435). od września 1904 r. do maja 1905 r. był zatrudniony w charakterze asystenta lekarskiego na Wydziale Wewnętrznym, a następnie na Oddziale Chirurgicznym Szpitala Świętego Józefa we Wrocławiu. Jego opracowanie w dysertacji doktorskiej nt. Niedowidzenie połowicze z zaburzeniami orientacji, wypromowane przez prof. dr. Wilhelma Uhthoffa (ur. 31 VII 1853 w Klein Warin w Wielkim Księstwie Meklembursko-Szweryńskim, zm. 21 III 1927 r. we Wrocławiu) dokonało analizy 66 przypadków chorobowych, opisanych przez siebie i w ówczesnej literaturze przedmiotu, a głównie w angielskich, francuskich, niemieckich i szwedzkich periodykach okulistycznych 8. Promotor jego pracy, gdy jeszcze w 1890 r. był prof. zw. na Katedrze Okulistyki na Uniwersytecie w Marburgu nad Lahnem, przeszedł do historii medycyny przez opisanie zjawiska polegające na przejściowych zaburzeniach widzenia u chorych na stwadnienie rozsiane (SM) pod wpływem hipotermii. Dużym poczuciem optymimu napawają ponad piętnastoletnie ( ) dokonania uczelniane studenta mecycyny Georga Klosego. Urodzony 13 XI 1890 r. w Nowej Rudzie jako syn miejscowego kupca Wilhelma Klosego, jak większość noworudzian tego czasu, obywatela pruskiego wyznania katolickiego, w początkowym okresie swojego życia zdobywał wiedzę w miejscu zamieszkania kolejno w Szkole Ludowej (Volksschule) i Wyższej Szkole dla Chłopców (Höhere Knabenschule). Dało mu to możliwość dalszego kształcenia już we Wrocławiu - w Królewskim Gimnazjum Świętego Macieja 9. Okres wielkanocny 1910 r. przyniósł mu świadectwo dojrzałości. Przypuszczalnie umieszczenia syna we wrocławskiej szkole średniej dawało rodzicom wiekszą pewność co do staranniejszego nabywania wiedzy, a i uczelnia przy rekrutacji chętniej przyjmowała maturzystów ze sprawdzonych szkół Wrocławia. Tym bardziej, że właśnie ta szkoła leżała najbliżej Uniwersytetu Wrocławskiego. Pierwsze 4 semetry przypadły na studia prawnicze w Grenoble i we Wrocławiu. Wielkanoc 1912 r. przyniosła zmianę kierunku studiów na medycynę, aby w lipcu 1914 r., a więc zaraz na początku I wojny światowej, złożyć wstępny egzamin lekarski. Miało to o tyle znaczenie, że nieco wcześniej, bo w okresie 1 IV-30 IX 1913 r., służył już jako jednoroczny ochotnik w 1. śląskim pułku artylerii polowej Nr 6 Von Peuckera. W końcu wrócił do Wrocławia, gdzie złożył 19 VIII 1918 r. medyczny egzamin państwowy.

20 20 Ziemia Kłodzka nr 222 Okładka półalbumowego wydawnictwa o Nowej Rudzie z panoramą miasta w owalu (Neurode, s. okładk.). Podjęte i zmienione w trakcie ich trwania studia przeplatane były wojenną służbą wojskową. Jednakże przeprowadzone wcześniej, bo w latach , naukowe obserwacje na Klinice Kobiecej Uniwersytetu Wrocławskiego dały korzystny wynik w postaci obrony pracy doktorskiej w 1918 r., napisanej pod kierunkiem ginekologa i promotora prof. dr. Ottona Küstnera ( ), a zatytułowanej Normalne okresy łożyskowe. Obserwacje urodzin w Klinice Kobiecej we Wrocławiu w latach Dysertacja inauguracyjna dla uzyskania godności doktora w dziedzinie medycyny i chirurgii Wysokiego Wydziału Medycznego Ślaskiego Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma we Wrocławiu, przedstawiona przez Georga Klosego, którą wydrukowano w serii wydawniczej Z Królewskiej Kliniki Kobiecej Uniwersytetu we Wrocławiu. Dyrektor Tajny Radca Medeyczny Profesor Doktor Küstner przez Drukarnię Książek Towarzystwa Wrocławskiego Sp. z o.o. w objętości 37 stron (36 liczbowanych i 1 nieliczbowana) 10. Zaburzenia w zamieszczaniu danych o studentach w Składach osobowych w latach i brak takich danych z okresu po roku 1922 r. nie pozwalają na szereg ustaleń zarówno, co do ustalenia okresów studiów, podejmowanych kierunków, jak i lokalizacji stancji w trakcie zdobywania wiedzy uniwersyteckiej przez przyjezdnych studentów. Nieodgadnionym faktem wobec tego pozostaje data 1925 jako roku ostatecznego ukończenia studiów przez Klosego. Pozostaje jedynie przypuszczać, iż wtedy ukończył on przerwane studia prawnicze. Prawo. Losy absolwenta prawa i medycyny Georga Klosego omówione zostały w dziale poswięconym medycynie. Alfred Nave natomiast, studiujący we Wrocławiu prawo w latach , złożył 31 VII 1906 r. doktorski egamin ustny na Wydziale Prawa i obronił 7 I 1909 r. pracę doktorską nt. Powództwo indywidualne a roszczenie spadkowe. Dopiero w 19 lat później pracę tę wydała Specjalna Drukarnia Rozpraw Roberta Noskego w Bornej i Lipsku. Jej promotorem był późniejszy pracownik, działającego we Wrocławiu w okresie międzywojennym, Instytutu Europy Wschodniej prof. dr Richard Schott, a koreferentem prawnik prof. dr Rudolf Leonhard. Dr Nave w swoim życiorysie zamieszczonym w druku doktoratu napisał, że urodził się w Nowej Rudzie w Górach Sowich dnia 17 XII 1882 r. jako syn praktykującego lekarza dr. med. Franza Navego i jego żony Ludwiny z domu Klambt. Jak już wpomniano, Klambtowie byli od ponad półwiecza zasłużoną noworudzką rodziną wydawców książek i czasopism. Nastoletni Nave uczęszczał do Królewskiego Gimnazjum Katolickiego w Kłodzku od Wielkanocy 1895 do Wielkanocy 1903 r., w którym zdał maturę. Okres studiów wiązał się z podróżami po Europie: 1 semestr w Lozannie, 3 semestry w Heidelbergu i 2 semestry we Wrocławiu na prawie i naukach politycznych, po czym 14 VII 1906 r. pomyślnie zdał egzamin prawny przed Królewską Komisją Egzaminacyjną w stolicy Dolnego Śląska, co otworzyło mu drogę do pracy w Prokuraturze Królewskiej w Wałbrzychu. Nieodgadniony Georg Zwierschowsky urodził się w Opolu jako syn emerytowanego mistrza Rady Obrachunkowej Paula Zwierschowsky ego i jego żony Jadwigi (Hedwig) z domu Scharecke, ale po przeprowadzce rodziców związał się z Nowa Rudą. Uczęszczał do tamtejszej Wyższej Szkoły dla Chłopców, a potem do gimnazjów w Klodzku, Świdnicy i Głogowie, gdzie na Wielkanoc 1907 r. zdał egzamin dojrzałości. Zgłębiał tajniki nauk przyrodniczych w semestrze letnim 1907 r. w Monachium, zimowym we Wrocławiu, letnim 1908 r. we Fryburgu Bryzgowijskim, aby na pozostający czas studiów powrócić do Wrocławia. Tam właśnie złożył 31 X 1910 r. 1. prawny egzamin państwowy, a 2 XII 1910 r. Rigorosum przed obroną w 1912 r., dedykowanego swoim rodzicom, doktoratu nt. Moc prawna przy decyzjach o unieważnieniu i redukcji. Zdobyte wykształcenie wykorzystywał w pracy zawodowej jako referandarz Królewskiego Sądu Rejonowego w Nowej Rudzie, przenosząc się tymczasowo do Sądu Rejonowego w Kłodzku. 11 Na krótko przed wybuchem I wojny światowej jako słuchacz dwóch kierunków wyróżnił się, nie wykazywany w Składach osobowych ani jako student ani jako wolny słuchacz, Albert Karl Treutler. Będąc synem posiadacza dóbr rycerskich Amanda Treutlera i jego żony Elisabeth z domu Selichar przyszedł na świat w Nowej Rudzie 9 I 1886 r. Od Wielkanocy 1895 r. do Wielkanocy 1898 r. chodził najpierw do Wyższej Szkoły dla Chłopców w Nowej Rudzie, a potem do Gimnazjum Królewskiego w Kłodzku, w której to szkole na Wielkanoc 1904 r. zdał maturę. Zdobywał wiedzę podróżując po Europie: 1 semestr na filologii klasycznej na Uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim, 1 semestr na prawie i naukach politycznych na Uniwersytecie w Monachium, Monastyrze i Wrocławiu, w którym 9 XII 1907 r. zdał pierwszy państwowy egzamin prawny. Dnia 27 XII 1907 r. zaprzysiężono go jako referendarza w służbie prawnej, a po dwóch latach zatrudniono w Królewskim Sądzie Rejonowym w Nowej Rudzie. Promotorem jego pracy doktorskiej o zarzucie przedawnienia w międzynarodowym prawie prywatnym wedle ówczesnego prawa Rzeszy (obronionej 16 IV 1909 r.) był prof. dr Felix Dahn ( ) prawnik, historyk i pisarz 12. Romanistyka. Noworudzianin Amand Treutler studiował ją w latach oprócz germanistyki, filozofii i historii. Teologia katolicka. W omawianym okresie poczatku XX stulecia żaden kandydat nie zdecydował się na kierunek teologii ewangelickiej, podczas gdy do studiów na katolickiej przystąpiło ich aż szesciu a mianowicie: Josef Baumgarten, Wenzel Bergmann, Georg i Josef Gauglitz, Richard Gottschlich i August Hauffen. Wynikało to z przewagi ludności katolickiej w Nowej Rudzie, aczkolwiek w skali Uniwersytetu Wrocławskiego katolicy stanowili - jak już wspomniano na wstępie niespełna 15,57% ogółu studentów. Cechą wspólną tej grupy absol- Obecne Przedszkole Plastuś w budynku dawnej Ewangelickiej Szkoły Parafialnej, którego budowę rozpoczęto w 1888 r. (Nowa Ruda. Przewodnik, Nowa Ruda 1985, s. 41).