Katowice i województwo katowickie

Transkrypt

1 Jaros aw Neja Katowice i województwo katowickie Brutalna pacyfikacja wiecu studenckiego 8 marca 1968 r. na Uniwersytecie Warszawskim przez milicj i aktyw robotniczy, i b dàce jej konsekwencjà zamieszki uliczne, sta y si bezpoêrednià przyczynà zaburzeƒ spo ecznych w ró nych cz Êciach kraju. Podobnie by o w województwie katowickim, poniewa postawa m odzie y akademickiej przyczyni a si do aktywizacji s uchaczy szkó pomaturalnych, uczniów szkó Êrednich i zawodowych oraz cz Êci robotników m odego pokolenia. Najbardziej jaskrawà formà solidarnoêci ze studentami Warszawy by y zaburzenia w szko ach wy szych oraz manifestacje uliczne w takich oêrodkach, jak Gliwice, Cz stochowa i Katowice. Towarzyszy y im wystàpienia lub próby protestu m odzie y z innych miejscowoêci regionu. Równolegle, zarówno w przypadku miast akademickich, jak i pozosta ych miejscowoêci, mia miejsce wzmo ony kolporta ulotek, afiszy, rezolucji i odezw. Odnotowywano tak e akty sabota u w postaci wykonywania ró nego rodzaju napisów i hase na murach gmachów, w zak adach pracy oraz miejscach u ytecznoêci publicznej. Poruszenie w Êrodowiskach studenckich województwa katowickiego nastàpi o ju na miesiàc przed zajêciami warszawskimi 8 marca i zwiàzane by o z protestem m odzie y akademickiej stolicy przeciwko wprowadzeniu przez w adze partyjno-rzàdowe zakazu wystawiania w Teatrze Narodowym Dziadów Adama Mickiewicza w inscenizacji Kazimierza Dejmka. Protest ów przejawi si zarówno w manifestacji ulicznej 30 stycznia (po ostatnim przedstawieniu Dziadów), jak i z o eniu 16 lutego petycji protestacyjnej w Sejmie, podpisanej przez studentów z Warszawy i Wroc awia. Tekst petycji znany by wprawdzie studentom województwa katowickiego, lecz próba zebrania wêród nich podpisów nie powiod a si 1. Dyskutowali oni jednak w wàskich grupkach o aferze wokó Dziadów oraz komentowali informacje podawane na ten temat przez Radio Wolna Europa. S u ba Bezpieczeƒstwa nie odnotowa a jednak w zwiàzku z tym sygna ów o charakterze niebezpiecznym podburzeƒ do wystàpieƒ itp. 2. Sytuacja zacz a ulegaç zmianie, poczàwszy od 8 marca, kiedy to dyskusje znacznie si o ywi y i przybiera y na sile 3. Wp yw na taki stan rzeczy mia y wiadomoêci nap ywajàce ze stolicy. W zwiàzku z oficjalnà blokadà informacji dotyczàcych zajêç warszawskich (pierwsze artyku y w prasie ogólnopolskiej oraz komunikaty radiowe na ten temat pojawi y si dopiero 11 marca), mia y one zazwyczaj charakter luênych i nie zawsze pokrywajàcych si z rzeczywistoêcià pog osek. Bardziej wiarygodne wiadomoêci, jak równie rezolucje i ulotki, kolportowane nast pnie na uczelniach Katowic, Gliwic i Cz stochowy, przywozili ze sobà studenccy emisariusze z Warszawy i Krakowa, którzy nawo ywali przede wszystkim do podj cia akcji solidarnoêciowej z kolegami z uczelni warszawskich 4. 1 J. Eisler, Marzec Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 1991, s. 159; A. Dudek, T. Marsza kowski, Walki uliczne w PRL , Kraków 1999, s AIPN Ka, 0123/14, p. 6, Notatka s u bowa, [7 II 1968 r.], b.p. 3 Ibidem, 07/240, t. 1, Informacja I zast pcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB pp k. W adys awa Kruszyƒskiego dotyczàca wydarzeƒ marcowych na terenie województwa katowickiego, b.d., k Ibidem, Informacja dotyczàca sytuacji operacyjno-politycznej w zwiàzku z wystàpieniami studentów na terenie województwa katowickiego, b.d., k

2 Zdaniem pracowników Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach ich has a znajdowa y przychylny oddêwi k przede wszystkim wêród niemieckich grup studentów 5. By o to oczywistà niedorzecznoêcià, ale ta ewidentna próba po àczenia m odzie y akademickiej z niemieckim rewizjonizmem z góry okreêla a stosunek w adz partyjnych województwa do rodzàcego si protestu. Gliwice W nocy z 10 na 11 marca na murach jednego z gliwickich akademików pojawi y si dwie odr cznie wykonane ulotki. Wzywa y one s uchaczy Politechniki Âlàskiej do akcji solidarnoêciowej ze studentami stolicy. Warszawa walczy g osi jeden z tekstów. Nie mo e to pozostaç w naszym Êrodowisku bez echa. Wzywamy Was do walki solidarnoêciowej z Warszawà. Og aszamy manifestacj w dniu 11 marca 1968 r. o godz na Placu Krakowskim. Niech yjà studenci Warszawy. TreÊç drugiej ulotki by a nieco krótsza, lecz podobna w swojej wymowie do poprzedniej: Studenci Gliwic, Warszawa nie Êpi. Wzywamy dziê na Plac Krakowski o godz Zapewne niewiele osób zapozna o si z ich treêcià, gdy jeszcze tej samej nocy zosta y zerwane przez patrol MO 6. Ulotki nawo ujàce do zorganizowania wiecu wywieszono tak e w korytarzach gmachu politechniki. 11 marca ko o po udnia afisze zosta y wprawdzie usuni te, jednak po chwili w ich miejsce powieszono nowe 7. Kartki z pisanymi odr cznie tekstami pojawi y si tego dnia w ró nych cz Êciach miasta. Do solidaryzowania si z Warszawà nawo ywano tak e drogà radiowà. Mi dzy godz a oraz a jednemu ze studentów uda o si za pomocà krótkofalówki wyemitowaç na falach UKF kilka komunikatów o zaplanowanym na szesnastà wiecu. Fakt ten potwierdzony zosta m.in. przez pracowników gliwickiego Zak adu Us ug Radiotechnicznych i Telewizyjnych 8. Apele o solidarnoêç spotka y si z ywà reakcjà m odzie y. O godz na Wydziale Mechaniczno-Energetycznym mia odbyç si wyk ad dla studentów IV roku. Tu przed jego rozpocz ciem jeden ze s uchaczy poprosi prowadzàcego o zezwolenie na uczczenie chwilà ciszy pami ci studentki, która rzekomo mia a zginàç w czasie zajêç w Warszawie (informacja ta by a nieprawdziwa, o czym jeszcze wówczas nie wiedziano). Wyk adowca nie zaoponowa i oko o czterdziestu studentów milczeniem uczci o pami ç zmar ej kole anki 9. Poruszenie wêród m odzie y akademickiej powa nie zaniepokoi o w adze politechniki. Jej rektor, prof. dr in. Jerzy Szuba wystosowa do s uchaczy apel o zachowanie spokoju i nieuczestniczenie w zapowiadanym w ulotkach wiecu. Tekst dokumentu odczytany zosta przez radiow z y we wszystkich gliwickich akademikach, nie wp yn o to jednak na zmian studenckich planów 10. O godz na pl. Krakowskim, przed gmachem Wydzia u Górniczego PÂl, zebra o si oko o osób. Cz Êç z nich przynios a ze sobà transparenty, na których widnia y has a: 5 AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydzia Organizacyjny (dalej: Wydz. Org.), I/478, Informacja Referatu Sprawozdawczego KW PZPR w Katowicach o odg osach z terenu, 12 III 1968 r., k AIPN Ka, 07/240, t. 2, Meldunek nr 014/68 oficera dy urnego SB KW MO w Katowicach za czas od godz dnia 10 III 1968 r. do godz dnia 11 III 1968 r., k Ibidem, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków marcowych na terenie województwa katowickiego, b.d., k Ibidem, k AIPN Ka, 07/240, t. 1, Notatka s u bowa, b.d., k APÂl, Protokó z II nadzwyczajnego posiedzenia Senatu Politechniki Âlàskiej odbytego 12 III 1968 r., 12 III 1968 r., b.p. 87

3 Ciemno wsz dzie, g ucho wsz dzie, Niech yje Mickiewicz, Niech yje demokracja, àdamy wolnoêci. Studenci uformowali pochód, którego czo o ruszy o ulicami Marcina Strzody i Zwyci stwa do Rynku, a stamtàd w kierunku pl. Mickiewicza pod pomnik wieszcza. Podczas przemarszu wznoszono m.in. okrzyki: àdamy wolnoêci s owa!, Uwolniç studentów Warszawy!, Niech yje Konstytucja!, WolnoÊci!, Demokracji!, Precz z pa kami!, Precz z Czerwonà Bur uazjà!, a tak e do okolicznych przechodniów: Idêcie z nami!. Po dotarciu na miejsce demonstranci z o yli kwiaty pod pomnikiem i zawiesili na nim transparenty, nast pnie po odêpiewaniu hymnu paƒstwowego i Mi dzynarodówki cz Êç uczestników manifestacji rozesz a si, inni zaê przeszli w pochodzie na Rynek. Tutaj oko o godz zacz to paliç przyniesione ze sobà, zwijane w kszta t pochodni gazety i skandowaç has a: Precz z czerwonym caratem, Prasa k amie, Precz z gen. Moczarem, Precz z czerwonà bur uazjà, Pacho ki jak nie umiejà rzàdziç na rent. Nast pnie demonstranci ruszyli w stron koszar wojskowych, po czym powrócili na Rynek. Stamtàd pochód uda si przed siedzib Komitetu Miejskiego PZPR, wstrzymujàc ruch pojazdów w centrum miasta. Po drodze studenci zach cali osoby przyglàdajàce si manifestacji z okien budynków, by wyrzuca y na ulic gazety, które posiada y w domu. Zareagowa a na to cz Êç mieszkaƒców kamienic przy ul. Jagielloƒskiej. Z okien polecia y w dó zarówno pojedyncze egzemplarze, jak i ca e pliki popularnych dzienników. Po dotarciu pod budynek komitetu, manifestanci wznosili przez jakiê czas antypartyjne has a, a nast pnie udali si ulicami Dworcowà, Zwyci stwa i Bohaterów Getta Warszawskiego na ul. Gottwalda pod dom, w którym mieszka rektor PÂl. Tutaj odêpiewano po raz drugi Mi dzynarodówk, kilkakrotnie wykrzyczano has o Precz z rektorem! i zacz to spokojnie rozchodziç si do domów i akademików. Jedynie kilkudziesi cioosobowa grupa przesz a jeszcze na pl. Krakowski. Po wzniesieniu okrzyków: Do zwyci stwa! oraz Do jutra do godz ! m odzie rozesz a si. Demonstracja zakoƒczy a si oko o godz Przez ca y czas trwania manifestacji nie dosz o do interwencji organów porzàdkowych, mimo e ich funkcjonariusze na ka dym kroku byli widoczni 12. Wed ug w adz partyjnych województwa wynika o to z faktu, e demonstracja przebiega a doêç spokojnie, a mieszkaƒcy Gliwic odnieêli si do niej oboj tnie. W ka dym razie, takà w aênie charakterystyk wystàpienia podano w Informacji o odg osach z terenu, sporzàdzonej 12 marca na u ytek KC 13. Mo na odnieêç wra enie, e nie chciano przedwczeênie alarmowaç zwierzchników, majàc nadziej, e panujàcy wêród studentów protestacyjny zapa uda si szybko ostudziç bez wywo ywania niepotrzebnego ha asu, drogà perswazji, ostrze eƒ i akcji prewencyjnych. Ju po godz , w ramach dzia aƒ o charakterze profilaktycznym, Administracja Domów Akademickich Politechniki Âlàskiej przeprowadzi a kontrole w poszczególnych akademikach. Poszukiwano przede wszystkim wspomnianych wczeêniej emisariuszy z Warszawy i Krakowa, którzy wed ug informacji SB uczestniczyli w demonstracji, a których obawiano si jako inspiratorów kolejnych wystàpieƒ studen- 11 AIPN Ka, 07/240, t. 1, Analiza wydarzeƒ marcowych na terenie województwa katowickiego, 11 VI 1968 r., k ; ibidem, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k. 266; AIPN Ka, 0123/14, p. 6, Notatka s u bowa, 12 III 1968 r., b.p.; ibidem, 223/7, Pismo prokuratora powiatowego w Gliwicach do prokuratora wojewódzkiego w Katowicach, 12 III 1968 r., k. 10; ibidem, Notatka informacyjna, 13 III 1968 r., k. 11; AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., I/478, Informacja Referatu Sprawozdawczego..., 12 III 1968 r., k AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., sygn. I/ 478, Informacja Referatu Sprawozdawczego, 12 III 1968 r., k

4 ckich. Podczas rewizji, ubezpieczanych z zewnàtrz przez milicj, nie znaleziono jednak adnej z tych osób 14. Próbowa to usprawiedliwiç rektor Szuba, który dzia ajàc w imieniu Senatu dla dobra Uczelni i zapewnienia spokoju skierowa do lokalnej prasy komunikat z proêbà, aby w adze porzàdkowe miasta w wypadku potrzeby wkroczy y i w sposób zdecydowany wystàpi y przeciw m tom i chuliganerii, przeciw tym wszystkim, którzy w jakikolwiek bàdê sposób b dà podszywaç si pod dobre imi naszej socjalistycznej Uczelni i jej studentów 15. Rano 12 marca z treêcià komunikatu zapozna si Senat PÂl. Dokument zaaprobowali wszyscy dziekani, z wyjàtkiem prof. dr. in. Tadeusza Zagajewskiego z Wydzia u Automatyki, który zaprotestowa przeciwko u ytym wobec studentów inwektywom. Co ciekawe, w protokole posiedzenia Senatu nie wspomniano o tym nawet s owem. Informowano za to, e Senat powzià jednomyêlnà uchwa bezwzgl dnie pot piajàcà uczestników poniedzia kowych gliwickich zajêç, a ponadto poleci koniecznoêç odbycia na poszczególnych wydzia ach w dniu 12 marca br. spotkania studentów z kierownictwem wydzia ów, profesorami, pracownikami nauki, na którym Dziekani i Sekretarze Oddzia owych Organizacji Partyjnych wyjaênià genez, t o i charakter wypadków, jakie mia y miejsce na Uniwersytecie Warszawskim 16. WiadomoÊç o wystosowaniu do prasy komunikatu szkalujàcego uczestników demonstracji wywo a a wrzenie wêród studentów. Oburzy a ich nie tylko sama treêç notatki, ale te jej rzekomi liczni sygnatariusze 17. M odzie twierdzi a, e tekst by w rzeczywistoêci dzie em kilku osób, których nie mo na by o uznaç jako przedstawicieli ca ej spo ecznoêci studenckiej, ponadto uwa ano, e treêç informacji nie zosta a formalnie uchwalona przez Senat. Stàd te zacz to domagaç si zamieszczenia w którymê z najbli szych numerów Trybuny Robotniczej sprostowania komunikatu 18. Ostatecznie komunikat rektora nie zosta opublikowany, jednak poruszenie wywo ane jego treêcià podnios o i tak ju wysokà temperatur nastrojów wêród s uchaczy politechniki. Pomimo spotkaƒ wyjaêniajàcych na poszczególnych wydzia ach uczelni, o godz na pl. Krakowskim zebra a si oko o 150-osobowa grupa m odzie y, która zacz a wznosiç okrzyki: Precz z cenzurà!, Dziady na scen!, Precz z pacho kami Moczara!. Nawo ywano równie do solidarnoêci ze studentami Warszawy. Dwadzie- Êcia minut póêniej liczba manifestantów si ga a ju oko o 450 osób. WÊród nich znajdowali si m.in. studenci uczelni katowickich: Wy szej Szko y Pedagogicznej, Filii Uniwersytetu Jagielloƒskiego oraz Paƒstwowej Wy szej Szko y Muzycznej, a tak e uczniowie miejscowych szkó Êrednich i przyzak adowych. Tym razem si y milicyjne nie pozosta y bierne. Grupy m odzie y, które próbowa y ruszyç w pochodzie ulicami miasta, zosta y wezwane przez megafony do rozejêcia si. Nast pnie odwo ano si do rozwiàzaƒ si owych. W ruch posz y zomowskie i ormowskie pa ki, u yto tresowanych psów. T um uleg rozproszeniu, protestujàcy zacz li uciekaç. Cz Êç osób skierowa a si w stron 14 AIPN Ka, 223/7, Pismo prokuratora powiatowego w Gliwicach do prokuratora wojewódzkiego w Katowicach, 12 III 1968 r., k APÂl, Protokó z II nadzwyczajnego posiedzenia Senatu Politechniki Âlàskiej odbytego 12 III 1968 r., 12 III 1968 r., b.p. 16 Ibidem. 17 W komunikacie wymieniano Senat, Komitet Uczelniany PZPR, Rad Zak adowà Zwiàzku Nauczycielstwa Polskiego, Rad Uczelnianà Zrzeszenia Studentów Polskich, Zarzàd Uczelniany Zwiàzku M odzie y Socjalistycznej oraz spo ecznoêç Politechniki Âlàskiej w Gliwicach. 18 AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k

5 akademików przy ul. u yckiej, gdzie próbowano sformowaç kolejny pochód. Milicja udaremni a jednak ten zamiar, rozp dzajàc demonstrantów i blokujàc dojêcia do budynków. Chodzi o o to, aby uciekajàcy nie mogli si w nich schroniç, a tak e, aby ich mieszkaƒcy nie zasilili szeregów manifestantów. Grupki studentów próbowa y zbieraç si równie na ul. Zwyci stwa i Rynku. Tak e i tutaj milicja nie dopuêci a do pochodu i brutalnie spacyfikowa a zbierajàcych si ludzi 19. Tego dnia ciosy pa ek spada y jednak nie tylko na osoby bioràce udzia w zgromadzeniach. Si y porzàdkowe zaatakowa y m.in. studentów wracajàcych ze sto ówek. Bito równie przypadkowych przechodniów. Jednemu z nich, weteranowi II wojny Êwiatowej, idàcemu spokojnie chodnikiem w towarzystwie nieletniego syna, po amano ebra i uszkodzono naskórek twarzy tylko dlatego, e próbowa zaprotestowaç przeciwko próbie pobicia w asnego dziecka. Tajny wspó pracownik SB raportujàcy o tym wydarzeniu podkreêla, e kilka dni póêniej cz owiek ten okazywa wr cz wrogi stosunek do milicji 20. Nie by to zresztà przypadek odosobniony. Przede wszystkim z udzeƒ pozby o si wielu studentów. Jeden z tajnych wspó pracowników dzia ajàcych na PÂl donosi, e osoby dzielàce si mi dzy sobà wra eniami z manifestacji mia y te same odczucia: prawie w 100% wszyscy [ ] solidaryzujà si ze studentami warszawskimi i wrogo wypowiadali si o w adzy ludowej, a w szczególnoêci o milicji 21. W zwiàzku z opisanymi wy ej zajêciami gliwicka MO zatrzyma a w aresztach osiemnaêcie osób. W stosunku do trzech z nich wszcz to post powania karne. CzternaÊcie dalszych mia- o odpowiadaç przed Kolegiami Karno-Administracyjnymi. WÊród wymienionej osiemnastki znajdowa si równie jeden nieletni. Do czasu przekazania rodzicom osoba ta umieszczona zosta a w Izbie Dziecka. Swoje niwo zebra a równie gliwicka SB. Zatrzyma a ona szeêç osób, które przekazano nast pnie Wydzia owi Âledczemu SB KW MO w Katowicach 22. Jeszcze tego samego dnia wieczorem mieszkaƒcy Domu Studenckiego Piast oraz ich koledzy demonstranci, którym uda o si schroniç w akademiku przed poêcigiem milicji, zorganizowali zebranie, na którym uchwalili rezolucj pot piajàcà interwencj MO. Dokument ten og oszono m.in. przez radiow ze. Mniej wi cej w tym samym czasie odby o si comiesi czne zebranie zapomogowe studentów Wydzia u Automatyki. Uczestniczy w nim m.in. wspomniany ju prof. Zagajewski, przedstawiciele Rady Uczelnianej, cz onkowie egzekutywy Oddzia owej Organizacji Partyjnej PZPR, a tak e aktywiêci ZMS i ZSP. Po wyczerpaniu punktu pierwszego spotkania, poêwi conego w ca oêci kwestiom zapomogowym, podj to dyskusj na temat zajêç ulicznych z 11 i 12 marca oraz wspomnianego komunikatu w adz uczelni. Studenci stwierdzili, e w pewnym stopniu win za popo udniowe wypadki ponosi y w adze poszczególnych wydzia ów uczelni i OOP PZPR, poniewa nie podj y one rzeczowej dyskusji z m odzie à na temat aktualnej sytuacji w kraju i na politechnice. Niezrozumienie zebranych budzi y tak e dzia ania MO. Dopatrywano si w nich braku lo- 19 Ibidem, t. 1, Wnioski z zebrania na Wydziale Automatyki, 12 III 1968 r., k. 12; ibidem, Postulaty studentów Wydzia u Mechaniczno-Energetycznego Politechniki Âlàskiej zebrane przez Rad Wydzia owà ZSP, 14 III 1968 r., k. 13; ibidem, Analiza wydarzeƒ marcowych..., k ; ibidem, Wykaz studentów zatrzymanych w dniach od 12 do 22 III 1968 r. w zwiàzku z wystàpieniami ulicznymi, b.d., k ; AIPN Ka, 223/7, Pismo prokuratora powiatowego w Gliwicach do prokuratora wojewódzkiego w Katowicach, 13 III 1968 r., k. 11; AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., I/478, Informacja Referatu Sprawozdawczego..., 13 III 1968 r., k AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k Ibidem, 0123/14, Doniesienie TW ps. Tarnowski, 19 III 1968 r., b.p. 22 Ibidem, 223/7, Pismo prokuratora powiatowego w Gliwicach do prokuratora wojewódzkiego w Katowicach, 13 III 1968 r., k

6 giki. Skoro wed ug rektora demonstracj z 11 marca zorganizowa y m ty i chuliganeria, to dlaczego dzieƒ póêniej si owe dzia ania milicji wymierzone zosta y przede wszystkim w studentów i kto owe dzia ania nakaza? Nasuwa o si te kolejne pytanie: czy interwencja organów porzàdkowych odby a si za zgodà rektora? Uczestnicy zebrania jednog oênie podj li uchwa zobowiàzujàcà Rad Wydzia owà ZSP do przedstawienia w adzom wydzia u, OOP PZPR oraz Radzie Uczelnianej ZSP powy szych pytaƒ i innych wniosków, które zrodzi y si w toku dyskusji. Postulowano m.in., aby jak najszybciej zwo aç nadzwyczajne plenum Rady Uczelnianej ZSP, która zaj aby zdecydowane stanowisko wobec zajêç z 11 i 12 marca. Mia a ona interweniowaç w sprawie osób pociàgni tych do odpowiedzialnoêci przez uczelnianà komisj dyscyplinarnà. Uwa ano równie, e aktyw ZMS i ZSP powinien przeprowadziç rzeczowà i wnikliwà dyskusj z rektorem. Nast pnego dnia powy sze postulaty i wnioski zosta y zredagowane na piêmie i wywieszone na tablicy og oszeƒ. Przed o ono je równie dziekanowi wydzia u, I sekretarzowi OOP oraz Komitetowi Wykonawczemu Rady Uczelnianej, a tak e przewodniczàcym wszystkich rad wydzia owych uczelni 23. Rezolucj, podobnà do podj tej przez studentów Wydzia u Automatyki, w Êrod 13 marca próbowali uchwaliç ich koledzy z Wydzia u Górniczego. O godz w holu wydzia u zebra o si oko o trzystu osób, jednak ostatecznie zebranie prze o ono na dzieƒ nast pny 24. Tymczasem w czwartek w adze wydzia u zwo a y masówk, w której prócz studentów i pracowników naukowo-dydaktycznych uczestniczyli: wiceminister górnictwa i energetyki Eryk Poràbka oraz dyrektorzy trzydziestu kopalƒ i Zjednoczeƒ Przemys u W glowego. Trudno oprzeç si wra eniu, e w adze wydzia u, organizujàc to spotkanie, liczy- y na to, i w obecnoêci potencjalnych przysz ych pracodawców studenci zachowajà si poprawnie i przestanà buntowaç si. Sta o si jednak inaczej. Ju na poczàtku spotkania m odzie zaprotestowa a przeciwko poruszanej przez goêci tematyce. Kiedy dyrektor bytomskiego ZPW zaczà wy uszczaç s uchaczom dane dotyczàce wykonawstwa planów i ogólnej sytuacji w przemyêle w glowym, ze strony studentów pad y s owa: Nie na temat, nie orientujecie si, o co si rozchodzi. Rozgoràczkowana m odzie zaproponowa a, by zebranie poprowadzi któryê ze studentów. Tak te si sta o. Od tego momentu m odzie ca kowicie przej a inicjatyw. KtoÊ z sali opowiedzia o szczegó- ach pacyfikacji manifestacji 12 marca. Dziekanowi, sekretarzowi Podstawowej Organizacji Partyjnej, a tak e przyby ym goêciom zacz to zadawaç niewygodne pytania: o nieprzestrzeganie konstytucji, u ycie wobec studentów milicyjnych pa ek, k amstwa prasy na temat zajêç w Warszawie i innych oêrodkach. Pytano tak e o to, dlaczego partia wbija klin pomi dzy studentami a klasà robotniczà. Odpowiedzi próbowa udzielaç sekretarz POP, jednak nie zgadzano si z jego wyjaênieniami. Tymczasem do prowadzàcego zebranie wp yn - a studencka rezolucja. Jej odczytaniu sprzeciwi si jednak dziekan. Spotka o si to z oburzeniem i protestami m odzie y, w zwiàzku z czym zebranie zosta o rozwiàzane 25. Wzburzeni studenci postanowili zbojkotowaç zapowiadane na dzieƒ nast pny przez wydzia owy ZMS spotkanie wyjaêniajàce z udzia em oficerów KW MO w Katowicach. Spotkanie nie odby o si, poniewa nikt ze s uchaczy nie przyszed Ibidem, 07/240, t. 1, Wnioski uczestników zebrania na Wydziale Automatyki, 12 III 1968 r., k. 12; ibidem, t. 1, Notatka s u bowa, [19 III 1968 r.], k ; ibidem, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k Ibidem, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k AIPN Ka, 0123/14, Doniesienie TW ps. Tarnowski, b.d., b.p. 26 Ibidem. 91

7 Wystàpienie studentów podczas masówki na Wydziale Górniczym nie by o 14 marca jedynà nieudanà próbà nawiàzania dialogu z w adzami uczelnianymi. Nie powiod o si m.in. zwo anie plenum Rady Uczelnianej, jak równie zorganizowanie zebrania ogó u s uchaczy Wydzia u Mechaniczno-Energetycznego, na co nie wyrazi zgody rektor. Dziekan wydzia u powiadomi jednak studentów, e swoje postulaty do w adz uczelni mogà z o yç na piêmie. W zwiàzku z tym, jeszcze tego samego dnia zwo ali oni zebranie Rady Wydzia owej ZSP, podczas którego opracowana zosta a dwunastopunktowa rezolucja. Cz Êç zawartych w niej postulatów pokrywa a si z treêcià rezolucji przyj tej przez s uchaczy Wydzia u Automatyki. Pojawi y si te nowe elementy. Postulowano na przyk ad, aby do publicznej wiadomo- Êci podane zosta y powody, dla których funkcjonariusze MO i cz onkowie Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej zablokowali 12 marca domy studenckie, sto ówki i niektóre wydzia y politechniki. Domagano si podania nazwisk osób odpowiedzialnych za te dzia ania. Zwrócono si tak e do w adz uczelnianych z proêbà o zaapelowanie do odnoênych organów paƒstwowych, aby nie wbija y klina mi dzy robotników i studentami przez organizowanie wieców, na których przedstawia si ogó studentów jako przeciwników w adzy ludowej i paƒstwa polskiego oraz aby w sposób w aêciwy, rzetelny i terminowy organa te informowa y spo eczeƒstwo o wszystkich sprawach studenckich. Kolejne postulaty dotyczy y przestrzegania przez organa paƒstwowe autonomii uczelni, a tak e za atwiania jej spraw poprzez dyskusj z szerokim gronem studentów. Interesujàcy by równie punkt dwunasty rezolucji. Domagano si w nim wyjaênienia zagadnieƒ natury polityczno-gospodarczej, którymi y kraj, w sposób obiektywny i rzetelny 27. Omawiana rezolucja, podobnie jak poprzednie, zosta a ca kowicie zignorowana przez w adze politechniki, które jednoczeênie przystàpi y do propagandowego kontrnatarcia. Zacz o si od oficjalnej rezolucji Uczelnianej Organizacji ZMS, podj tej jeszcze 14 marca, a opublikowanej w dniu nast pnym na amach Trybuny Robotniczej. Wyst powano w niej z apelem do wszystkich studentów polskich, w interesie których le y dobro i przysz oêç socjalistycznej Ojczyzny, aby nie dali si wciàgnàç w poczynania wrogiej Ojczyênie grupy intrygantów politycznych podszywajàcych si pod nas w swoim rozrabiactwie politycznym. W dalszej cz Êci apelowano o poparcie s usznej polityki kierownictwa partii i rzàdu PRL oraz deklarowano, e braç studencka nie pozwoli zatraciç osiàgni ç klasy robotniczej i udowodni, e partia zawsze mo e liczyç na swojà m odzie, przysz ych in ynierów, na przysz ych budowniczych socjalizmu w Polsce 28. Z lektury dokumentu mo na by o odnieêç wra enie, e jest on wyrazem woli przewa ajàcej cz Êci studentów gliwickiej uczelni, a protestujàcy na jej wydzia ach i na ulicach miasta m odzi ludzie to tylko spo eczny margines. Czytelnik Trybuny Robotniczej nie wiedzia, e samo uchwalenie opublikowanej rezolucji nie oby o si bez tarç, poniewa kilku dzia aczy ZMS otwarcie sprzeciwi o si zawartym w niej treêciom, twierdzàc m.in., e sami robotnicy nie sprzeciwiajà si wystàpieniom studentów i nie sà przeciwni ich àdaniom 29. Po prawomyêlnej m odzie y g os zabrali rektor i Senat oraz Komitet Uczelniany PZPR. Na wspólnym posiedzeniu, które odby o si 15 marca, przyj to apel do rektorów i cz onków senatów szkó wy szych, przekazany dalekopisem na r ce ministra oêwiaty i szkolnictwa wy - 27 AIPN Ka, 07/240, t. 1, Postulaty studentów Wydzia u Mechaniczno-Energetycznego Politechniki Âlàskiej zebrane przez Rad Wydzia owà ZSP, 14 III 1968 r., k. 13; ibidem, Notatka s u bowa, [19 IV 1968 r.], k JesteÊmy wierni Êlubowaniu akademickiemu chcemy uczyç si w spokoju. Studenci Politechniki Âlàskiej do kolegów w ca ym kraju, Trybuna Robotnicza, 15 III AIPN Ka, 07/240, t. 1, Wykaz ustalonych studentów inspiratorów demonstracji i prowokacyjnych poczynaƒ, do których wskazanym jest (sic!) wyciàgnàç konsekwencje, 18 III 1968 r., k

8 szego Henryka Jab oƒskiego 30. Nast pnego dnia jego treêç opublikowa a Trybuna Robotnicza : Postawmy zdecydowanà tam dalszym wystàpieniom nieodpowiedzialnych grup m odzie y, która [ ] inspirowana przez wrogów naszej ojczyzny, przez wrogów socjalizmu próbowa a poderwaç dobre imi polskiej m odzie y akademickiej 31. Jest rzeczà charakterystycznà, e dla sygnatariuszy apelu owe nieodpowiedzialne wystàpienia ogranicza y si przede wszystkim do UW i ulic stolicy, gdzie mia y miejsce godne ubolewania wydarzenia. O tym, co dzia- o si na w asnym podwórku nie wspomniano nawet s owem. Wynika o z tego, e w Gliwicach nic si nie sta o. Takà wersj wydarzeƒ wylansowa zresztà sam rektor prof. Jerzy Szuba. W wywiadzie dla Trybuny Robotniczej opublikowanym 18 marca stwierdza, e w okresie ostatnich tygodni [ ] obserwowaliêmy na naszej uczelni normalnà dyscyplin pracy. Frekwencja na zaj ciach by a wyrazem jednoznacznej postawy przygniatajàcej wi kszoêci studentów, odcinajàcych si od wichrzycielskich nieodpowiedzialnych elementów 32. Realia by y jednak nieco inne. Na uczelni wcià kolportowano ulotki 33. Cz Êç studentów bojkotowa a zaj cia. Planowano równie zorganizowanie strajku, który mia si zaczàç 18 marca, a tak e kolejnej demonstracji ulicznej, przewidzianej na 21 marca 34. Nie dosz o jednak do nich. Protest zaczyna bowiem powoli wygasaç, przede wszystkim ze wzgl du na stanowcze dzia ania podj te przez w adze uczelni, a polegajàce m.in. na przeprowadzaniu rozmów z wybranymi studentami w towarzystwie ich rodziców. Podczas takich spotkaƒ rodzice [ ] prosili w adze uczelniane, by nie wyciàgaç wniosków, a oni wp ynà na swe dzieci 35. Zdaniem jednego z tajnych wspó pracowników SB, dzia ajàcego na terenie politechniki, zasadniczym czynnikiem majàcym wp yw na uspokojenie studentów by y rozes ane do rodziców powiadomienia, by zwrócili uwag na swych podopiecznych, gdy w razie uczestniczenia w manifestacjach lub innej antypaƒstwowej dzia alnoêci syn czy córka zostanà usuni te z uczelni, a rodzice z pracy [ ]. To posuni cie spowodowa o wywarcie gwa townej presji rodziców na studentów i w uczelni nagle wszyscy zamilkli 36. Nale y pami taç o tym, e osoby majàce dzieci na studiach znajdowa y si nie tylko pod silnà presjà w adz uczelnianych. Prowadzono z nimi rozmowy w ich macierzystych zak adach pracy. Wzywani byli równie do komitetów partyjnych i rad narodowych w miejscach zamieszkania. Spotkania takie stanowi y dla wi kszoêci osób silne prze ycie 37. Znaczna cz Êç gliwickich studentów potraktowa a wygaêni cie protestów jako osobistà pora k. Uwa ali oni bowiem, e nastàpi o ogólne poderwanie autorytetu Êrodowiska studenckiego, skoro nie uda o si rozszerzyç protestu na reszt spo eczeƒstwa 38. Za amanie nastrojów w Êrodowisku gliwickich studentów potwierdzili w pewnym sensie jego dwaj reprezentanci, uczestniczàcy w zorganizowanym w nocy z 25 na 26 marca we Wroc awiu spotkaniu przedstawicieli Êrodowisk studenckich Wroc awia, Warszawy, Lublina, odzi, Krakowa, Poznania, Torunia, Szczecina i Gliwic. W czasie dyskusji mieli oni stwierdziç, e 30 APÂl, Protokó z III nadzwyczajnego posiedzenia Senatu Politechniki Âlàskiej odbytego 15 III 1968 r., 15 III 1968 r., b.p. 31 Apel Politechniki Âlàskiej w Gliwicach do rektorów i senatorów szkó wy szych PRL, Trybuna Robotnicza, III Dynamiczny rozwój Êlàskich uczelni, Trybuna Robotnicza, 18 III AIPN Ka, 0123/14, Doniesienie TW ps. Tarnowski, 19 III 1968 r., b.p. 34 Ibidem, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k. 115, Ibidem, k AIPN Ka, 0123/14, Doniesienie TW ps. Tarnowski nr 2/68, 22 III 1968 r., b.p. 37 AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., I/478, Informacja Referatu Sprawozdawczego..., 18 III 1968 r., k AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków..., k

9 w województwie katowickim nie ma warunków dla manifestacji studenckich i nie mogà [studenci] liczyç na adne poparcie 39. Katowice Katowice stanowi y najwi kszy oêrodek akademicki w województwie, tutaj te akcje protestacyjne i ich pacyfikacje ze strony w adz przebiega y w sposób najbardziej gwa towny. W 1968 r. na terenie miasta dzia a o szeêç wy szych uczelni: Filia UJ, Wy sza Szko a Pedagogiczna, Wy sza Szko a Ekonomiczna, Âlàska Akademia Medyczna 40, Paƒstwowa Wy sza Szko a Muzyczna oraz Akademia Sztuk Pi knych. Ârodowiska studenckie zosta y sprowokowane przez funkcjonariuszy MO, którzy na polecenie Komendy Wojewódzkiej w nocy z 11 na 12 marca przeprowadzili rewizj w domach studenckich w Katowicach Ligocie, zamieszkanych przez studentów WSE, WSP oraz Filii UJ 41. Dzia ania milicjantów, polegajàce na skontrolowaniu, czy pomi dzy mieszkaƒcami DS-ów nie ukrywajà si emisariusze z Warszawy lub Krakowa, przyj te zosta y z oburzeniem przez spo ecznoêç studenckà. M odzie zacz a wznosiç okrzyki i wyrzucaç z okien p onàce gazety 42. Nast pnego dnia studenci, przekonani o tym, e milicyjna kontrola zosta- a zarzàdzona przez niekompetentne osoby z Komendy Dzielnicowej MO, wybrali delegacj, która uda a si do Komendy Wojewódzkiej, w celu wyjaênienia ca ej sprawy. Niestety, jej cz onkowie nie zostali przyj ci przez odpowiednie w adze, rzecz jasna nie udzielono im równie adnych stosownych wyjaênieƒ na temat rewizji w akademikach 43. Takie post powanie w adz, jak i odg osy o zajêciach w Warszawie wywo a y du y rezonans wêród s uchaczy katowickich szkó wy szych. W celu uspokojenia nastrojów w adze podejmowa y rozmaite dzia ania. Przyk adowo, 12 marca na WSE tamtejsza POP PZPR zorganizowa a zebranie, na którym zaj to si wyjaênieniem postulatów m odzie y odnoênie syjonizmu i wypadków warszawskich. Wed ug informacji SB odpowiedzi sekretarza zadowoli y znacznà cz Êç m odzie y i przyczyni y si do roz adowania napi cia 44. Nawet jeêli powy szà informacj uznaç za prawdziwà, to uspokojenie studenckich nastrojów by o tylko chwilowe. Nale y pami taç, e wêród m odzie y bardzo szybko rozesz y si wiadomoêci o pacyfikacji przez s u by porzàdkowe 12 marca demonstracji w Gliwicach, w której uczestniczy o przecie kilkudziesi ciu katowickich studentów. Pomimo wzrastajàcego napi cia w mieêcie nie dosz o jednak do akcji protestacyjnej ani tego, ani nast pnego dnia. SB odnotowa a jedynie, e mi dzy 11 a 13 marca ujawniono w kilku miejscach osiem nielegalnych ulotek popierajàcych wybryki studenckie 45. W czwartek 14 marca o godz w auli Wydzia u Matematyczno-Fizycznego Filii UJ przy ul. Bankowej rozpocz o si zebranie sprawozdawczo-wyborcze uczelnianego ZSP, 39 Ibidem, t. 1, Brudnopis sprawozdania, b.d., k. 25; ibidem, Notatka s u bowa, 19 IV 1968 r., k ; A. Friszke, Ruch protestu w marcu 1968 (w Êwietle raportów MSW dla kierownictwa PZPR), Wi ê 1994, nr 3, s Âlàska Akademia Medyczna powsta a w 1948 r. w Zabrzu. Dopiero w latach szeêçdziesiàtych przeniesiono jà do Katowic. 41 AIPN Ka, 07/240, t. 1, Informacja o sytuacji na wy szych uczelniach w województwie katowickim, 20 III 1968 r., k AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., I/478, Informacja Referatu Sprawozdawczego..., 12 III 1968 r., k AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k Ibidem, t. 1, Informacja o sytuacji na wy szych uczelniach..., k Ibidem, t. 1, Analiza wydarzeƒ marcowych..., k

10 któremu przewodniczy dziekan Wydzia u Prawa prof. dr Mieczys aw SoÊniak, który pod nieobecnoêç prorektora UJ prof. dr. Kazimierza Popio ka pe ni obowiàzki kierownika Filii UJ w Katowicach. Oprócz omówienia bie àcych spraw zwiàzkowych, spotkanie mia o zostaç poêwi cone kwestiom zajêç studenckich w Warszawie i innych oêrodkach akademickich. Stàd te wzi a w nim udzia znaczna liczba studentów ywo zainteresowanych tà tematykà, w tym tak e grupki s uchaczy WSP i WSE. Wed ug szacunków informatorów SB w zebraniu uczestniczy o oko o trzystu studentów 46. W adze uczelni planowa y, e m odzie zostanie w odpowiedni sposób zaznajomiona z okolicznoêciami zajêç, m.in. przez zaproszonych na zebranie przedstawicieli lokalnej prasy i kultury. Nast pnie studenci mieli przyjàç u o ony wczeêniej projekt rezolucji pot piajàcej wystàpienia ich warszawskich kolegów i popierajàcej polityk w adz partyjnych. Odczytany przez prof. SoÊniaka tekst nie zosta jednak przyj ty przez studentów, którzy stwierdzili, e brak jest w nim pewnych sformu owaƒ stawianych przez nich. Rozpocz a si goràca dyskusja, w trakcie której studenci opracowali w asnà rezolucj. Jej sygnatariusze podkreêlali, e chodzi im tylko o przemiany demokratyczne w ramach ustroju socjalistycznego, a podejmujàc swojà akcj dzia ajà z w asnej woli, we w asnym imieniu i na w asny rachunek, bez udzia u rodziców i jakichkolwiek wrogich si. Studenci pot pili brutalne akcje MO wobec studentów z Warszawy i innych oêrodków, domagali si przestrzegania wolnoêci s owa, druku i zgromadzeƒ, jak równie poszanowania autonomii wy szych uczelni, àdali tak e, by prasa, radio i telewizja podawa y prawdziwe informacje o tym, co dzieje si w kraju. Po uchwaleniu rezolucji poproszono uczestniczàcego w zebraniu redaktora Trybuny Robotniczej, by reprezentowana przez niego gazeta wydrukowa a tekst dokumentu. KtoÊ z sali stwierdzi, e rezolucj nale y skierowaç do KW PZPR. Obydwie propozycje spotka y si ze sprzeciwem dziekana i redaktora, którzy zacz li t umaczyç zebranym, e tekstu nie mo na zamieêciç w prasie ani przedstawiç w adzom partyjnym ze wzgl du na jego treêç. Pomimo to m odzie postanowi a wybraç delegacj, która dostarczy aby tekst rezolucji do KW partii, tak aby móg on zostaç odczytany podczas zaplanowanego przez w adze wiecu poparcia klasy robotniczej województwa dla polityki PZPR. Ta gigantyczna masówka mia a si rozpoczàç o godz na pl. Dzier yƒskiego, przed gmachem KW PZPR w Katowicach 47. Pomys odczytania dokumentu na wspomnianym wiecu popar a wi kszoêç uczestników zebrania. Wy onili oni spoêród siebie pi tnastoosobowà delegacj, która mia a przekazaç petycj na r ce w adz partyjnych województwa. Delegatom oraz towarzyszàcym im grupom studentów nie uda o si jednak dotrzeç nawet w okolice komitetu. DojÊcia do pl. Dzier yƒskiego strzeg o ZOMO oraz funkcjonariusze ORMO, którzy wobec zbli ajàcej si m odzie y u yli pa ek. W zwiàzku z tym studenci postanowili udaç si w przeciwleg à cz Êç miasta na pl. WolnoÊci, by tam zamanifestowaç swoje poparcie dla kolegów z Warszawy i innych oêrodków akademickich, a jednoczeênie wyraziç sprzeciw wobec brutalnych dzia aƒ si porzàdkowych. Demonstracja mia a stanowiç pewnego rodzaju alternatyw dla wspomnianego wiecu poparcia organizowanego przez parti Ibidem, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k. 37; Intensywny rozwój katowickiej Filii UJ. Trybuna Robotnicza rozmawia z dziekanem Wydzia u Prawa Filii UJ prof. dr. Mieczys awem SoÊniakiem, Trybuna Robotnicza, 19 III AIPN Ka, 07/240, t. 1, Notatka urz dowa pp k. Stanis awa Opitka, zast pcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB, 16 III 1968 r., k ; ibidem, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k ; Z. Zwoêniak, Marzec 68 w Polsce i na Âlàsku, Âlàsk 1998, nr 3, s AIPN Ka, 223/7, Sprawozdanie prokuratora wojewódzkiego w Katowicach z podj tych czynnoêci w zwiàzku z ekscesami w dniach od 11 do 16 marca 1968 r. na terenie województwa katowickiego, 20 III 1968 r., k. 67; ibidem, Notatka s u bowa, 3 IV 1968 r., k. 341; Z. Zwoêniak, op. cit., s

11 Oko o godz na ul. Bankowej, przed gmachem Wydzia u Matematyczno-Fizycznego Filii UJ, zacz y tworzyç si grupy studentów. Uformowano pochód, który skierowa si na ul. Warszawskà i podà y w stron Rynku. Stamtàd, ulicami Mickiewicza, S owackiego i 3 Maja, m odzie skierowa a si w stron pl. WolnoÊci. LiczebnoÊç pochodu szacowano na oko o trzystu osób. Przez ca y czas studentom towarzyszy y si y porzàdkowe, które jednak nie interweniowa y. Odcinek od uczelni do Rynku manifestanci pokonali, zachowujàc wzgl dny spokój. Dopiero kiedy znaleêli si na ul. Mickiewicza, zacz li wznosiç okrzyki: Solidaryzujemy si ze studentami Warszawy!, àdamy Dziadów na scen!, WolnoÊci literatury!, Niech yje wolnoêç prasy, s owa i zgromadzeƒ!, Niech yje Konstytucja!, Prasa k amie!, Niech yje socjalizm!, a nawet Gomu ka z nami!. Demonstrujàcy nie mieli adnych transparentów. Zamiast tego osoby idàce na czele pochodu macha y egzemplarzami Dziadów. Ponadto jeden ze studentów niós kopert z tekstem rezolucji, inny zaê kawa ek blachy, na którym widnia wykonany kredà napis: Niech yjà warszawiacy! 49. Zanim pochód dotar na pl. WolnoÊci, jacyê nieznani sprawcy rzekomi studenci obrzucali kamieniami znajdujàcy si tam obelisk ku czci o nierzy radzieckich. Co ciekawe, spotka o si to z zupe nym brakiem reakcji milicjantów. Najprawdopodobniej by a to wi c prowokacja majàca dowieêç, e demonstrujàca m odzie to chuligani, wobec których konieczne by o u ycie si y, w celu pe nego zabezpieczenia adu i porzàdku publicznego w mieêcie 50. Tymczasem demonstranci wkraczajàcy na pl. WolnoÊci zachowywali si raczej spokojnie: otoczyli wspomniany obelisk i przygotowywali si do odczytania rezolucji. Przeszkodzili im w tym jednak zomowcy, funkcjonariusze z psami oraz cz onkowie ORMO. Ci ostatni zachowywali si szczególnie prowokacyjnie. S u by porzàdkowe zablokowa y ulice wylotowe z placu, a nast pnie przez megafony wezwa y uczestników pochodu do rozejêcia si. Nie dano wi c demonstrujàcym wielkiego wyboru. Kto chcia rzeczywiêcie opuêciç miejsce manifestacji, zmuszony by, ryzykujàc w asne zdrowie, kierowaç si w stron wyposa onych w pa ki funkcjonariuszy. Po wezwaniu do rozejêcia si milicja przystàpi a do jak to eufemistycznie okreêlono w jednym z urz dowych dokumentów rozwiàzania pochodu. Mia- o ono gwa towny i brutalny przebieg. Bito na oêlep wszystkich, którzy znaleêli si na zablokowanym placu: studentów, przechodniów, dzieci, mieszkaƒców pobliskich kamienic. WÊród poturbowanych by a matka z dzieckiem. Jeden z funkcjonariuszy pobi jedenastoletnià dziewczynk do tego stopnia, e ta nie mog a zrobiç kroku. Inna dziewczynka zosta a dotkliwie pogryziona przez milicyjnego psa. Wobec osób stawiajàcych opór stosowano nast pujàcà technik pa owania: bito najpierw po nogach, by ofiara upad a, po czym dwaj milicjanci wlekli ofiar swà do kibitki, a dwóch innych milicjantów z ty u ofiar kopa- o 51. Uciekajàcych i przera onych ludzi wyciàgano ze sklepów i bram kamienic, w których próbowali znaleêç schronienie. Wleczeni i bici studenci obrzucali milicjantów i ormowców okreêleniami typu: gestapowcy, pacho ki, odgra ajàc si przy tym, e urzàdzà nowà demonstracj. W odpowiedzi us yszeli, e sà skurwysynami i gówniarzami AIPN Ka, 07/240, t. 1, Analiza wydarzeƒ marcowych..., k ; ibidem, t. 1, Notatka urz dowa pp k. Stanis awa Opitka, zast pcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB, 16 III 1968 r., k. 159; ibidem, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k ; AIPN Ka, 223/7, Zapisek urz dowy wiceprokuratora Prokuratury Wojewódzkiej w Katowicach, 15 III 1968 r., k. 15; Z. Zwoêniak, op. cit., s Z. Zwoêniak, op. cit., s AAK, Zagadnienia polityczne , VA XII, t. 1, Notatka na temat wydarzeƒ marcowych w Katowicach, b.d., k. 41; AIPN Ka, 223/7, Zapisek urz dowy wiceprokuratora Prokuratury Wojewódzkiej w Katowicach, 15 III 1968 r., k. 15; ibidem, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k

12 W czasie, kiedy na pl. WolnoÊci milicja rozprawia a si ze studentami i przypadkowymi przechodniami, ponad 100 tys. st oczonych na pl. Dzier yƒskiego i w pobliskich ulicach komunistów z Katowic i miast niecki w glowej zdecydowanie pot pi o antysocjalistycznà i antypolskà dzia alnoêç bankrutów politycznych tak przynajmniej pisa a nast pnego dnia o wspomnianym wiecu Trybuna Robotnicza. Do zwiezionych do Katowic zak adowymi autokarami uczestników spotkania, którym kazano trzymaç transparenty z napisami typu: 270 tysi cy komunistów Âlàska i Zag bia gotowych na zew towarzysza Wies awa!, Towarzysz Wies aw mo e liczyç na Êlàsko-zag biowskà klas robotniczà czy Âlàsk wierny partii, przemówi cz onek Biura Politycznego KC, I sekretarz KW PZPR w Katowicach Edward Gierek. W obszernym wystàpieniu skrytykowa on rzekomych inspiratorów i organizatorów zajêç studenckich w Warszawie i innych oêrodkach kraju, poinformowa tak e, e dzisiaj MO naszego województwa zatrzyma a samochód wiozàcy na Âlàsk grup studentów jednej z uczelni warszawskich, którzy jechali zamàciç spokojnà Êlàskà wod. Zapowiedzia przy tym, e wrogom Polski Ludowej, pogrobowcom starego ustroju, rewizjonistom, syjonistom s ugusom imperializmu, jeêli [ ] b dà nadal próbowali zawracaç nurt naszego ycia z obranej przez naród drogi, to Êlàska woda pogruchocze koêci 53. Wàtek rozprawy z wrogami, pojawi si równie w odczytanej przez jednego z górników kopalni Katowice rezolucji komunistów Âlàska i Zag bia, która zosta a nast pnie jednog oênie przyj ta przez uczestników wiecu lasem podniesionych w gór ràk 54. Jeden z istotnych elementów zarówno przemówienia Gierka (co wa ne w kontekêcie ogólnopolskim), jak i wspomnianej rezolucji, stanowi a wyraêna deklaracja ca kowitego poparcia dla I sekretarza KC PZPR W adys awa Gomu ki. Dla wtajemniczonych towarzyszy z aparatu w adzy oznacza o to, e Gierek, jako jeden z g ównych kandydatów na nast pc towarzysza Wies awa, popar go w wewnàtrzpartyjnej rozgrywce, stanowiàcej, obok wystàpieƒ protestacyjnych m odzie y i akcji antysyjonistycznej, jeden z zasadniczych wàtków wydarzeƒ marcowych 55. Najbardziej widomym znakiem tego poparcia, wr cz jego symbolem, by wspomniany wiec, jak i odbywajàce si 14 marca i w dniach nast pnych masówki, organizowane w wi kszoêci zak adów pracy i instytucji województwa. Zarówno w oficjalnej prasie, jak i partyjnych raportach przesy anych z katowickiego KW do KC w Warszawie, spotkania tego typu przedstawiano jako spontaniczne wiece ludzi pracy, oburzonych postawà wichrzycieli i wrogów partii podburzajàcych nieêwiadomà niebezpieczeƒstwa m odzie. Inny obraz tych imprez wy ania si jednak z akt SB. Przyk adowo, w jednym z dokumentów mówi si wyraênie, e przymusowy przewóz pracowników licznych zak adów pracy województwa na wiec w Katowicach wywo a niech ç wielu osób i ich krytyczne komentarze w rodzaju: Wiozà nas jak baranów, bo sto ki im si ju chwiejà i pragnà przez wymuszonà solidarnoêç utrzymaç si przy w adzy 56. Wspomniany ju przypadek pobicia przez milicjanta jedenastoletniej dziewczynki spowodowa, e jeden ze Êwiadków zajêcia, pracownik kopalni Dymitrow, nale àcy do PZPR, otwarcie zaprotestowa na jednym z zebraƒ zak adowej instancji partyjnej przeciwko bezprawiu MO, za co wykluczono go z partii 57. Nie wiemy niestety, czy uleg y zmianie, 53 Przemówienie cz onka Biura Politycznego KC, I sekretarza KW PZPR tow. Edwarda Gierka na spotkaniu ponad 100 tysi cy cz onków partii Katowic i miast niecki w glowej z Egzekutywà KW, Trybuna Robotnicza, 15 III Rezolucja komunistów Katowic i miast niecki w glowej, Trybuna Robotnicza, 15 III J. Eisler, op. cit., s AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k Ibidem, k

13 a jeêli tak, to w jakim stopniu, poglàdy innego z partyjnych towarzyszy, uczestnika wiecu na pl. Dzier yƒskiego, który oko o godz , wracajàc do domu po zakoƒczeniu masówki, zosta omy kowo dotkliwie pobity przez funkcjonariuszy w bramie w asnego domu przy pl. WolnoÊci 58. Wed ug danych Prokuratury Wojewódzkiej w Katowicach, podczas pacyfikacji manifestacji na pl. WolnoÊci milicja zatrzyma a 22 osoby. Wszystkie zosta y osadzone w areszcie Komendy Dzielnicowej MO Katowice ÂródmieÊcie. WÊród zatrzymanych znalaz o si dwunastu studentów. Po przes uchaniu dwadzieêcia osób zwolniono, w tym szeêç, które zakwalifikowano jako przypadkowo zatrzymane, niemajàce zwiàzku z zajêciami studenckimi. Wobec czterech innych zwolnionych skierowano wnioski do KKA. Dwóch zatrzymanych studentów (Filii UJ i WSP) przekazano do dyspozycji Wydzia u Âledczego KW MO 59. Zachowanie si porzàdkowych 14 marca zosta o z oburzeniem przyj te przez wi kszoêç naocznych Êwiadków wydarzeƒ. Informatorzy SB podkreêlali, e przy rozp dzaniu [demonstracji] opinia przechodniów ulicznych by a po stronie studentów 60. Ci zaê, rozdra nieni brutalnym potraktowaniem, jeszcze bardziej zaci li si w swoim gniewie i postanowili nast pnego dnia ponownie wyjêç na ulic. 15 marca od rana w katowickich uczelniach panowa o wyraêne o ywienie. W WSE, podczas konferencji sprawozdawczo-wyborczej ZSP, wywiàza a si goràca dyskusja na temat dzia aƒ milicji i bie àcej sytuacji w kraju. Nastroje próbowa uspokoiç rektor uczelni doc. dr Alojzy Melich, który, odwo ujàc si do sumienia studentów, zaapelowa o nieuczestniczenie w wystàpieniach ulicznych i zaniechanie protestów na uczelni, powrót do pracy i nauki 61. Z kolei zorganizowana w WSP oficjalna masówka studentów zakoƒczy a si kompromitacjà zaproszonego na nià przedstawiciela KW PZPR. Mia on udzieliç zebranym stosownych wyjaênieƒ w zwiàzku z ostatnimi wydarzeniami. M odzie zada a mu kilka pytaƒ, na które nie umia lub nie chcia odpowiedzieç wprost. W zwiàzku z tym studenci rozeszli si 62. Najbardziej napi ta sytuacja panowa a w Filii UJ. S uchacze tej uczelni zorganizowali wiec, w którym wzi li udzia przedstawiciele WSP, WSE, PWSM oraz ÂAM 63. Uczestnicy spotkania domagali si m.in. zwolnienia z aresztu kolegów zatrzymanych poprzedniego dnia na pl. WolnoÊci, a tak e tego, by MO po ludzku traktowa a studentów. Zebrani protestowali przeciwko Êwiadomemu, ich zdaniem, poró nianiu m odzie y akademickiej z robotnikami przez w adze partyjno-paƒstwowe oraz wykorzystywaniu studentów w rozgrywkach politycznych. Uczestnicy wiecu ustalili, e w godzinach popo udniowych na Rynku odb dzie si demonstracja, podczas której dokonajà m.in. spalenia gazet jako symbolu dezaprobaty dla fa szywych informacji podawanych w Êrodkach masowego przekazu oraz wszechobecnej cenzury. Cz Êç osób zaproponowa a, aby wychodzàc na ulic, zabraç ze sobà przedmioty mogàce s u yç do samoobrony (kije, parasole, laski) w razie, gdyby milicja u y a si y. Po wydarzeniach dnia poprzedniego interwencja taka by a wielce prawdopo- 58 AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., I/478, Informacja Referatu Sprawozdawczego III 1968 r., s AIPN Ka, 223/7, Zapisek urz dowy wiceprokuratora Prokuratury Wojewódzkiej w Katowicach, 15 III 1968 r., k Ibidem, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k Ibidem, t. 1, Informacja o sytuacji na wy szych uczelniach..., k. 346; ibidem, Wykaz ustalonych studentów..., k AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k Ibidem, k

14 dobna. Ostatecznie jednak zdecydowano si nie zabieraç przedmiotów samoobrony w obawie, e demonstracja mo e zostaç potraktowana przez si y porzàdkowe jako wystàpienie o charakterze chuligaƒskim 64. Tymczasem w adze postanowi y uprzedziç zamiary studentów i przystàpiç do akcji, zanim ci zorganizujà kolejnà rozrób. Podczas gdy w gmachu Filii UJ przy ul. Bankowej trwa jeszcze wiec, milicja obstawi a budynek oraz najbli sze ulice. Kiedy po godz m odzie zacz a opuszczaç uczelni, przy wyjêciu powita jà szpaler funkcjonariuszy. Rozpocz o si bicie i pogoƒ za uciekajàcymi. Za pomocà komend: Bierz go! i Bandzior! szczuto na studentów tresowane psy 65. Pacyfikacja na ul. Bankowej nie przeszkodzi a jednak w odbyciu zaplanowanej demonstracji. Oko o godz na katowickim Rynku oraz przyleg ych do niego ulicach 3 Maja i Mickiewicza zacz a gromadziç si m odzie. Byli to zarówno s uchacze Filii UJ oraz pozosta ych uczelni katowickich, jak i grupki studentów PÂl w Gliwicach. Do studentów przy- àczyli si tak e s uchacze katowickiego Studium Nauczycielskiego, uczniowie szkó Êrednich i zawodowych, m odzi robotnicy zak adów pracy Katowic i okolicznych miejscowoêci oraz osoby okreêlane w raportach MO i SB jako element chuligaƒski. Wed ug danych KM MO w Katowicach liczb demonstrujàcych na samym tylko Rynku szacowano od trzystu do czterystu osób 66. Przystàpi y one do palenia gazet, wznoszàc przy tym okrzyki: Prasa k amie!, àdamy wolnoêci prasy!, Swobody!, Demokracji!, a tak e: Gomu ka do przytu ku!, Moczar pod sàd! 67. Do ugaszenia p onàcych gazet skierowano stra po- arnà, ale u yty przez nià wóz okaza si niesprawny: zawiód silnik motopompy. Wywo a- o to z oêliwe komentarze przypadkowych przechodniów i demonstrujàcej m odzie y: Nie potraficie ugasiç gazety, a co mówiç o po arze 68. Tymczasem do akcji wkroczy y s u by porzàdkowe. Powtórzy si scenariusz z poprzedniego dnia, z t umienia demonstracji na pl. WolnoÊci. Rynek zosta zablokowany. U yto fizycznej si y zarówno wobec rzeczywistych demonstrantów, jak i przypadkowych osób. Jednak tym razem monotonne pa owanie urozmaicone zosta o u yciem armatek wodnych. Wed ug jednego ze Êwiadków wydarzeƒ pod ich ostrym pràdem ludzie padali na ziemi 69. Jeden z pracowników Biura Projektów Bipromet, cz onek egzekutywy POP, straci wzrok w wyniku uderzenia strumieniem wody w twarz. Podczas przywracania adu i porzàdku zomowcy i cz onkowie ORMO wy adowywali agresje nawet na ludziach w podesz ym wieku i dzieciach. Obiektem szczególnego zainteresowania si porzàdkowych by y osoby powracajàce z pracy i oczekujàce na swój tramwaj lub autobus na jednym z przystanków w okolicach Rynku. M odych ludzi wyciàgano nawet z wn trza pojazdów. Dyrektor jednej z katowickich szkó, radny MRN, udawa si z grupà s uchaczy SN na zaj cia harcerskie. W okolicach Rynku tramwaj, którym jechali zosta zatrzymany przez milicj. 64 AIPN Ka, 07/240, t. 1, Informacja o sytuacji na wy szych uczelniach..., k ; ibidem, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k AAK, Zagadnienia polityczne , VA XII, t. 1, Notatka na temat wydarzeƒ marcowych w Katowicach, b.d., k. 41; Z. Zwoêniak, op. cit., s AIPN Ka, 223/7, Notatka informacyjna komendanta MO m. Katowic z przebiegu zajêç chuligaƒskich 15 III 1968 r. w godzinach popo udniowych na terenie Katowic, 16 III 1968 r., k Ibidem, Sprawozdanie prokuratora wojewódzkiego w Katowicach z podj tych czynnoêci w zwiàzku z ekscesami w dniach marca 1968 r. na terenie województwa katowickiego, 20 III 1968 r., k. 67; AIPN Ka, 07/240, t. 1, Analiza wydarzeƒ marcowych..., k. 64; Z. Zwoêniak, op. cit., s AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k AAK, Zagadnienia polityczne , VA XII, t. 1, Notatka na temat wydarzeƒ marcowych w Katowicach, b.d, k

15 Pomimo protestów nauczyciela, jego podopiecznych wywleczono na zewnàtrz i zabrano 70. Nic wi c dziwnego, e w takich okolicznoêciach cz Êç osób, a niekoniecznie musieli to byç chuligani, zacz a stawiaç milicjantom czynny opór. Z balkonu kawiarni Cafe Sport polecia y w kierunku mundurowych doniczki i ziemia. Rzucano równie kamieniami. Wybito szyb wystawowà w domu towarowym Zenit 71. Charakterystyczne, e dzia ania milicji nie usta y nawet wówczas, gdy demonstrujàca m odzie zosta a ju faktycznie rozproszona 72. Wed ug danych milicyjnych zajêcia chuligaƒskie na terenie Katowic trwa y do godz Prócz okolic Filii UJ, Rynku i przyleg ych do niego ulic, obj y one równie pl. WolnoÊci, gdzie mia o miejsce nielegalne zgromadzenie [w liczbie oko o czterystu osób] zak ócanie krzykiem i ha asem porzàdku publicznego, wykrzykiwanie antypaƒstwowych i antypartyjnych hase, tamowanie ruchu ko owego marca w ÊródmieÊciu Katowic milicja zatrzyma a ogó em 223 osoby, w tym 21 studentów Filii UJ, WSP, WSE, PÂl w Gliwicach, a nawet krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej. WÊród zatrzymanych nieb dàcych s uchaczami szkó wy szych przewa ajàcà cz Êç stanowili m odzi pracownicy fizyczni fabryk, hut i kopalƒ 74. Mo na wi c przyjàç, e demonstracja w centrum Katowic mia a w du ym stopniu charakter robotniczy 75. Robotników, podobnie zresztà jak studentów, przewo ono do poszczególnych komend MO w Katowicach oraz okolicznych miastach: Sosnowcu, Zabrzu, Bytomiu i Chorzowie. Przed wejêciami do komend oczekiwa ich cz sto szpaler milicjantów uzbrojonych w pa ki 76. Wydawaç by si mog o, e bezwzgl dna i wr cz bezmyêlna brutalnoêç ZOMO i ORMO w ciàgu dwóch dni na ulicach Katowic powstrzyma m odzie przed kolejnym wystàpieniem. 70 AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k. 101; AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., I/478, Meldunek Referatu Sprawozdawczego KW PZPR o odg osach w zak adach KD Wschód w sprawie zajêç w dniu 15 III 1968 r., 16 III 1968 r., k AIPN Ka, 223/7, Notatka informacyjna komendanta MO m. Katowic z przebiegu zajêç chuligaƒskich 15 III 1968 r. w godzinach popo udniowych na terenie Katowic, 16 III 1968 r., k Oto relacja sporzàdzona na goràco, nast pnego dnia po opisywanych wypadkach, przez jednego z katowiczan, który nieêwiadomy tego co dzieje si w centrum miasta, wybra si tam oko o godz na zakupy. Na rynku zastaliêmy ogromnà iloêç ludzi podnieconych wydarzeniami, które mia y miejsce w zwiàzku z rozp dzeniem przez milicj studentów. adnego zgrupowania studenckiego ju nie widzieliêmy, natomiast milicja atakowa a wi ksze grupy przechodniów, nawo ujàc do natychmiastowego rozejêcia si, po czym przy pomocy pa- ek rozbijano wi ksze grupy ludzi. Poniewa rynek ze wszystkich stron otoczony by przez milicjantów i nie mo na si by o z niego wydostaç bez nara enia si na pobicie, uciekliêmy do»zenitu. Tam spotka em przyjaciela, [ ] który oêwiadczy mi, e ju raz przed pó godzinà pobito go dotkliwie pa kami bez powodu. Kiedy wydawa o si nam, e na rynku nastàpi spokój wyszliêmy z»zenitu w kierunku ul. Armii Czerwonej. Tam jednak po pewnym czasie znowu pojawili si milicjanci z pa kami, uderzajàc w wi ksze grupy ludzi. W tej sytuacji do àczyliêmy si do grupy ludzi oczekujàcych przy Delikatesach na autobusy w kierunku Bytomia i Sosnowca. To zgrupowanie by o jednak widocznie dla milicjantów zbyt wielkie i dlatego uderzyli w nie pa kami. Szcz Êliwym trafem ani ja, ani moi koledzy nie zostaliêmy uderzeni. Oko o godziny pojecha em do znajomego [ ] taksówkà, co by o w tej sytuacji najbezpieczniejszym wycofaniem si z tego terenu (AAK, Zagadnienia polityczne , VA XII, t. 1, Notatka na temat zajêç w centrum Katowic, 16 III 1968 r., k. 29). 73 AIPN Ka, 223/7, Notatka informacyjna komendanta MO m. Katowic z przebiegu zajêç chuligaƒskich w dniu 15 III 1968 r. w godzinach popo udniowych na terenie Katowic, 16 III 1968 r., k Ibidem, Sprawozdanie prokuratora wojewódzkiego w Katowicach z podj tych czynnoêci w zwiàzku z ekscesami w dniach marca 1968 r. na terenie województwa katowickiego, 20 III 1968 r., k. 67; ibidem, Wykaz studentów zatrzymanych 15 marca 1968 r. na terenie miasta Katowic, bioràcych udzia w zajêciach ulicznych, 16 III 1968 r., k ; ibidem, Wykaz osób zatrzymanych 15 marca 1968 r. na terenie miasta Katowic bioràcych udzia w zajêciach ulicznych, 16 III 1968 r., k J. Eisler, op. cit., s AAK, Zagadnienia polityczne , VA XII, t. 1, Notatka na temat wydarzeƒ marcowych w Katowicach, b.d., k

16 Tymczasem 16 marca przygotowa a ona nowy protest. Podobnie jak poprzednio, jego g ównymi organizatorami byli s uchacze Filii UJ oraz ich koledzy z pozosta ych uczelni. Studenci otrzymali równie moralne wsparcie m odych robotników z hut Baildon i Ferrum. Ich delegaci, którzy przybyli na uczelni, oêwiadczyli, e przekonali si, i manifestacja na placu Dzier yƒskiego by a zwyk ym»sp dem«, stàd te ca kowicie solidaryzujà si ze studentami, popierajà ich àdania i przeciwko nim nie wystàpià 77. Taki gest ze strony robotników musia dzia aç mobilizujàco na m odych inteligentów. Mo e w aênie dlatego cz Êç z nich stwierdzi a, e tym razem nie da si pobiç milicji i wyjdzie na ulice Katowic zaopatrzona w odpowiednie przedmioty samoobrony. Pojawi si te pomys, by w czasie demonstracji nie tylko otwarcie walczyç z si ami porzàdkowymi, ale tak e budowaç barykady 78. Ostatecznie jednak zwyci y zdrowy rozsàdek. Studenci mieli wyjêç na Rynek nieuzbrojeni i protestowaç przy zachowaniu maksymalnego spokoju. Ustalono równie, e cz onkowie uczelnianego ZMS postarajà si nie dopuêciç do tego, by do manifestantów przy àczyli si chuligani 79. Demonstracja rozpocz a si oko o godz Do grup studentów gromadzàcych si na Rynku i przyleg ych ulicach przy àczyli si uczniowie szkó Êrednich i zawodowych oraz wracajàcy z pracy m odzi robotnicy. Niestety, zgromadzenie przyciàgn o tak e licznà rzesz zwyk ych chuliganów, którzy przybyli do ÊródmieÊcia Katowic zwabieni ciekawoêcià, podsycanà krà àcymi wêród spo eczeƒstwa Âlàska i Zag bia informacjami o wydarzeniach dwóch poprzednich dni. Ogó em liczb koncentrujàcej si na Rynku m odzie y szacowano od czterystu do szeêciuset osób. Podczas gdy w aêciwi demonstranci ograniczali swoje wystàpienie do skandowania hase typu: Prasa k amie i WolnoÊci s owa, chuligani stawali si coraz bardziej agresywni i trudno by o nad nimi zapanowaç. To z kolei spowodowa o, e wypadki potoczy y si zupe nie inaczej, ni yczyliby sobie tego studenci. Ich pokojowa manifestacja bardzo szybko przekszta ci a si w zamieszki. Osoby z marginesu spo ecznego przystàpili bowiem do wybijania szyb w sklepach i prywatnych mieszkaniach. W stron milicjantów polecia y kamienie, puste butelki, doniczki i inne przedmioty. Takie zachowanie da o milicji pretekst do dzia ania. Po kilkakrotnych wezwaniach do rozejêcia si u yto si y. Do akcji wkroczy o ZOMO. Dosz o do bezpoêrednich starç m odzie y z funkcjonariuszami. Walki uliczne trwa y do godz W ich wyniku zatrzymano ponad 150 osób. Podobnie jak to mia o miejsce w dniu poprzednim, przewieziono ich do komend MO w Katowicach i najbli szych miastach. WÊród zatrzymanych znajdowali si nieletni. Po krótkim przes uchaniu przekazywano ich rodzicom i opiekunom. Oko o stu uczestnikom zajêç, którzy nie zostali zatrzymani, odebrano dowody osobiste i legitymacje. W nast pnych dniach przeprowadzono z nimi rozmowy profilaktyczno-rozpoznawcze 80. Udzia uczniów w trzydniowych wystàpieniach ulicznych w Katowicach wywo a natychmiastowà reakcj w adz partyjnych i administracyjnych województwa. Ju 15 i 16 marca z inicjatywy KW PZPR zorganizowano spotkania z inspektorami oêwiaty oraz dyrektorami 77 AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k Ibidem, k Ibidem, k AIPN Ka, 07/240, t. 1, Analiza wydarzeƒ marcowych..., k. 64; ibidem, t. 1, Informacja I zast pcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB pp k. W adys awa Kruszyƒskiego dotyczàca wydarzeƒ marcowych na terenie województwa katowickiego, b.d., k. 218; ibidem, t. 1, Informacja o przebiegu wydarzeƒ w województwie katowickim i zadania dla SB na najbli szy okres, 25 III 1968 r., k. 3; ibidem, t. 2, Szyfrogram I zast pcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB pp k. W adys awa Kruszyƒskiego do CSK MSW w Warszawie, 16 III 1968 r., k. 3; ibidem, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k. 185; AIPN, 223/7, Sprawozdanie prokuratora wojewódzkiego w Katowicach z podj tych czynnoêci w zwiàzku z ekscesami w dniach marca 1968 r. na terenie województwa katowickiego, 20 III 1968 r., k

17 i kierownikami szkó, podczas których omówiono zadania nauczycieli w zwiàzku z zaistnia- à w mieêcie sytuacjà. Ponadto 16 i 17 marca w szko ach Êrednich, zawodowych oraz starszych klasach szkó podstawowych odby y si zebrania z rodzicami. Uczestnicy tych wywiadówek zostali zapoznani z przypadkami udzia u uczniów w ekscesach ulicznych. Zobowiàzano ich równie do zwrócenia baczniejszej uwagi na dzieci, na ich zachowanie si i otoczenie wyjàtkowà opiekà, by nie dopuêciç do zamierzonego lub przypadkowego zamieszania ich w awantury. Rodzice zostali te poinformowani, e w najbli szym czasie zostanie zaostrzona dyscyplina szkolna i zwi kszeniu ulegnà wymagania wobec uczniów 81. Odpowiednie zarzàdzenie w tej sprawie wydane zosta o przez Kuratorium Okr gu Szkolnego w Katowicach 18 marca 82. Wydarzenia z 14, 15 i 16 marca napi tnowane zosta y przez oficjalnà propagand, wywo- a y te komentarze i dyskusje wêród spo eczeƒstwa Katowic i ca ego województwa. W niedziel 17 marca KW PZPR wystosowa odezw : Do cz onków PZPR! Do klasy robotniczej, do za óg zak adów pracy! Do naukowców, pedagogów i wychowawców! Do spo eczeƒstwa, do rodziców! Do patriotycznej m odzie y!. Stwierdzano w niej, e demonstracje by y dzie- em nielicznych studentów, którzy za namowà agentur propagandy NRF i»wolnej Europy«próbujà przenosiç swoje wàtpliwoêci na ulic, a wytwarzanà w ten sposób atmosfer podniecenia wykorzystujà elementy chuligaƒskie, które nie posiadajà adnego programu oprócz ch ci narzucenia spo eczeƒstwu awantury. JednoczeÊnie w adze partyjne zapowiedzia y, e organizatorzy sobotnich ekscesów w centrum Katowic zostanà surowo ukarani, a w przypadku kolejnych awantur w adze porzàdkowe b dà dzia aç z ca à stanowczoêcià 83. W tym samym dniu z przemówieniem telewizyjnym wystàpi przewodniczàcy Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Katowicach Antoni Wojda. Telewidzowie dowiedzieli si, e protesty m odzie y mia y charakter chuligaƒski, przy czym elementy kryminalne usi owa- y swej dzia alnoêci nadaç jakiê rzekomo polityczny charakter. Na dowód scharakteryzowane zosta y sylwetki kilku uczestników sobotnich zamieszek: recydywisty karanego w przesz oêci za gwa t na nieletniej i pobicie milicjanta, nigdzie niepracujàcego chuligana, który podczas demonstracji kroczy na czele gromady awanturników, trzymajàc w r ku owini te w gazet stylisko od siekiery, a tak e filologa, który wy sze wykszta cenie zdoby w Polsce Ludowej a dziê prowadzi prywatny zak ad. Przewodniczàcy poinformowa równie, e w trakcie chuligaƒskich ekscesów 15 i 16 marca pobitych zosta o dziesi ciu milicjantów, z których szeêciu trzeba by o hospitalizowaç. W zawoalowany sposób Wojda poruszy równie problem przypadkowych przechodniów pobitych przez si y porzàdkowe podczas trzydniowych rozruchów. Aby w przysz oêci nie powtórzy y si podobne sytuacje, zaleca obywatelom izolowanie wszelkich awanturników, dà àcych do zak ócenia porzàdku w mieêcie oddalajàc si spokojnie z miejsc, gdzie chciano by sprowokowaç jakiekolwiek ekscesy. Mia o to umo liwiç milicji odró nienie awanturników od spokojnych obywateli, którzy w przeciwnym wypadku mogliby, wbrew intencjom stró ów porzàdku publicznego, byç nara eni na doraêne nieprzyjemne konsekwencje AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., I/478, Informacja Referatu Sprawozdawczego..., 18 III 1968 r., k Ibidem, Kolekcje, 157/X, Zarzàdzenie Kuratorium Okr gu Szkolnego w Katowicach, 18 III 1968 r., b.p. 83 Ibidem, Odezwa KW PZPR w Katowicach do cz onków PZPR, za óg zak adów pracy, naukowców, pedagogów i wychowawców, spo eczeƒstwa, rodziców, patriotycznej m odzie y, 17 III 1968 r., b.p. 84 Ibidem, Przemówienie przewodniczàcego MRN w Katowicach Antoniego Wojdy w TV na temat zajêç, jakie mia y miejsce w stolicy województwa w Katowicach, b.d., b.p. Zob. te OÊwiadczenie przewodniczàcego Prez. MRN w Katowicach tow. Antoniego Wojdy, Trybuna Robotnicza, 18 III

18 Odezwa KW PZPR i telewizyjne oêwiadczenie przewodniczàcego MRN zapoczàtkowa- y fal podobnych odezw, apeli, g osów i rezolucji Êrodowisk, organizacji oraz instytucji. Publikowano je w lokalnej prasie lub rozplakatowywano w miejscach publicznych. Wszystkie sporzàdzone by y wed ug podobnego schematu, a ich stylistyka by a typowa dla tego rodzaju dokumentów z marca 1968 r. Charakteryzowano w nich rzekome oêrodki, które wywo a y ekscesy. Pisano m tnie, e sk ada y si one z wytrawnych graczy politycznych, ludzi z pogardà odnoszàcych si do wszystkiego co polskie, wszystkiego co konstruktywne, wszystkiego co s u y dalszemu pomna aniu si y i autorytetu naszej ojczyzny. Stwierdzano, e celem wichrzycieli by o wytràciç szerokie rzesze ludzi pracy z normalnego toku pracy i wprowadziç atmosfer podniecenia i niepewnoêci, zderzyç wzajemnie poszczególne Êrodowiska spo eczeƒstwa polskiego. Pot piano równie samych uczestników zajêç. Apelowano do towarzyszy i obywateli, by nie dawali pos uchu has om p ynàcym z neohitlerowsko-syjonistycznych êróde. Wzywano studentów do zachowania spokoju i Êwiadomej dyscypliny studiów, a tak e do tego, by wykazali rozsàdek, opanowanie i nie pozwolili, eby ich zapa wykorzystywano do rozgrywek politycznych i awanturniczych wystàpieƒ. Osobne miejsce poêwi cano zazwyczaj rodzicom studentów i uczniów. Przypominano, e to na nich spoczywa odpowiedzialnoêç za postaw synów i córek, powinni wi c odciàgnàç swoje dzieci od wp ywu wichrzycieli 85. Od oficjalnych wypowiedzi i stanowisk na temat m odzie owych demonstracji ró ni- y si znacznie prywatne komentarze. Przede wszystkim krytykowano w nich post powanie milicji w czasie zajêç. Jeden z pracowników umys owych huty Pokój porówna sposób pacyfikowania zamieszek 16 marca do post powania policji amerykaƒskiej i stwierdza, e podobne wypadki my krytykujemy, gdy dziejà si gdzieê indziej, podczas gdy [ ] sami podobnie post pujemy. Z kolei wysokiej rangi urz dnik Ministerstwa Górnictwa i Energetyki w prywatnej rozmowie z jednym z oficerów katowickiej SB oêwiadczy ironicznie, e specjalnie zaczà zak adaç czapk górniczà z oznakami generalskimi, aby nie daç powodu organom MO do potraktowania go jak m odzie y na rynku katowickim 86. Poparcie dla studentów, z jednoczesnà krytykà s u b porzàdkowych, wyra ano tak e w licznych ulotkach i napisach, jakie pojawi y si w wielu miastach i powiatach (Katowice, Bielsko-Bia a, Chorzów, Rybnik, Wodzis aw Âlàski, Bytom, Gliwice czy Âwi toch owice) oraz niektórych zak adach pracy województwa. W cz Êci z nich namawiano m odzie do demonstracji, natomiast robotników do poparcia studentów 87. Ci ostatni jednak nie wyszli ju na ulic. Po wydarzeniach z 14, 15 i 16 marca zrezygnowali z tej formy protestu. Okaza a si ona bowiem nieskuteczna, skoro ka de wystàpienie traktowane by o przez w adze jak zwyk y akt chuligaƒstwa, a nast pnie bezwzgl dnie pacyfikowane. Protest powoli wygasa, na co, podobnie jak w Gliwicach, du y wp yw mia l k m odzie y przed relegowaniem z uczelni i presja rodziców. Pierwsze rozmowy z rodzicami uczestników zajêç ulicznych przeprowadzono w zak adach pracy, komitetach partyjnych i radach narodowych ju 15 marca. Nast pnego dnia rozpocz to z kolei rozmowy profilaktyczne 85 AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Kolekcje, 157/X, Odezwa Komitetu Wykonawczego Rady Okr gowej ZSP w Katowicach do studentów, 18 III 1968 r., b.p.; ibidem, Odezwa komendanta MO m. Katowic na temat zajêç w Katowicach, b.d., b.p. Zob. te Apel pracowników naukowych Filii Uniwersytetu Jagielloƒskiego w Katowicach, Trybuna Robotnicza, 19 III 1968; Zdecydowany g os Êlàskich naukowców przeciw wichrzycielom, Trybuna Robotnicza, 19 III AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k. 148, AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., I/478, Informacja Referatu Sprawozdawczego..., 18 III 1968 r., k

19 ze wszystkimi osobami, których dzieci kszta ci y si w szko ach wy szych. Jeden z partyjnych raportów donosi : Wszyscy zobowiàzujà si przeprowadziç stanowcze rozmowy ze swymi dzieçmi i dopilnowaç, by nie bra y udzia u w podobnych awanturach. Nierzadkie sà przypadki odgra ania si wobec synów i córek zatrzymanych w czasie zajêç 88. Wp yw na uspokojenie Êrodowiska studenckiego mia y równie indywidualne i grupowe rozmowy podj te przez czynniki partyjne z zarzàdami uczelnianymi i wydzia owymi ZMS i ZSP. Ich efektem by wzrost aktywnoêci tych organizacji i oddzia ywanie na studentów 89. W takiej sytuacji cz Êç m odzie y uwa a a dalszy opór za bezsensowny i powraca a do nadrabiania zaleg oêci w nauce. By to jednak proces roz o ony w czasie. Komitet Dzielnicowy PZPR Po udnie w Katowicach informowa, e jeszcze 18 marca wêród studentów zamieszka ych w akademikach na Ligocie istnieje nadal niezdrowa atmosfera. Cz onkowie ZMS sà izolowani, spad a poczytnoêç»trybuny Robotniczej«[ ] wzmog o si natomiast s uchanie audycji radia»wolna Europa«90. Przez kilka dni, szczególnie na terenie Filii UJ i WSP, bojkotowano zaj cia, organizowano akcj zbierania sk adek na op acanie kar pieni nych na o onych przez KKA na cz Êç uczestników manifestacji, a nawet planowano zorganizowanie strajków okupacyjnych 91. Ostatecznie nie dosz y one do skutku, na co niema y wp yw mia o spotkanie kierownictwa partyjnego województwa z przedstawicielami Êrodowisk akademickich Katowic, które odby o si 20 marca w gmachu KW PZPR. Wed ug informacji Trybuny Robotniczej, podczas spotkania ustalono m.in. potrzeb rozwini cia informacji w Êrodowisku studenckim realizowanej drogà wzajemnych kontaktów i wymiany opinii mi dzy przedstawicielami wojewódzkich w adz partyjnych i paƒstwowych a pracownikami nauki i studentami, a ponadto mia a miejsce szeroka wymiana poglàdów, w której uczestniczyli zarówno pracownicy naukowi jak i studenci 92. Delegaci studentów Filii UJ przed o yli swoje dezyderaty Gierkowi, który przyjà niektóre postulaty delegacji i obieca rozpatrzyç niektóre aspekty brutalnego dzia ania MO 93. I sekretarz rozmawia równie z grupà reprezentantów WSP. Jeden z informatorów SB donosi, e po powrocie na uczelni studenci, którzy brali udzia w audiencji sà wprost rozanieleni, chodzà od grupy do grupy i opowiadajà, jak zostali przyj ci i o czym mówiono 94. W takiej sytuacji 21 marca w adze mog y uznaç, e ycie na katowickich uczelniach powraca o do normy. Cz stochowa W Cz stochowie, podobnie jak w Katowicach, uaktywnienie tamtejszego Êrodowiska studenckiego nastàpi o na skutek kontroli, którà milicja przeprowadzi a w nocy z 11 na 12 marca w akademikach Politechniki Cz stochowskiej. O wpó do pierwszej w nocy przed jednym z DS zgromadzi a si grupa wzburzonych rewizjà studentów, która przesz a nast pnie pod pozosta e akademiki, pociàgajàc za sobà cz Êç ich mieszkaƒców. Przy àczyli si do nich s uchacze miejscowego SN. Uformowany w ten sposób pochód, liczàcy od 200 do 250 osób, z których cz Êç trzyma a w r ku p onàce pochodnie skr cone z gazet, przeszed 88 Ibidem, k AP Katowice, KW PZPR w Katowicach, Wydz. Org., I/478, Informacja o sytuacji i atmosferze w województwie katowickim, 19 III 1968 r., k Ibidem, Informacja KD PZPR Po udnie o odg osach z terenu, 19 III 1968 r., k AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k. 141, , 172, 207, Spotkanie kierownictwa KW PZPR z przedstawicielami Êrodowisk akademickich woj. katowickiego, Trybuna Robotnicza, 21 III AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k Ibidem, k

20 ulicami Deglera, KoÊciuszki, II Alejà, Modzelewskiego i zatrzyma si dopiero na ul. Kopernika, przed budynkiem, w którym mieszkali rektor politechniki, przewodniczàcy MRN i II sekretarz KM PZPR. Tutaj przez kilka minut m odzie wznosi a okrzyki: Precz z rewizjà!, Rektor z nami!, My z Warszawà!, Niech yje Czechos owacja!, Niech yje Dubczek!, po czym ulicami WolnoÊci i KoÊciuszki powróci a do akademików. Od rana 12 marca na uczelni panowa a napi ta atmosfera. Wiele wskazywa o na to, e studenci zorganizujà wiec i ponownie wyjdà na ulic. Nie sta o si tak jednak, a to za sprawà dzia- aƒ podj tych równolegle przez cz stochowskà SB, KU PZPR, aktywistów ZMS oraz w adze uczelniane 95. Przede wszystkim w celu ustalenia prowodyrów wyjêcia studentów na ulic oraz doprowadzenia do zaniechania dalszych awantur funkcjonariusze, wsparci przez aktyw partyjny i zetemesowski, przeprowadzili z cz onkami Rad Mieszkaƒców Domów Studenckich rozmowy profilaktyczno-ostrzegawcze. Przedstawiciele studentów podkreêlali, e nocna manifestacja nie by a wczeêniej planowana i nie stali za nià adni organizatorzy oraz e do chwili rozpocz cia przez MO kontroli w akademikach ich mieszkaƒcy nie my- Êleli o adnych wystàpieniach. Dopiero interwencja milicjantów spowodowa a spontaniczne reakcje studentów 96. O godz z cz onkami Rad Mieszkaƒców spotka si rektor politechniki prof. Jan Grajcar. Wystosowa on do studentów apel o zachowanie spokoju. Dokument ten mia zostaç odczytany przez radiow z y wszystkich cz stochowskich akademików. Cz onkowie rad zostali zobowiàzani do przeprowadzenia z mieszkaƒcami DS-ów rozmów zmierzajàcych do zakoƒczenia rozróbek. Du e wra enie zrobi a na m odzie y zapowiedê, e w adze uczelni powiadomià o nocnym incydencie rodziców uczestników zajêç. Przedstawiciele mieszkaƒców akademików przeprosili za wywo ane ekscesy, proszàc jednoczeênie, aby w stosunku do najbardziej aktywnych demonstrantów nie wyciàgaç konsekwencji dyscyplinarnych, a tak e by nie powiadamiaç rodziców 97. Wydawa o si, e sytuacja zosta a opanowana. Dla pewnoêci podj to jednak zakrojonà na szerokà skal akcj prewencyjno-wyjaêniajàcà. Jednym z jej elementów by y indywidualne rozmowy przeprowadzane przez wyk adowców ze studentami uwa anymi za prowodyrów nocnego pochodu oraz z tymi, którzy usi owali wprowadzaç ferment na uczelni. Wed ug opinii cz stochowskiej SB wi kszoêç kadry naukowo-dydaktycznej by a pozytywnie ustosunkowana do PRL i ustroju socjalistycznego i nie szcz dzi a si i czasu dla roz- adowania sytuacji. Jej przedstawiciele zobowiàzani zostali do pe nienia m.in. ca odobowych dy urów w akademikach i uczestniczenia we wszystkich spotkaniach organizowanych przez ich mieszkaƒców. Wyk adowcy nale àcy do aktywu partyjnego uczelni mieli tak e braç czynny udzia w zebraniach grup partyjnych i otwartych zebraniach kó ZMS na wszystkich latach studiów marca odby o si wspólne posiedzenie KU PZPR i Senatu politechniki, na które zaproszeni zostali tak e przedstawiciele organizacji m odzie owych i Rad Mieszkaƒców. Podczas 95 AIPN Ka, 010/8, t. 2, Informacja dotyczàca aktualnych zagadnieƒ w cz stochowskim Êrodowisku studenckim, 24 V 1968 r., k. 7, 11, 13; ibidem, 07/240, t. 1, Informacja o przebiegu wydarzeƒ w województwie katowickim i zadania dla SB na najbli szy okres, 25 III 1968 r., k. 2; ibidem, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k. 90; AIPN 223/7, Pismo prokuratora powiatowego w Cz stochowie do prokuratora wojewódzkiego w Katowicach, [12 III 1968 r.], k AIPN Ka, 07/240, t. 3, Chronologiczny przebieg wypadków, k Ibidem, k AIPN Ka, 010/8, t. 2, Informacja dotyczàca aktualnych zagadnieƒ..., k. 8, 9,