Czy istnieje islamska filozofia zdrowia?

Transkrypt

1 Tomasz Stefaniuk Czy istnieje islamska filozofia zdrowia? Rozważania wstępne Omówienie islamskiej koncepcji zdrowia powinno być poprzedzone krótką refleksją na temat tego, czy w ogóle istnieje filozofia zdrowia. Jest oczywiste, że ludzie mają własne przekonania związane ze zdrowiem; mogą być one podzielane przez członków pewnych wspólnot, w tym również wspólnot religijnych. Czy jednak w związku z tym możemy zasadnie określić owe poglądy mianem filozoficznych, utożsamić je z pewną filozofią zdrowia? Jak wiadomo, celem filozofii jest poszukiwanie mądrości; filozofia stara się również wypracować i przedstawić ogólny, sensowny obraz świata, ludzkiej egzystencji itd. Rodzi się w związku z tym pytanie, czym miała by być filozofia zdrowia w precyzyjnym rozumieniu tego określenia. Czy chodziłoby tutaj po prostu o mądre spostrzeżenia i porady dotyczące zachowania zdrowia i przeciwdziałania chorobie; czy też może o jakąś ogólną, filozoficzną koncepcję człowieka, zawierającą określone poglądy na tematy związane ze zdrowiem? Te i podobne wątpliwości, dotyczące precyzyjności i adekwatności samego określenia filozofia zdrowia, nie pojawiają się wyłącznie przy okazji analizowania adekwatności jedynie tego pojęcia. Analogiczne uwagi można wyrazić również w związku ze sformułowaniami takimi, jak chociażby filozofia biznesu czy filozofia sportu. Niekiedy zresztą jak o filozoficzne określa się zjawiska jeszcze bardziej konkretne i w rzeczywistości mniej związane z filozofią jako taką, przykładowo mówiąc czy pisząc nie tylko o filozofii sportu, lecz nawet o filozofii futbolu, a nawet o filozofii tego (konkretnego) meczu, czy też o filozofii trenera prowadzącego ten (konkretny) mecz. Oczywiście, można mieć uzasadnione wątpliwości odnośnie do tego, czy każda działalność rozumu nawet działalność zakorzeniona w mądrości, rzeczywistej bądź też postulowanej, ewentualnie przynajmniej nakierowana na zdobycie mądrości może być określona jako filozofia lub filozofowanie. Z tych i z innych powodów powinniśmy w odniesieniu do świata islamu mówić raczej o ogólnej czy też zasadniczej koncepcji zdrowia. Co ewentualnie mogłoby świadczyć o filozoficzności czy też właśnie: filozoficzności islamskiego ujęcia kwestii związanych ze zdrowiem? Czy byłoby to nawiązywanie do pewnej tradycji filozofowania; czy świadczyłoby o tym odwoływanie się do jakiegoś aparatu pojęciowego, charakterystycznego dla filozofii? Jeśli tak, to wówczas przynajmniej w odniesieniu do świata islamu w ogóle nie było-

2 94 Tomasz Stefaniuk by powodu, aby mówić o filozofii zdrowia; islamskie zapatrywania na zdrowie zakorzenione są bowiem przede wszystkim w wersetach Koranu 1 i hadisach 2, a więc w źródłach sensu stricto religijnych, i nie mają po prostu nic wspólnego z korzystaniem ze spuścizny Platona, Arystotelesa i innych filozofów. Celem niniejszego artykułu powinna być (co najmniej) próba odpowiedzi na następujące pytanie: Czy w odniesieniu do islamu jako takiego, a także w odniesieniu do świata (cywilizacji) islamu można mówić o jakieś spójnej, ogólnej koncepcji zdrowia? Czy islam nakazuje zachowywanie zdrowia? Czy islamskie praktyki mają związek ze zdrowiem, a jeśli tak, to jaki? Odpowiedź na powyższe pytania może być jedynie twierdząca: islam nie tylko nakazuje zdobywanie i zachowywanie zdrowia, a także zwalczanie chorób (w możliwie najszerszym rozumieniu słowa choroba, o czym będzie mowa niżej). Jest to jednak mądrość pochodząca z Objawienia a także z rozumnego studiowania treści tego Objawienia nie zaś z wyników samodzielnych poszukiwań podejmowanych przez ludzki rozum. Należy również zauważyć, iż islamskie pojęcie zdrowia, islamski nakaz zdobywania i zachowania zdrowia itd., stanowią elementy pewnego większego, całościowego systemu, jakim jest sam islam. Konieczne wydaje się zatem chociażby skrótowe omówienie islamu jako pewnego całościowego systemu, który obejmuje całe życie wiernego we wszelkich jego przejawach. Warto podkreślić, że islam nie traktuje np. życia rodzinnego, zagadnień etycznych czy właśnie kwestii związanych ze zdrowiem jako kwestii zupełnie oderwanych od pozostałych, nie atomizuje ich. Niezbędne będzie również zapoznanie się z pewnymi kluczowymi pojęciami islamskimi, przybliżającymi to, co w niniejszych rozważaniach najistotniejsze: islamską koncepcję zdrowia. Czym właściwie jest islam i co oznacza określenie islamskie (względnie muzułmańskie )? Oczywiście skrótowa, a jednocześnie zadowalająca próba przedstawienia całego system islamu próba niewykraczająca przy tym poza ramy i charakter niniejszych rozważań byłaby czymś niezmiernie trudnym; tym niemniej można, i należy, skoncentrować się na pewnych kwestiach fundamentalnych. Po pierwsze, należy zauważyć, iż zasadniczym błędem jest mylenie islamskości z arabskością 3. Rzeczywiście, z jednej strony większość Arabów 1 Zob. Koran, tłum. J. Bielawski, Warszawa Hadisy relacje o czynach i wypowiedziach proroka islamu. Zob. również: przyp Badanie islamu, w tym również badanie islamskiego podejścia do kwestii związanych ze zdrowiem, powinno opierać się na rzeczywistej wiedzy, studiowaniu islamskich tekstów źródłowych itd. Powyższa uwaga jest jak najbardziej uzasadniona, zważywszy na to, iż obecnie przedstawia się religię islamską (zwłaszcza w mass mediach) w sposób krzywdzący; traktuje się ją jako (jedynie) dodatek do islamskiego terroryzmu podczas gdy stosunek islamu do samobójstwa i zabijania niewinnych osób jest bezwzględnie negatywny. Islam nie tylko zabrania zabijania niewinnych ludzi, lecz również zabrania samobójstwa, a także po prostu każdej niesprawiedliwości. Obraz islamu w mediach jest tyle uproszczony, ile zafałszowany. Kwestię tę należałoby wstępnie uwzględnić, przystępując do rozważań mających przybliżyć islamską koncepcję zdrowia, jak zresztą również do badania czegokolwiek, co jest islamskie, czy właśnie islamskie. Zob. np. T. Stefaniuk, Czy istnieje polski islam? O islamie i muzułmanach w Polsce, Teofil. Pismo Kolegium Filozoficzno-Teologicznego Dominikanów 2006, nr 2 (24), s. 125.

3 Czy istnieje islamska filozofia zdrowia? 95 to muzułmanie, również prorok islamu, Muhammad 4, był Arabem; Koran jest Księgą objawioną i spisaną w języku arabskim, mówiąc dokładniej, w klasycznym języku arabskim (al- arabijja al-fusha) 5. Z drugiej strony wśród Arabów znajdziemy również chrześcijan, jak i osoby niewierzące. Islam jest zresztą podobnie jak chrześcijaństwo, przeciwnie zaś niż np. judaizm religią uniwersalną (względnie: uniwersalistyczną), a więc religią przekraczającą granice podziałów etnicznych, rasowych i innych. Powinno się zatem również przy okazji omawiania kwestii związanych ze zdrowiem odróżnić arabskość od islamskości, ponieważ wyznawcy islamu po prostu należą do wielu grup etnicznych i posługują się wieloma językami 6. Należy ponadto zauważyć, że można coś określić jako islamskie np. koncepcję zdrowia, poglądy filozoficzne itd. w tym sensie, że stanowi to element kultury czy też cywilizacji islamskiej, tzn. jest częścią świata islamu; jednakże to, co stanowi element świata islamu, nie zawsze całkowicie wynika z islamu, nie zawsze również jest całkowicie zgodne z islamem jako takim. Przykładów dostarcza historia filozofii świata islamu. Jak wiadomo, filozofia ta rozwinęła się pod wpływem 2 źródeł: islamu jako takiego oraz źródła obcego: tradycji filozofii greckiej 7. Filozofowie świata islamu głosili niekiedy idee zgodne z Koranem i Sunną 8, bądź przynajmniej też dające się z nimi uzgodnić, niekiedy zaś wprost przeciwnie wygłaszane przez nich opinie wręcz negowały islam jako taki. Przykład stanowi kosmogonia Al-Farabiego i innych tzw. arabskich arystotelików 9, opierająca się na odziedziczonej po plotynizmie koncepcji emanacji 10. Poszukując odpowiedzi na pytanie, czy istnieje islamska koncepcja zdrowia, w niniejszych rozważaniach po prostu musimy uwzględnić to, że niektóre idee pomimo ich funkcjonowania w granicach świata islamu nie zawsze były islamskie sensu stricto. Skoncentrujemy się tutaj na stanowisku czysto islamskim, opierającym się na Koranie i Sunnie, a także na 4 Posługuję się tutaj prawidłową wersją imienia proroka islamu: Muhammad, zamiast Mahomet (zniekształcona forma jego imienia). 5 W tekście są stosowane uproszczone zasady transliteracji z j. arabskiego. 6 Jak wiadomo, islam jest obecnie najszybciej rozwijającą się religią świata; wyznaje go już ponad 1 miliard osób zamieszkujących właściwe wszystkie kontynenty i wszystkie kraje. Arabowie stanowią obecnie zaledwie kilkanaście procent wyznawców islamu na świecie 7 Zob. np.: A. Bieniek, Starożytność w myśli arabskiej, Kraków 2003, s Sunna oznacza w skrócie kroczenie ścieżką proroka Muhammada. Sunna jest utrwalona w hadisach, czyli relacjach o czynach i wypowiedziach proroka islamu; tym samym różni się od Koranu, który jest objawionym słowem Bożym. Sunna to z pewnymi wyjątkami (tzw. święte hadisy) słowa i przykład człowieka, Muhammada, wysłannika i proroka Bożego. Zbiory hadisów w j. polskim: J. Kozłowska (red.), Mahomet o małżeństwie, kupcach i dobrym wychowaniu. Wybór hadisów, Warszawa 1999; J. Danecki (red.), Mahomet mądrości Proroka (Hadisy), Warszawa Błędne określenie, które utrwaliło się w polskich badaniach nad filozofią islamską; prawidłowym określeniem, utrwalonym w światowych badaniach nad filozofa islamską, jest falsafa. 10 Zob. T. Stefaniuk, Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?, [w:] P. Jaroszyński, P. Tarasiewicz (red.), Ewolucjonizm czy kreacjonizm. Przyszłość cywilizacji Zachodu, Lublin 2008, s

4 96 Tomasz Stefaniuk opiniach i ustaleniach islamskich uczonych (np. islamskich teologów i prawników: znawców szariatu 11 ) badających treści i pouczenia zawarte w Koranie i Sunnie. Skoncentrowanie się w niniejszym artykule na czysto islamskim punkcie widzenia zostało podyktowane kilkoma przesłankami. Po pierwsze, ostatnio rzeczywiście coraz więcej opracowań podejmuje tematykę związaną z historią nauki uprawianej przez muzułmanów 12, tym niemniej na gruncie nauki polskiej z trudem można znaleźć studium przybliżające czysto islamską koncepcję zdrowia. Warto również odnotować, iż stanowisko czysto islamskie jest czymś jak najbardziej oryginalnym i swoistym, podczas gdy poglądy filozofów świata islamu najczęściej prezentowały pewien synkretyzm, w związku z czym w mniejszym stopniu zasługują na to, aby określić je mianem islamskich w precyzyjnym rozumieniu tych słów. tych synkretycznych poglądów, głoszonych przez islamskich filozofów nie można dobrze zrozumieć, bez uprzedniego zapoznania się z islamem. Należy zauważyć, iż islam rzeczywiście zawiera i przekazuje pewną mądrość; zarówno wersety Koranu, jak i wypowiedzi proroka Muhammada faktycznie usiłują ozdrowić życie człowieka, wspólnoty itd. w możliwie szerokim rozumieniu tego słowa. Islam a wiedza i postęp naukowy Kierując swoją uwagę na islamską koncepcję zdrowia powinniśmy zauważyć, że jest ona jednym z owoców misji proroka islamu, Muhammada, człowieka niepiśmiennego i niewykształconego. Jeżeli chodzi o kwestie związane ze zdrowiem, misja ta doprowadziła m.in. do realizowania w praktyce nakazu dbania o zdrowie, wprowadziła także zasady higieny, zdrowy sposób odżywiania itd. Warto zauważyć, że islam prezentuje w istocie bardzo nowoczesne i racjonalne podejście do kwestii związanych ze zdrowiem; spoglądając z perspektywy wspólnoty (Ummy) wiernych muzułmańskich, można to wyjaśnić tylko przez odwołanie się do idei proroctwa i Objawienia. Innymi słowy, według muzułmanów Bóg obdarzył Muhammada wiedzą i mądrością, w tym również mądrością dotyczącą możliwie szeroko pojmowanego zdrowia: ( ) I zesłaliśmy tobie Księgę jako wyjaśnienie dla każdej rzeczy i drogę prostą, i miłosierdzie ( ). (Koran 16:89); ( ) Bóg zesłał tobie Księgę i mądrość, i nauczył cię tego, czego nie wiedziałeś. Łaska Boga nad tobą była ogromna! ( ) (Koran 4: 113) 13. Uwzględnienie tej, czysto muzułmańskiej, perspektywy może być interesujące, ponieważ prorok islam rzeczywiście musiał żyć i działać na kulturowej i intelek- 11 Szariat (ewent. szarijat lub szarija): religijne prawo islamskie, opierające się na treści wersetów Koranu, hadisach, a także ustaleniach uczonych świata islamu badających m.in. Koran i hadisy. 12 Zob. np. M. Hozien, The Introduction of Greek Philosophy to the Muslim World, Journal of Islamic Philosophy 2005, nr 1, s Zob. również przyp. 13.

5 Czy istnieje islamska filozofia zdrowia? 97 tualnej pustyni; pustyni, która dzięki islamowi w ciągu kilku zaledwie pokoleń została przemieniona w kwitnącą oazę. Przykładem szybkiego postępu cywilizacyjnego, jaki dzięki islamowi stał się udziałem Arabów, jest postać Al-Kindiego (ok ) pierwszego filozofa świata islamu, a także najwybitniejszego lekarza swojej epoki. Pradziad Al-Kindiego był towarzyszem proroka islamu, Muhammada, a zarazem jednym z pierwszych muzułmańskich osadników w Al-Kufie; w jego czasach, co warto podkreślić, wśród Arabów panował niemal powszechny analfabetyzm, nie zajmowano się praktycznie żadną nauką. Jego prawnuk, zwany filozofem Arabów, zaznajomiony już (m.in.) z filozofią Sokratesa, Platona i Arystotelesa; był również jednym z najwybitniejszym lekarzy tamtej epoki, świadomym długiej tradycji medycyny. Przyczynił się także znacząco do rozwoju kilku dziedzin wiedzy, m.in. farmakologii i weterynarii 14. Bardzo duży wkład muzułmanów w rozwój wiedzy w tym również wiedzy związanej z zachowaniem zdrowia nie wynikał z indywidualnych preferencji uczonych, lecz przede wszystkim z tego, że islam gloryfikuje wszelką wiedzę. Trudno byłoby sobie wyobrazić postęp w dziedzinie zachowania zdrowia, walki z chorobami, rozwoju higieny itd. bez ogólnej, silnej zachęty do zdobywania i przekazywania wiedzy. Taką zachętę, czy wręcz nakaz, formułuje właśnie religia islamska. Już pierwszy werset objawionej świętej Księgi świata islamu zawiera nakaz czytania i zdobywania wiedzy: Czytaj! 15 W imię twojego Pana, który stworzył! / Stworzył człowieka z al- alaq! 16 / Czytaj! A twój Pan jest Najszlachetniejszy! / Ten, który nauczył człowieka przez pióro; / Nauczył człowieka tego, czego on nie wiedział (Koran 96:1 5) 17. Znane są liczne wypowiedzi Muhammada, gloryfikujące wiedzę, np.: Wiedzy szukaj choćby w Chinach; Atrament uczonych mężów jest cenniejszy od krwi męczenników; Zdobywanie wiedzy jest obowiązkiem każdego muzułmanina; Najlepszą jał- 14 Nt. filozofii Al-Kindiego i jego wpływu na rozwój wiedzy zob. np.: T. Stefaniuk, Epistemologia i metafizyka al-kindiego, Studia Bliskowschodnie 2011, nr 1 (5), s ; P. Adamson, Al-Kindi and the Reception of Greek Philosophy, [w:] Idem, R.C. Taylor (red.), The Cambridge Companion to Arabic Philosophy, Cambridge 2005, s ; F. Klein-Franke, Al-Kindi, [w:] S.H. Nasr, O. Leaman (red.), History of Islamic Philosophy, Londyn 1996, t. 1, s ; P. Prioreschmi, Al-Kindi, Precusor of the Scientific Revolution, Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine 2002, nr 1, s Arab. iqra a! (tryb rozkazujący utworzony od rdzenia qara a) arab. Czytaj! (a także: Recytuj! tryb rozkazujący); niejako na marginesie warto zaznaczyć, iż od tego samego rdzenia jest utworzony wyraz al-qur an, czyli Koran (arab. czytanie lub recytacja). 16 Arab. al- alaq może być tłumaczone jako grudka zakrzepłej krwi (takim tłumaczeniem posługuje się Bielawski, dodając jednocześnie w komentarzu, że chodzi tutaj o zawiązek płodu w łonie matki ; zob. Koran, tłum. Bielawskiego, op. cit., s. 961). 17 Koran 96:1 5 pierwsza liczba wskazuje numer sury, tj. rozdziału Koranu (tutaj: sura 96); następnie podane są numery wersetów tejże sury (tutaj: wersety od pierwszego do piątego). Jeśli jest cytowany fragment składający się z więcej niż jednego wersetu, poszczególne wersety w tekście głównym są oddzielone od siebie znakiem: / (jw.). Wszystkie fragmenty tłumaczenia Koranu pochodzą z tłum. Bielawskiego, op. cit.; tam, gdzie to było konieczne, tłumaczenie zostało poprawione.

6 98 Tomasz Stefaniuk mużną, jaką może płacić wierzący muzułmanin, jest zdobywanie wiedzy i przekazywanie jej innemu muzułmaninowi; Wyższość uczonego nad człowiekiem pobożnym jest wyższością księżyca w pełni nad gwiazdami; ( ) Jeśli ( ) dzień poświęcasz na poznawanie jakiejś dziedziny wiedzy i wszystko jedno, czy będzie ona praktyczna, czy też nie to postępujesz lepiej, niżbyś w pokorze odmówił tysiąc modlitw; Wystarczy, że ( ) przekroczysz próg swego domu, by wyruszyć na poszukiwanie wiedzy, a już Bóg wybaczy Ci wszystkie grzechy; Zawsze i wszędzie szukaj ludzi uczonych, uczących się, słuchających i kochających wiedzę. Zginiesz, jeśli nie będziesz piątym wśród tych czterech ludzi 18 Wersety Koranu wysoko oceniają ludzi obdarzonych wiedzą, uczonych 19. Historia średniowiecznej cywilizacji muzułmańskiej ukazuje obraz dalece odmienny od obrazu średniowiecznej kultury zachodniej: nieprzykładającej, w porównaniu ze światem islamu, zgoła żadnej uwagi ani do wiedzy użytecznej z punktu widzenia społeczeństwa, ani też do wiedzy ujmując to już dokładniej przyczyniającej się do ochrony zdrowia. Średniowiecze chrześcijańskie, jak można zauważyć, do XIII w. poszło raczej za wskazaniami Tertuliana jednego z tzw. Ojców Kościoła, utrzymującego, że wiedza jest głupstwem dla chrześcijanina. Nie można nie wspomnieć także o filozofii i teologii Augustyna, kolejnego wpływowego reprezentanta patrystki (tj. nauki Ojców Kościoła), nakazującego, co prawda, zdobywanie wiedzy, lecz wyłącznie wiedzy o Bogu i duszy. Nie mamy tutaj na myśli tego, że źródeł średniowiecznego zachodniego zacofania na polu medycyny i większości innych nauk należałoby poszukiwać w zasadach religii chrześcijańskiej, to stanowiłoby zbytnie uproszczenie bogatej przecież i interesującej historii średniowiecznej Europy. Tym niemniej nie uwzględnienie w analizowaniu zasad rządzących rozwojem chrześcijańskiej kultury europejskiej swoistego (wczesnochrześcijańskiego i wczesnośredniowiecznego) eskapizmu, szukającego zbawienia i szczęścia wyłącznie w świecie pośmiertnym, również oddaliłoby nas od prawdy. Islam jest religią, która nakazuje starać się o zbawienie, o raj; nakazuje również wziąć odpowiedzialność za bieg spraw w życiu doczesnym. W znanym hadisie prorok Muhammad zachęca, aby dbać o sprawy świata ostatecznego (arab. al-ahira) tak, jakby miało się z niego odejść zaraz; lecz jednocześnie należy dbać o sprawy świata doczesnego (arab. ad-dunija) tak, jakby miało się na tym świecie pozostać wiecznie. Muzułmanin nie powinien zatem rezygnować z budowania kultury, z przyczyniania się do postępu itd., nakierowując się wyłącznie ku życiu przyszłemu. W istocie, przyszła historia człowieka stanowi według islamu prostą kontynuację jego losów doczesnych; nie ma 2 odrębnych dróg, świata doczesnego i dla świata ostatecznego, jest jedna i ta sama droga, podzielona na kilka etapów. Religijny, islamski nakaz dbania również o sprawy świata doczesnego zaowocował, jak wiemy, wspaniałym postępem wiedzy, nauki. Osiągnięcia uczonych świata islamu przez stulecia inspirowały badaczy z innych kręgów kulturowych; poświadczały również triumf ludzkiego intelektu, usiłującego uczynić życie człowieka lepszym i zdrowszym. Wpływ nauki muzułmańskiej na naukę zachodnią był 18 Zob. J. Danecki (red.), Mądrości Proroka (Hadisy), op. cit., s Zob. np. Koran 4:162, 21:7, 34:6.

7 Czy istnieje islamska filozofia zdrowia? 99 ogromny 20. Jak wiadomo, podręczniki medycyny autorstwa uczonych muzułmańskich, m.in. Awicenny 21, stanowiły kanon wiedzy medycznej jeszcze na początku epoki nowożytnej. Metody leczenia, wiedza z zakresu rozmaitych nauk medycznych, a także farmakologii, narzędzia chirurgiczne itd. były w użyciu jeszcze przez długi czas po załamaniu się świetności cywilizacji muzułmańskiej, co nastąpiło w XIII stuleciu na Wschodzie (upadek Bagdadu), zaś w XV stuleciu na Zachodzie (hiszpańska rekonkwista). Warto wspomnieć, iż świat nauki zawdzięcza muzułmańskim uczonym chociażby zachowanie spuścizny Hipokratesa i Galena, najwybitniejszych uczonych starożytnych zajmujących się medycyną. Wspomniany już Al-Kindi jako pierwszy zastosował w medycynie obliczenia matematyczne, co było szczególnie przydatne w farmakologii. Ar-Razi (łac. Rhazes) 22 był pionierem pediatrii; tenże uczony poprawił zresztą teorie zarówno Galena, jak i innego wybitnego lekarza starożytności, Arystotelesa. Abu Al-Qasim Az-Zahrawi (łac. Albuqasis) 23 z kolei przyczynił się znacząco do rozwoju nowoczesnej chirurgii; jego 30-tomowy At-Tafsir (z 1000 r. po Chrystusie) stanowił aż do XVII stulecia podobnie jak wspomniany już Kanon medycyny (arab. Qanun fi at-tib) Awicenny podstawę wiedzy medycznej na uczelniach europejskich. Abu Al-Qasim opracował również wiele narzędzi stosowanych w późniejszej medycynie. Z kolei Ibn Al-Haytham 24, znany w Europie jako Alhacen bądź też Alhazen, rozwinął chirurgię oka, opracowując 20 Faktem jest, że odrodzenie nauk w epoce Renesansu nie dokonało się bez udziału nauki pochodzącej ze świata islamu w wyniku (m.in.) działań rekonwisty na Półwyspie Iberyjskim (w Andaluzji) chrześcijanie przejęli bogate ośrodki naukowe, biblioteki itd.; w średniowieczu językiem najwybitniejszych matematyków, astronomów, chemików, fizyków, lekarzy, logików itd. był j. arabski. Dlatego też Jan Legowicz pisze: Arabskim jest neoplatońskie przyrodoznawstwo Roberta Grosseteste, arabską tradycją tchnie obrona i apoteoza nauki u Rogera Bacona, ( ) nawet Bonawenturze nie obcy jest Awerroes, a z kolei Tomasz z Akwinu, chociaż krytykuje Awicennę i Awerroesa, to przecież na tym ostatnim wzoruje swoje znane komentarze do pism Arytotelesa. Zob. Legowicz J., Historia filozofii średniowiecznej Europy zachodniej, Warszawa 1986, s Nt. wpływu nauki islamskiej na medycynę zachodnią zob. np. D. Jaquart, Wpływ medycyny arabskiej na średniowieczny Zachód, [w:] R. Roshed (red.), Historia nauki arabskiej, tłum. J. Kołowska, K. Pachniak, Warszawa 2005, t. 3, s Nt. osiągnięć naukowych Awicenny zob. np.: T. Stefaniuk, Miejsce Awicenny w historii nauki islamskiej, [w:] E. Anczyk (red.), Szkice z nauk o zdrowiu, Sosnowiec 2010, t. II, s Zob. również: I.M. Al-Jubouri, History of Islamic Philosophy: With View of Greek Philosophy and Early History of Islam, Hertford 2004, s Nt. wkładu Rhazesa w rozwój nauk medycznych zob. np.: E. Savage-Smith E., Medycyna, [w:] Rashed R. (red.), op. cit., t. 3, s Zob. również: P. Prioreschi, History of Medicine. Byzantine and Islamic Medicine, Omaha 2001, t. 6, s ; S.K. Al-Ghazal, The Valuable Contributions of Ar-Razi (Rhazes) in the History of Pharmacy During Middle Ages, Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine 2003, t. 2, nr 4, s Zob. np.: F. Ramen, Albucasis (Abu Al-Qasim Al-Zahrawi) Renowned Muslim Surgeon of the Tenth Centrury, Nowy Jork, 2005; E. Savage-Smith, op. cit., s , 206, P. Prioreschi, op. cit., s Nt. wpływu Alhazena na rozwój nauki zob. np.: R. Rashed, Wielkości infinitezymalne-,kwadratura księżyców i problemy izoperymetryczne, [w:] Idem (red.), op. cit., t. 2, s

8 100 Tomasz Stefaniuk również teorię opisującą proces postrzegania wzrokowego. Wspominając o muzułmańskiej medycynie, nie sposób nie wspomnieć dokonań bodaj najbardziej znanego lekarza średniowiecza (a także jednego z najznamienitszych filozofów) Ibn Siny, czyli Awicenny pioniera medycyny eksperymentalnej. Ibn Zuhr 25, znany w świecie zachodnim pod imieniem Avenzoar, opracował podstawy chirurgii eksperymentalnej; eksperymentował, przeprowadzając sekcje zwłok, zarówno ludzi, jak i zwierząt. Wymienienie dokonań wszystkich uczonych muzułmańskich, poświęcających się poszerzeniu wiedzy medycznej, oddaliłoby nas od istoty omawianego zagadnienia, tym niemniej należy jednak jeszcze wspomnieć chociażby o tym, iż to właśnie lekarze muzułmańscy jako pierwsi zakładali szpitale; a także również oddziały specjalizujące się w leczeniu chorób psychicznych. Poruszając kwestie związane z ochroną zdrowia nie ma również powodu wykluczać ochrony zdrowia zwierząt; jak wiadomo, do rozwoju weterynarii znacząco przyczyniły się m.in. prace Awicenny, a także żyjącego i działającego przed nim wspomnianego już Al-Kindiego. Islamska koncepcja człowieka a zdrowie Islamskie w precyzyjnym rozumieniu tego słowa zapatrywania na kwestie związane ze zdrowiem nie mogą być traktowane w oderwaniu od ogólnego islamskiego spojrzenia na człowieka, pojmowania sensu i celu jego egzystencji, jego miejsca we wszechświecie itd. Stosunek do zdrowia wynika z przyjęcia nakazów Bożych, a zatem stanowi w gruncie rzeczy przedłużenie teologii tak jak jej przedłużenie stanowią wszystkie islamskie praktyki. Przybliżenie islamskiej koncepcji człowieka opierającej się na Koranie i hadisach której elementem są poglądy dotyczące zdrowia, powinno być ponadto poprzedzone ogólnym przedstawieniem islamu jako całościowego systemu. System ten obejmuje, zgodnie z przekonaniami samych muzułmanów, wszystkie kwestie praktyczne 26, przedstawia też pewien obraz świata, który zadowala zarówno umysł, jak i serce wierzącego człowieka. Rozważając system, jakim jest islam a także prawdopodobnie każda dająca się pomyśleć sensowna i logiczna religia należy wyróżnić jego 2 strony, które nawzajem się uzupełniają; pierwszą z nich jest teologia, kolejną zaś praktyki człowieka religijnego. Należy przyjąć, że praktyki religijne nie wynikają, a przynajmniej nie powinny wynikać z niczego innego, jak tylko z przyjęcia pewnej całościowej wizji świata, przedstawianej przez źródła teologiczne, w tym wypadku przez treść Koranu i hadisów Nt. wpływu Ibn Zuhra na rozwój nauki zob. np.: E. Savage-Smith E., op. cit., s , 201. Zob. również: P. Prioreschi, op. cit., s Przepisy islamu obejmują zarówno indywidualne życie człowieka, jak i życie rodziny, funkcjonowanie całego społeczeństwa itd. 27 Zob. np. J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, Warszawa 2002, s

9 Czy istnieje islamska filozofia zdrowia? 101 Niewątpliwie najistotniejszym elementem islamu jest ścisły monoteizm 28 ; najważniejszą ideą islamską, z której dopiero są wyprowadzone kolejne, jest idea Boga (arab. Allach) 29. Bóg nie ma towarzyszy czy partnerów w tym sensie, że jedynie On posiada Boże atrybuty, takie jak np. nieskończone miłosierdzie, nieskończona sprawiedliwość itd.; również jedynie Bóg zasługuje na to, aby Mu oddawać cześć. Koran wymienia zresztą 99 atrybutów Bożych, tzw. najpiękniejszych imion Boga; wśród nich np. Al-Wahhab (arab. Obdarzający), Al-Hafiz (Chroniący) Al-Muqit (Żywiący, Dający Wyżywienie) Al-Muhyin (Dający Życie), Al-Mumit (Przynoszący Śmierć) czy inne 30, które pośrednio lub bezpośrednio wiążą się ze zdrowiem i dobrostanem człowieka. Pozostałe, oprócz ścisłego islamskiego monoteizmu, podstawowe idee islamskiej teologii 31 to: wiara w anioły Boga, w wiara w objawione przez Boga Księgi 32, wiara w wysłanników Boga 33, wiara w Dzień Sądu oraz wiara w al-qadar (przeznaczenie w swoistym rozumieniu) 34. Uzupełnienie wiary stanowi praktyka, czy też, innymi słowy: czyny wiernego muzułmanina. Najważniejsze akty oddawania Bogu czci to inaczej tzw. filary islamu; jest ich 5: potwierdzenie monoteizmu (szachada, deklaracja wiary), obowiązkowa modlitwa (salat, 5 razy dziennie 35 ), post w miesiącu Ramadanie (saum), obowiązkowa jałmużna zakat, oraz hadżdż, czyli pielgrzymka do Mekki 36. Niezmiernie ważnym pojęciem islamskim jest al- ibadat oddawanie Bogu czci, wynikające z uznania relacji Bóg-człowiek (lub inaczej: Król-poddany, Pansługa) za obowiązującą. W istocie muzułmanin uważa się za sługę, czy też inaczej mówiąc: niewolnika Boga, który jako jedyny jest Wszechwładny. Opisują to wersety Koranu: Powiedz: «Jak wam się wydaje? Jeśli Bóg zabierze wam słuch i wzrok, i nałoży pieczęć na wasze serca, to jaki bóg, oprócz Boga, przywróci wam to?». Popatrz, jak My przedstawiamy nasze znaki! Oni jednak się odwracają (Koran 6:46). Sama nazwa religii, al-islam, oznacza właśnie rezygnację (w stosunku do Boga), poddanie się Mu itd.; termin al-muslim (muzułmanin) ma analogiczne znaczenie: 28 Zob. np.: I. Hussain, Tałhid i szirk. Monoteizm i politeizm, Białystok Arab. słowo Allach oznacza po prostu Boga; słowo to jest również używane przez posługujących się j. arabskim chrześcijan. 30 Zob. J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, ibidem, t. 2, s Nt. podstawowych idei islamskiej teologii zob. np.: ibidem, t. 1, s Z których jedyną, jaka zachowała się w oryginalnej formie do dnia dzisiejszego, jest Koran. 33 Od Adama przez, m.in. Lota, Noego, Abrahama, Mojżesza i Jezusa aż do Muhammada, który jest pieczęcią proroków, tj. zamyka cykl proroctwa przekazywanego ludzkości. 34 Wiara w al-qadar nie wyklucza np. pojęcia wolnej woli. 35 Oprócz tego są również w islamie modlitwy nieobowiązkowe, należące do kategorii Sunna. 36 Codzienną obowiązkową praktyką muzułmanina jest modlitwa salat; obowiązkowy post jest praktykowany przez miesiąc, raz w roku; podobnie zakat daje się raz w roku (nie wspominamy jałmużny nieobowiązkowej, która nazywa się sadaqa); pielgrzymka do Mekki powinna być odbyta przynajmniej raz w życiu, jeśli okoliczności na to pozwalają.

10 102 Tomasz Stefaniuk odnosi się do kogoś, kto jest w stanie islamu. Stan ten jest opisany w Koranie w następującym wersecie: Powiedz: «Zaprawdę, moja modlitwa, moje praktyki religijne, moje życie i moja śmierć należą do Boga, Pana Światów» (Koran 6:162). Do Boga zatem należy zdrowie człowieka, a nawet więcej należy doń życie człowieka w całości. Warto ponadto zaznaczyć, iż wspomniany wyżej islamski termin al- ibadat nie odnosi się tylko do praktykowania modlitwy, postu itd. Całe życie muzułmanina czy muzułmanki, o ile jest zgodne z wolą Stwórcy, jest aktem czci, czy też, mówiąc dokładniej, stanowi ciąg połączonych aktów oddawania czci Stwórcy i Panu ludzkości. Człowiek nie jest przez islam traktowany jako istota pozostawiona bez przewodnictwa w sprawach życia doczesnego; uwaga ta dotyczy również kwestii związanych ze zdrowiem. Przeciwnie, Bóg objawił swoją wolę, posyłając Księgi i proroków. Mądry człowiek powinien skorzystać z mądrości Bożej, którą dysponują ludzie przyjmujący to Objawienie: prorocy, wspólnota wiernych itd. Rzecz jasna, według islamu poddanie się woli Boga nie stoi w sprzeczności z rozwijaniem wiedzy naukowej, np. wiedzy medycznej; przeciwnie, rozwijanie tej wiedzy (jak i niemal każdej innej dziedziny wiedzy) stanowi kolejnym przejawem poddania się woli Stwórcy 37. Innymi słowy, islam nie przeciwstawia sobie wiedzy i wiary, rozumu i serca wierzącego człowieka itd. Podsumowując ten fragment rozważań, należy podkreślić, że islamskie pojmowanie człowieka opiera się na następującej przesłance: człowiek jest stworzeniem Allacha, który jest jego Panem, Królem i Sędzią; jakiekolwiek praktyki dnia codziennego, również te związane ze zdrowiem, powinny to uwzględniać. Ponieważ Bóg jest tylko Dobry i nakazuje tylko dobro, właściwe praktykowanie islamu powinno przybliżyć człowieka do szczęśliwości, a także do szeroko pojmowanego zdrowia, dobrostanu itd. zarówno w tym życiu, jak i w ostatecznym. Spróbuję przybliżyć sposób, w jaki islam definiuje zdrowie. Przede wszystkim warto zauważyć, iż w świecie zachodnim niejako atomizuje się kwestie związane ze zdrowiem, wyłączając je z szerszej perspektywy; innymi słowy zdrowie w kulturze zachodniej jest traktowane jako nazwijmy to wprost kwestia czysto techniczna : zdrowie albo jest, albo go nie ma. Jeżeli ktoś cierpi na chorobę, oznacza to, że mechanizm, jakim jest ciało ludzkie, rozregulował się, a więc są konieczne działania lekarza. Jeżeli nie stwierdza się jakichś dysfunkcji, człowiek jest uważany za zdrowego. Oto w jaki sposób zdrowie definiuje np. Encyklopedia PWN: jest to stan pełnego fizycznego, umysłowego i społecznego dobrego samopoczucia, przy całkowitym braku choroby lub kalectwa 38. Zdrowie człowieka jest zatem wyraźnie utożsamiane po pierwsze z dobrym samopoczuciem, po drugie z brakiem choroby. Islam nie zgadza się z takim poglądem, głosząc, że również osoby chore (np. na duszy, lub sercu ) mogą mieć świetne samopoczucie, a brak zauważal- 37 Zob. przedstawione wcześniej informacje nt. pojmowania wiedzy w islamie (zdobywanie wiedzy jako obowiązek sensu stricto religijny itd.). 38 Zob. URL = <htpp://encyklopedia.pwn.pl>.

11 Czy istnieje islamska filozofia zdrowia? 103 nej choroby ciała nie wyklucza jeszcze innych chorób, np. chorób duszy czy serca pojmowanego jako źródło emocji, wyborów podejmowanych przez człowieka, ośrodek wiary, moralności itd. Islam nakazuje spojrzeć całościowo i uczy, iż bycie człowiekiem nie ogranicza się wyłącznie do posiadania ciała, dobrego lub gorszego samopoczucia itd. Człowiek to również duch, czy też dusza (arab. ruh) 39 ; dowiadujemy się tego m.in. z fragmentów Koranu mówiących o stworzeniu Adama: I oto powiedział twój Pan do aniołów: «Ja stwarzam człowieka z suchej gliny, z uformowanego mułu. / A kiedy go ukształtuję harmonijnie i tchnę w niego z Mojego ducha, to padnijcie przed nim, wybijając pokłony!» (Koran 15: 28 29). Zdrowie, czy ujmując szerzej: dobrostan człowieka to według islamu stan istoty ludzkiej pojmowanej jako całość, bez wyłączania ciała czy duszy. Choroby ciała które islam po prostu nakazuje leczyć to nie jedyne choroby; czymś nawet w pewnym sensie gorszym są choroby duszy. Innymi słowy, zgodnie z nauczaniem islamskim nie sposób określić jako zdrowego kogoś, kto uporczywie odrzuca napomnienie pochodzące od Boga, kto świadomie wybiera zło, kogo umysł i wola nie działają prawidłowo itd. Odnosi się do tego m.in. następujący werset Koranu: ( ) Zatwardziałe były ich serca i upiększał im szatan to, co oni czynili. / A kiedy zapomnieli to, co zostało im przypomniane, My otwarliśmy dla nich bramy wszystkich rzeczy. Aż w końcu, kiedy się radowali tym, co zostało im dane, pochwyciliśmy ich niespodziewanie. I oto popadli w rozpacz (Koran 6:43 44). Ludzie uporczywie odrzucający dobrą drogę, podanie się woli Stwórcy itd. mogą być określeni jako chorzy ; niewątpliwie, według islamu, chorymi nazwiemy co najmniej ich serca: Oni usiłują oszukać Boga i tych, którzy wierzą, lecz oszukują tylko siebie samych; oni tego nie pojmują / W ich sercach jest choroba, a Bóg jeszcze powiększa ich chorobę. Spotka ich kara bolesna za to, że kłamią (Koran 2:9 10). Inne wersety Koranu również informują o związku zachodzącym miedzy szeroko pojmowanym zdrowiem (względnie: dobrostanem człowieka) a drogą jego duchowego rozwoju: Oto mówią obłudnicy i ci, w których sercach jest choroba: «Tych ludzi zwiodła ich religia». Ale ten, kto zaufał Bogu Zaprawdę, Bóg jest Potężny, Mądry! (Koran 8:49); Natomiast tym, w których sercach tkwi choroba, ona [zesłana sura, czyli rozdział Koranu przyp. T.S.] dodała nieczystości do ich nieczystości, i oni umierają jako niewierni (Koran 9:125). Jak widać, według wersetów Koranu choroba serca 40, a także choroba ducha związane są z niewiarą, z odrzucaniem znaków Boga (tzn. m.in. z odrzucaniem Objawienia), a także ze złym, zabronionym przez Stwórcę postępowaniem. Choroba serca więc, o której tutaj mowa, jest powodowana przez niewłaściwe wybory 39 Arab. ruh oznacza (w odniesieniu do islamskiej teologii) Boże tchnienie, które jest elementem człowieka. Element ów, w przeciwieństwie do ciała, jest nieśmiertelny. 40 Celowo ujęte w cudzysłów dla odróżnienie od chorób serca, o jakich naucza medycyna.

12 104 Tomasz Stefaniuk podejmowane w życiu doczesnym. Odnoszą się do tego następujące wersety świętej Księgi islamu: ( ) Bóg ściera to, co podsuwa szatan; potem utwierdza swoje znaki ( ) / by uczynić to, co podsuwa szatan, próbą dla tych, w których sercach tkwi choroba i którzy serca mają zatwardziałe. Zaprawdę niesprawiedliwi daleko odeszli w swoim odszczepieństwie! (Koran 22:52 53); I oto mówili obłudnicy i ci, w których sercach była choroba: «Nie obiecał nam Bóg i Jego Posłaniec nic innego, jak tylko złudę» (Koran 33:12); ( ) A kiedy zostaje zesłana jakaś sura, pewnie wyłożona, i wspomina się w niej walkę, widzisz jak ci, których serca są chore, spoglądają na ciebie zamglonym spojrzeniem umierającego ( ) (Koran 47:20); Czy sądzą ci, w których sercach tkwi choroba, iż Bóg nie ujawni ich zawiści? (Koran 47:29) 41. O chorobie serca w powyższym znaczeniu tego określenia informuje również znany hadis: ( ) I zaprawdę, w ciele jest pewien organ, i kiedy jest on dobry, to dobre będzie również całe ciało, a kiedy jest on chory, to choruje całe ciało; i zaprawdę, jest to serce 42. Wydaje się, że czytając powyższe fragmenty tekstów źródłowych islamu, można dojść do jednego wniosku: niewiara i uporczywe odrzucanie znaków Boga stanowią pewien rodzaj choroby; choroby, z której nigdy nie będą sobie w pełni zdawały sprawy osoby o światopoglądzie materialistycznym czy ateistycznym. Innymi słowy, człowiek wierzący jest w pewien sposób zdrowszy (tzn. jego egzystencja jest bardziej prawidłowa, poprawna itd.). Należy przy tym jednak zaznaczyć, że nie chodzi o potoczne rozumienie zdrowia i choroby, lecz o takie ich pojmowanie, które uwzględnia istnienie tego, co w teologii islamskiej określane jest jako alghayb, tj. świat ukryty, świat niewidzialny. Wiara w świat niewidzialny jest w religii islamskiej czymś niezmiernie istotnym; do al-ghayb zaliczymy m.in. anioły i inne stworzenia Allacha, które są dla nas obecnie niewidzialne, raj i piekło, a także ducha ludzkiego (lub duszę ludzką). Choroby serca, czy choroby duszy również są elementami owego porządku al-ghayb, powinny być zatem traktowane jako przedmiot wiary religijnej muzułmanów, a także jako elementy rzeczywistości, które dla znacznej grupy ludzi nie są przedmiotem poznania. Należy podkreślić, iż według nauczania islamu Bóg nie tylko ostrzega przed chorobą, lecz również zsyła wiernym drogę prawidłową, zdrową drogę obfitującą w błogosławieństwa i pouczenia dotyczące właściwego, korzystnego dla człowieka postępowania. Drogą tą są prawdy objawione zawarte w Koranie i przekazane przez proroka Muhammada. Wspomina o tym sam Koran: To jest Księga nie ma co do tego żadnej wątpliwości droga prosta dla bogobojnych (Koran 2:2); My zsyłamy poprzez Koran to, co jest uzdrowieniem [arab. szifa a przyp. T.S.] i miłosierdziem dla wiernych; a niesprawiedliwym powiększa on tylko stratę (Koran 17:82) Nt. choroby serca, związanej z brakiem wiary i buntowaniem się przeciwko Bogu, zob. także: Koran 2:74, 5:52, 22:53; 24:50; 33:32; 33:60; 74: Zob. Imam Nałałij, Czterdzieści hadisów Nałałija, Łódź 1993, s Zob. również: Koran 41:44 gdzie sam Koran jest ponownie określony jako uzdrowienie.

13 Czy istnieje islamska filozofia zdrowia? 105 Jak widać, pojmowanie zdrowia stanowi w islamie konsekwencję przyjęcia pewnego całościowego obrazu świata; podstawowym w odniesieniu do człowieka elementem owej koncepcji jest traktowanie istoty ludzkiej nie jako miary wszechrzeczy (by posłużyć się znanym określeniem sofistów), lecz przeciwnie, jako stworzenia całkowicie zależnego od Boga. Dobrostan człowieka, jego zdrowie itd. zależą wyłącznie od Boga, należy więc poddać się swemu Stwórcy nie przypisując Mu towarzyszy: Powiedz: Kto wybawi was z ciemności lądu i morza? Wy wzywacie Go [Boga przyp. T.S.] pokornie i w skrytości: «Jeśli Ty nas od nich wybawisz, to my z pewnością będziemy między tymi, którzy są wdzięczni!». / Powiedz: Bóg wybawia was od tego i wszelkiego utrapienia, a wy Jemu dodajecie współtowarzyszy [tj. głosicie szirk, politeizm przyp. T.S.] (Koran 6:63 64); Powiedz: On jest Bogiem Jedynym, / Bogiem Wiekuistym! / Nie zrodził i nie został zrodzony! / I nikt Jemu nie jest równy (Koran 112:1 4). O całkowitym uzależnieniu tego, co spotyka człowieka w życiu od woli Boga wspominają liczne wersety Koranu, a także hadisy: Do Niego należy królestwo niebios i ziemi; On daje życie i On powoduje śmierć; i On jest nad każdą rzeczą Wszechwładny!. (Koran 57:2). Poddanie się woli Boga owocuje, według islamu, nie tylko kroczeniem as-sirat al-mustaqim 44, drogą prostą, drogą właściwą, zdrową lecz również cierpliwym znoszeniem tego, co zesłał los. Cierpliwość jest jedną z najważniejszych cnót muzułmanina; znaczenie cierpliwości w życiu człowieka podkreśla m.in. sura Al- Asr: Zaprawdę, człowiek jest na drodze zguby! / Z wyjątkiem tych, którzy uwierzyli i czynili dobre dzieła, i zachęcali się wzajemnie do prawdy, i zachęcali się wzajemnie do cierpliwości (Koran 103:2 3). Cierpliwość, jak słusznie zauważa M. Al-Gazali, wynika z uznania, że życie doczesne nie jest miejscem kary Allacha, lecz tymczasowym miejscem próby, lub też dokładniej to ujmując: ciągu następujących po sobie prób 45. Jak pisze wspominany autor: Człowiek nie ma innego wyboru, jak tylko przyjąć nadchodzące nieszczęście z cierpliwością 46 ; skoro życie sprowadza się do egzaminu, powinniśmy dążyć do tego, aby ów egzamin zdać z powodzeniem 47. Nie wynika z tego, że islam pochwala cierpienie (np. chorobę) dla samego cierpienia; przeciwnie, islam zachęca do znoszenia trudów spotykających wiernego z siłą, wiarą i spokojem 48. Jak głosi Koran: My doświadczymy was nieco strachem, głodem i utratą dóbr, życia i owoców. Głoś radosną wieść cierpliwym! (Koran 2:155). 44 Zob. tłumaczenie pierwszej sury Koranu. 45 Zob. M. Al-Gazali, Zarys etyki muzułmańskiej, tłum. Białystok 2004, s Ibidem, s Ibidem. 48 Ibidem, s. 90.

14 106 Tomasz Stefaniuk Niewątpliwie cierpliwość jest niezbędna w chorobie, a także w każdym innym nieszczęściu. Znany jest hadis, z którego dowiadujemy się, iż prorok Muhammad zwrócił się do pewnej chorującej muzułmanki następującymi słowy: Mam dla ciebie Umm Ala dobrą nowinę choroba muzułmanina sprawia odpuszczenie grzechu, tak samo jak ogień przyczynia się do oczyszczenia żelaza i srebra 49. Wypowiedź tę należy rozumieć w następujący sposób: według islamu dusza człowieka wierzącego zostaje oczyszczona przez ciężkie doświadczenia życia doczesnego; jest to dla człowieka korzystne, bo na pewno lepiej jest wejść oczyszczonym do raju niż wieść beztroskie życie doczesne, po którym nastąpi kara wiecznego potępienia w piekle. Powyższy schemat dotyczy jednak co należy podkreślić wyłącznie ludzi wiernych. Choroba człowieka odrzucającego Boga nie oczyszcza go od niczego; niewierzący ani nie poszukuje oczyszczenia od grzechów ani też nie dostępuje go przez cierpliwie znoszenie doświadczeń życia doczesnego. Z powyższych rozważań wynika, że człowiek wierzący, którego dotknęła choroba powinien być za nią w gruncie rzeczy wdzięczny Stwórcy; zgodnie ze słowami proroka Muhammada nieszczęścia spotykające wiernego w życiu doczesnym albo oczyszczają go z grzechów, albo też podnoszą jego status w raju. Nie sposób nie wspomnieć o zdrowiu i chorobie w odniesieniu do islamskiej eschatologii. Jak wiadomo, islam naucza, iż doczesne doświadczenia człowieka są jedynie krótkim etapem istnienia człowieka. Duch człowieka jest nieśmiertelny; śmierć to nic innego, jak odłączenie się ducha od ciała. Po śmierci ciało ludzkie jest już oczywiście bezużyteczne, duch zaś przebywa w zaświatach (arab. barzaq), poza granicami życia, gdzie oczekuje na ponowne zjednoczenie z ciałem, czyli na zmartwychwstanie po którym nastąpi Dzień Sądu. Ludzie, z których Bóg będzie zadowolony, staną się mieszkańcami raju, a potępieni mieszkańcami piekła. Przebywanie w raju (arab. dżanna, ogrody) wiąże się z ostatecznym szczęściem, jest to bowiem miejsce, w którym człowiek nie musi się obawiać m.in. chorób czy śmierci. Wynika stąd, że poddając się woli Boga, człowiek stara się jednocześnie o zdrowie i dobrostan w ostatecznym, nieskończonym (życie w raju jest życiem poza czasem) wymiarze. Muzułmanin prawidłowo pojmujący islam akceptuje swój stan doczesny i potrafi czerpać z niego radość; nie pragnie jednak nieskończonego przebywania w świecie doczesnym, ponieważ wie, że jest to niemożliwe, a ponadto oddala go to od Boga i raju. Przebywania w piekle (Gehennie; arab. dżahanna) trudno nie utożsamiać z nieustannym cierpieniem. Według nauczania islamu, zabiegając o Raj (a także starając się o odsunięcie od siebie Gehenny) zabiegamy w gruncie rzeczy o zdrowie, a także staramy się uniknąć cierpienia, nieporównywalnego z cierpieniem, z jakim mamy do czynienia podczas choroby w życiu doczesnym. W porównaniu z cierpieniami człowieka potępionego, czyli mieszkańca piekła, choroby (i wszelkie inne problemy) tego życia to jedynie nic nie znaczące drobiazgi. Każda choroba kiedyś się kończy, a cierpienia Gehenny obejmują ludzi potępionych przez Boga umieszczonych w palącym się nieustannie ogniu 50 na wieczność. Kwestie te wspomina m.in. sura At-Takathur: 49 Podaję za: Al-Gazali, op. cit., s Zob. m.in.: Koran 101.

15 Czy istnieje islamska filozofia zdrowia? 107 ( ) Zabawia was współzawodnictwo w pomnażaniu / do chwili, aż odwiedzicie groby. / Wcale nie! Wy wkrótce będziecie wiedzieć! / Jeszcze teraz nie! Wy wkrótce będziecie wiedzieć! / Wcale nie! Gdybyście wiedzieli wiedzą pewną! / Z pewnością zobaczycie ogień piekielny! / Potem, z pewnością, zobaczycie go okiem pewności! / Potem, z pewnością, zostaniecie zapytani tego Dnia o szczęśliwość! (Koran 102:1 8). Jest oczywiste, że skoro muzułmanie wierzą w istnienie spraw ostatecznych (nieśmiertelność duszy ludzkiej, zmartwychwstanie, Sąd Boży, a następnie raj lub piekło), nie biorą pod uwagę wyłącznie dobrostanu związanego z tym życiem, lecz uwzględniają również swoje dalsze, pośmiertne losy. Są one związane z kolejnymi, wymienionymi już 2 etapami istnienia człowieka: wspomnianym przebywaniem duszy w zaświatach, a następnie ostatecznym miejscem przebywania człowieka rajem lub Gehenną. Podsumowując ten fragment rozważań, warto podkreślić, iż islam naprawdę proponuje drogę środka, drogę umiarkowania, nieprzesadzania w czymkolwiek. Nie zaleca, aby całkowicie rezygnować z błogosławieństw życia doczesnego, np. ze zdrowia, po to, aby zyskać szczęście ostateczne. Przeciwnie, według nauczania islamu podporządkowanie się woli Boga uczyni człowieka szczęśliwym zarówno w tym życiu, jak i w życiu ostatecznym. Bezustanne i bezsensowne umartwianie się, postawa eskapistyczna z jednej strony, z drugiej zaś: niczym nieograniczony hedonizm nie mają nic wspólnego z islamem, który nakazuje zachowanie równowagi zarówno w odniesieniu do spraw ciała, jak i ducha. Związek nakazów szariatu i praktyk muzułmańskich ze zdrowiem Jak słusznie zauważa J. Bielawski, z religią islamską silnie wiąże się szariat, prawo muzułmańskie; nauka prawa muzułmańskiego stanowi właściwie część teologii, a przepisy prawne mają treść religijną 51. Według wspomnianego autora poznanie szariatu umożliwia lepsze i pełniejsze poznanie wspólnoty muzułmańskiej, a także kultury świata islamu 52. Islam, bardziej niż inne religie, ma charakter pewnego jasno określonego porządku prawnego, regulującego postępowanie wiernych przez ustalenie, co jest nakazane (arab. fard, liczba mnoga: fara id 53 ), dozwolone czy słuszne, a co niesłuszne i zakazane 54. Islam naucza, iż swoboda ludzkich wyborów powinna być w pewien sposób korygowana ze względu na cel, jakim jest zapewnienie szczęścia człowiekowi (jednostce), a także wspólnocie, ogółowi wiernych. Stąd też szariat to w gruncie rzeczy zbiór przepisów prawnych a jednocześnie: przykazań obejmujących 51 J. Bielawski, Islam: religia prawa i państwa, Życie i myśl 1964, nr 7 8, s Ibidem. 53 Warto podkreślić, że samo dbanie o zdrowie stanowi z punktu widzenia szariatu właśnie fard, czyli ścisły obowiązek osoby wierzącej, muzułmanina. 54 Zob. ibidem, s. 59.

16 108 Tomasz Stefaniuk wszystkie aspekty życia indywidualnego, rodzinnego i społecznego 55. Ochrona zdrowia człowieka jest jednym z zamiarów szariatu. Religijne prawo muzułmańskie opierając się na Objawieniu, to jest na treści Koranu, a także na przykładzie, jak i pozostawił po sobie wysłannik Boży, który owo Objawienie przekazał, tj. Muhammad dąży do zapewnienia człowiekowi wszelkiego pożytku, a także do odsunięcia odeń wszelkiej możliwej szkody. Wspomina o tym m.in. następujący werset Koranu: ( ) On [prorok Muhammad przyp. T.S.] im nakazuje to, co jest słuszne, a zakazuje tego, co niesłuszne; i zezwala im na rzeczy dobre, a zakazuje im rzeczy złych; i zdejmuje z nich brzemię i okowy, które im ciążyły. A ci, którzy w niego wierzą, podtrzymują go i pomagają mu, i idą za światłem, które zostało z nim zesłane oni będą szczęśliwi (Koran 7:157). Powyższy werset w jasny i wyraźny sposób opisuje fundamentalny rys islamskiego prawa religijnego, szariatu: system ten zachęca ludzi do wybierania tego, co dobre i dozwolone w oczach Boga (halal); jest to jednocześnie to, co jest pożyteczne dla człowieka. Szariat stara się oddalić od człowieka to, co w oczach Boga jest złe i niedozwolone (haram), a co jednocześnie przynosi szkodę człowiekowi, rodzinie, społeczeństwu. Dobry przykład stanowią islamskie przepisy prawne odnoszące się do zasad odżywiania się. Jak wiadomo, islam zabrania m.in. spożywania krwi, padliny, wieprzowiny i alkoholu (podobnie zresztą jak wszelkich innych substancji wpływających na prawidłowe funkcjonowanie umysłu człowieka). Jeżeli idzie zatem o napoje, które może spożywać człowiek, w gruncie rzeczy wszystkie są halal, z wyjątkiem alkoholu 56, który jest haram. Oddalając się od spożywania alkoholu, muzułmanin przede wszystkim wypełnia objawioną wolę Boga, lecz również oddala od siebie to, co jest złe i szkodliwe dla niego samego, jego rodziny, otoczenia itd. 57 O tym, że przepisy prawne szariatu mają chronić człowieka, w tym również jego zdrowie, wspomina poza wersetami Księgi również następujący hadis: ( ) Wysłannik Allacha rzekł: Nie powinno się krzywdzić, ani odpłacać za wyrządzone krzywdy 58. Jak podkreśla Ali Abi Issa, komentator hadisów ze zbioru Nałałija, hadis ten, ustanawiając jedną z podstawowych zasad prawa islamskiego, potępia krzywdę, która może mieć różne odcienie i dotykać w różnej formie. ( ) Może także przynosić krzywdę samemu krzywdzicielowi 59. Treść tego hadisu odnosi się, co oczywiste, do krzywdy mającej związek z majątkiem, handlem, dziedziczeniem itd. lecz również ze zdrowiem. Jak pisze Ali Abi Issa, przykładem krzywdy przynoszącej szkodę także krzywdzicielowi jest np. palenie tytoniu. Szkoda jest wyrządzona w tym wypadku środowisku, otoczeniu palacza pod względem zdro- 55 Zob. ibidem, s A także, o czym była już mowa, krwi. 57 Islam, co prawda, stwierdza, że alkohol ma pewne dobre cechy; są one jednak tak nieliczne w porównaniu z jego złymi cechami, że korzystne jest całkowicie zabronić ludziom jego spożywania. 58 Ali Abi Issa, Komentarz czterdziestu hadisów Nałałija, Białystok 1999, s Ibidem.

17 Czy istnieje islamska filozofia zdrowia? 109 wotnym, ale też dotyczy samego palacza pod względem zdrowotnym i dodatkowo materialnym [majątkowym przyp. T.S.] 60. Na zachowanie zdrowia są nakierowane również liczne islamskie praktyki religijne 61. W dalszej części niniejszych rozważań omówię m.in. istotne elementy codziennej praktyki muzułmańskiej, mające ścisły związek ze zdrowiem: odżywianie się, zachowywanie higieny, post, modlitwa, walka z alkoholizmem, narkomanią i nikotynizmem, a także wpływ islamu na komfort psychiczny człowieka. Żywność i sposób odżywiania się Jak już wspomniałem, muzułmanie powinni jeść to, co dobre i dozwolone przez Boga, unikać zaś tego, co złe i zabronione. Trafnie ujmuje to H. Abdalati, pisząc, iż człowiek ma nadać specjalne znaczenie swemu pożywieniu, jeśli pragnie zachować zdrowie, a także czystość serca, duszy i umysłu. 62 Jak głosi jeden z wersetów Koranu: O ludzie! Jedzcie z tego, co jest na ziemi dozwolone I dobre, I nie chodźcie śladami szatana! Zaprawdę, on jest dla was wrogiem jawnym! (Koran 2:168). Dozwolone jest w gruncie rzeczy wszystko to, co nie jest przez islam wyraźnie zakazane. Muzułmanie powinni unikać pewnych rodzajów żywności, o czym informują liczne wersety Koranu. Islam zabrania spożywania: padliny, krwi, wieprzowiny, wszelkich napojów (i substancji) odurzających (arab. al-khamr) 63, mięsa zwierząt ofiarowanym idolom (bożkom, bałwanom), mięsa, którym posilały się dzikie zwierzęta, a także mięsa zwierząt, które zmarły w wyniku uduszenia lub które zabito tępym narzędziem. Wspomina o tym Koran: On zakazał wam tylko: padliny, krwi i mięsa wieprzowego, i tego, co zostało złożone na ofiarę czemuś innemu niż Bóg ( ) (Koran 2:173). Wpływ spożywania żywności, która jest haram (tj. bezwzględnie zabroniona w islamie) na zdrowie człowieka omawia m.in. S. Athar Ibidem; dodatkowo autor pisze: W islamie bowiem wydawanie pieniędzy na rzeczy nie przynoszące pożytku jest zabronione i wchodzi w zakres pojęcia rozrzutności (zob. tamże). 61 Samo sformułowanie islamskie praktyki religijne nie jest precyzyjne nie wyraża bowiem tego, że w życiu prawidłowo postępującego muzułmanina nie ma innych praktyk poza praktykami religijnymi. 62 Idem, Spojrzenie w islam, Białystok 2003, s Zob. Koran 2:219, 5: Zalecenia zdrowotne i higieniczne islamu poddawane są ocenie jako racjonalne pod względem medycznym również przez jego dzisiejszych wyznawców. Przykładem takich ocen jest artykuł S. Athara; zob.: idem, Effects of Prohibited Foods, Intoxicants and Ingredients on Human Hormones and Behaviour; źródlo internetowe: com/im19html. Athar wskazuje zasadniczą zgodność tych zaleceń ze stanem współczesnej wiedzy medycznej. Zwraca on m.in. uwagę na to, że spożywanie wieprzowiny znacząco wpływa na gospodarkę hormonalną człowieka, a także na jego zachowanie. Wieprzowina zwiera bardzo niezdrowe tłuszcze, które odkładają się w ciele człowieka. Spożywanie wie-

18 110 Tomasz Stefaniuk Walka z alkoholizmem, narkomanią i nikotynizmem Islam zabrania spożywania alkoholu, który zgodnie z treścią wyrażoną w Sunnie jest źródłem każdego niemal grzechu. Jak czytamy w Koranie: Szatan chce tylko rzucić między was nieprzyjaźń i zawiść przez wino ( ) i odwrócić was od wspominania Boga i od modlitwy. Czyż wy nie zaprzestaniecie! (Koran 5:91). Każdy rodzaj alkoholu jest traktowany w islamie podobnie zresztą jak wszelkie inne substancje mogące destrukcyjnie wpływać na umysł i zachowanie człowieka jako al-khamr, tj. jako coś, czego nie należy spożywać. Odnoszą się do tego bardzo wyraźnie wersety Koranu, wspominające o wytwarzaniu napojów alkoholowych przez ludzi oraz zakazujące ich spożywania: A z owoców palm i winnej latorośli czerpiecie dla siebie napój oszałamiający ( ) (Koran 16:67). O wy, którzy wierzycie! Wino, majsir [popularna wśród Arabów przed islamem gra hazardowa, gra w strzały przyp. T.S.], bałwany i strzały wróżbiarskie to obrzydliwość wynikająca z dzieła szatana. Unikajcie więc tego! ( ) (Koran 5:90) 65. Jeżeli chodzi o alkohol, w Koranie czytamy, że nie jest on zły sam z siebie lecz ze względu na użytek, jak czynią zeń (upijający się) ludzie. Innymi słowy, zgodnie z nauczaniem islamu alkohol jako substancja chemiczna me też dobre strony; może być np. wykorzystywany przy wytwarzaniu pewnych leków czy produkcji kosmetyków 66. Zakaz spożywania alkoholu, a także przyjmowania jakichkolwiek substancji wpływających na funkcjonowanie umysłu człowieka ma w islamie bezpośredni związek z podstawowymi wskazaniami etyki. Zgodnie z nauczaniem islamskim, człowiek powinien wieść swe życie świadomie, postępując racjonalnie, a także pamiętać o odpowiedzialności za własne czyny i wybory, ponieważ będzie rozliczony przez swego Stwórcę w Dniu Sądu. Wspominają o tym wyraźnie wersety Koranu: O wy, którzy wierzycie! Nie zbliżajcie się do modlitwy, kiedy jesteście pijani, dopóki nie będziecie wiedzieć, co mówicie ( ) (Koran 4:43). Palenie tytoniu nie jest zakazane w ten sam sposób, co np. spożywanie wieprzowiny lub alkoholu; tym niemniej należy zaznaczyć, że wśród praktykujących muzułmanów odsetek osób uzależnionych od nikotyny jest znacznie mniejszy niż przowiny wpływa na stężenie cholesterolu, czynność serca itd. Równie negatywny wpływ na ciało człowieka ma spożywanie padliny, a także krwi czy to pod postacią jej bezpośredniego spożywania (co jest popularne w Afryce, lecz również np. we Francji), czy to ze względu na nieodpowiedni ubój zwierząt hodowlanych (krew zalegająca w ciele zabitego zwierzęcia). Krew, jak wiadomo, zawiera wszystkie hormony, a także wirusy, dlatego jej spożywanie nie może nie wpływać na zdrowie człowieka. 65 Zob. również: Koran 5:3, 5:91, 6:145, 16: W islamie nie jest zabronione np. używanie perfum zawierających alkohol czy też korzystanie z lekarstw zawierających alkohol, gdy niedostępne są inne, równie skuteczne lekarstwa niezawierające alkoholu.

19 Czy istnieje islamska filozofia zdrowia? 111 na Zachodzie. Jest tak m.in. dlatego, że post w miesiącu Ramadanie (obowiązkowy dla zdrowych, dorosłych muzułmanów) wyklucza właśnie palenie tytoniu. Warto też zauważyć, że wersety Koranu wprost zakazują wiernym wyrządzania sobie krzywdy, a także trwonienia majątku: ( ) Nie rzucajcie się własnymi rękami ku zatraceniu ( ) (Koran 2:195). ( ) Nie zabijajcie się ( ) (Koran 4:29). I dawaj krewnemu, co mu się należy, i biednemu, i podróżnemu; lecz nie rozrzucaj majątku (Koran 17:26). Oczyszczanie się oraz higiena dnia codziennego Warunkiem modlitwy muzułmańskiej (salat) jest oczyszczenie ciała, czyli ablucja (arab. łudu) 67. Modlitwa bez łudu jest nieważna 68. Ablucja polega na obmyciu czystą wodą: dłoni (wraz z przegubami dłoni), przedramion do łokci (wraz z łokciami), twarzy, uszu oraz stóp, a także zwilżeniu głowy oraz przepłukaniu wodą ust oraz nosa. Ablucję unieważniają takie czynności, jak: sen lub drzemka, skorzystanie z toalety, stosunek seksualny czy wiatry. Po unieważnieniu ablucji musi być ona powtórzona, zanim przystąpi się do kolejnej modlitwy. W praktyce muzułmanie należą do grupy ludzi najczęściej oczyszczających się 69. Oprócz zwykłej ablucji, muzułmanin powinien dokonywać większej ablucji lub inaczej: obmycia (arab. ghusl) 70 m.in. po odbytym stosunku seksualnym. Warunkiem niezbędnym, jaki powinien być spełniony przed przystąpieniem do modlitwy, jest również noszenie odpowiednio czystej bielizny i odzieży; zabronione jest np. odprawianie modlitwy w ubraniu, na którym znajduje się choćby kropla moczu. Modlitwa Islamski zakaz spożywania wieprzowiny i alkoholu, czy też nakaz oczyszczania się przed modlitwą, w oczywisty sposób kojarzą się ze zdrowiem. Warto jednak wspomnieć również o korzystnym wpływie modlitwy na organizm człowieka nie tylko na jego duszę. Jak wiadomo, modlitwa muzułmańska powinna angażować nie tylko ducha i intelekt człowieka, lecz również ciało. Modlitwa muzułmańska 67 Nt. łudu zob. np. zbiór hadisów Bukhariego: hadisy nr (księga poświęcona łudu); źródło internetowe: URL = < 68 Zob. m.in. Abdalati, op. cit., s Muzułmanie znacznie bardziej niż wyznawcy innych religii (np. chrześcijaństwa) przykładają wagę do czystości ciała, czystej odzieży itd. Dla porównania: jasno wyrażonym obowiązkiem katolika jest uczestniczenie raz w tygodniu (w niedzielę) we mszy św., przy czym nie jest wymagane przed tym jakiekolwiek oczyszczenie; muzułmanin ma obowiązek modlić się 5 razy dziennie, oczyszczając się uprzednio. 70 Nt. ghusl zob. np. zbiór hadisów Bukhariego: hadisy nr (księga poświęcona ghusl); źródło internetowe: URL = <

20 112 Tomasz Stefaniuk (salat) polega, ujmując to w skrócie, na recytowaniu wersetów Koranu i oddawaniu Bogu pokłonów; angażują się przy tym liczne stawy i mięśnie, a także kręgosłup. Modlitwę można również uznać choć nie jest to jej podstawowym celem za obowiązkowe ćwiczenia fizyczne, niewymagające zresztą wielkiego wysiłku. Trafnie ujmuje to Abdalati, pisząc: Większość form wyznawania wiary islamu, takich jak modlitwy, post, pielgrzymka wykazuje pewien sportowy charakter chociaż służą one przede wszystkim duchowym celom 71. Być może to właśnie dzięki temu filarowi islamu, jakim jest modlitwa, miliony wierzących kobiet i mężczyzn, z natury niezainteresowanych choćby rekreacyjnym uprawianiem sportu (do czego zresztą islam zachęca), zdobędą się 5 razy dziennie na minimalny chociażby wysiłek fizyczny. Saum muzułmański post Muzułmański post w miesiącu Ramadanie (saum 72 ) stanowi, jak to już zostało wspomniane, jeden z 5 filarów islamu, m.in. po modlitwie salat. Post ten polega na powstrzymywaniu się od wszelkiego jedzenia, picia wszelkich napojów, a także od współżycia seksualnego między brzaskiem a zachodem słońca. Trwa on 29 lub 30 dni tyle, ile trwa miesiąc Ramadan. Saum poprzedza posiłek, zwany suhur, który powinien być zakończony jeszcze przed brzaskiem, a kończy iftar, posiłek po zachodzie słońca. W Ramadanie między zachodem a brzaskiem jedzenie i picie są oczywiście dozwolone 73. Z postu są zwolnione osoby chore, ludzie starsi, dzieci, osoby podróżujące, a także kobiety, które mają okres lub które karmią dzieci itd. Warto zaznaczyć, że islam nie nakłada na wiernych nadmiernych obciążeń, zwłaszcza nie nakazuje praktykować czegokolwiek kosztem zdrowia 74. Nakaz poszczenia wynika w islamie z treści Koranu: O wy, którzy wierzycie! Jest wam przepisany post, tak jak został przepisany tym, którzy byli przed wami być może, wy będziecie bogobojni (Koran 2:183). 71 Idem, op. cit., s Inna nazwa: siyam. 73 Uwaga ta dotyczy oczywiście również współżycia płciowego między małżonkami (stosunki pozamałżeńskie są przez islam zakazane). 74 Zalecenia zdrowotne i higieniczne islamu, w tym również nakaz poszczenia w Ramadanie, interpretują z punktu widzenia standardu współczesnej medycyny dzisiejsi jej wyznawcy. S. Althar zauważa np. że post przyczynia się do zmniejszenia ewentualnej nadwagi, niesłużącej zdrowiu, a także normalizuje metabolizm i wpływa korzystnie na ośrodkowy układ nerwowy. Nie powinno się również lekceważyć psychologicznych aspektów saumu; poszczące osoby często opisują, że podczas praktykowania postu ogarnia je spokój. Zob. S. Athar, Medical Ascpects of Islamic Fasting; cyt. za: URL = <htpp:// com/im15.html>.