PO CO PAN BÓG STWORZYŁ KWIATY?

Transkrypt

1 PO CO PAN BÓG STWORZYŁ KWIATY? 9 CELE OGÓLNE: rozwijanie wrażliwości zmysłowej rozwijanie pasji poznawania zjawisk przyrodniczych rozwijanie umiejętności analizowania obserwowanych zjawisk zrozumienie roli człowieka w środowisku przyrodniczym kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy kształtowanie umiejętności pracy zespołowej. CELE OPERACYJNE: Przewidywane osiągnięcia uczeń potrafi: dostrzec różnorodność barw, kształtów i zapachów kwiatów wyróżnić podstawowe elementy w budowie kwiatu określić kształt korony wybranych kwiatów wyjaśnić związek pomiędzy kwiatami i owadami wymienić korzyści jakie odnosi kwiat, a jakie owad podczas spotkania nazwać owady zapylające kwiaty wyjaśnić znaczenie zapylenia w życiu roślin prowadzić samodzielnie obserwacje przyrodnicze rozpoznać wybrane gatunki roślin i zwierząt posługiwać się atlasami i prostymi kluczami do rozpoznawania gatunków roślin i zwierząt dzielić się spostrzeżeniami z obserwacji umiejętnie pracować w grupie. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: żywe okazy kwiatów o różnych barwach i kształtach korony lupy małe słoiki z nakrętkami ilustracje. Literatura dla nauczyciela: Buszko J., Masłowski J. Atlas motyli Polski. Image Warszawa Kremer B. Kwiaty leśne. Muza SA Warszawa Mowszowicz J. Flora letnia. WSiP Warszawa Szafer W. Kwiaty i zwierzęta. Zarys ekologii kwiatów. PWN Warszawa

2 PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ Kilka dni przed realizacją tematu trzeba znaleźć odpowiednie miejsce do zajęć terenowych najlepiej na łące ze śródpolną kępą drzew, dająca cień, aby uczniowie nie byli zbyt narażeni na upał. PRZEBIEG ZAJĘĆ Etap wprowadzający 1. Zabawa ruchowa Jestem motylem na łące. 2. Ćwiczenia uwrażliwiające Otwieram oczy, uszy, nos i ręce. 3. Ćwiczenie Poznaję zapachy kwiatów. Tworzę własny zapach. Poznajemy budowę kwiatów klasa II c Szkoła Podstawowa nr 1 w Mszanie Dolnej wychowawczyni Izabela Staroń Każdy uczeń otrzymuje mały słoik z nakrętką, do którego zbiera małe cząstki roślin (należy zbierać ostrożnie maleńkie cząstki, by nie niszczyć całych roślin). Po zebraniu pachnących cząstek zakręca słoik i przez kilka minut ogrzewa w dłoniach, a następnie zapoznaje się z zapachem w słoiku. Uczniowie dobierają się w grupy 3 5 osobowe i porównują zapachy w swoich słoikach, po czym kolejno każdy z uczniów zawiązuje oczy opaską i wśród słoików kolegów z grupy odnajduje swój zapach. Wniosek: Każdy kwiat pachnie inaczej. Wszystkie kwiaty razem tworzą zapach łąki. Etap realizacji 1. Obserwacja Zobacz jak zbudowany jest kwiat. Nauczyciel wybiera jeden duży okaz o prostej budowie i tłumaczy budowę kwiatu, zapoznając uczniów z podstawowymi elementami: kielich, korona, słupki i pręciki. 74

3 2. Ćwiczenie Znajdź na łące 3 kwiaty o różnych kolorach i obejrzyj je przez lupę. Każdy uczeń znajduje 3 kwiaty o różnych barwach, dokładnie ogląda przez lupę i odpowiada na pytania: Jaki kształt ma korona? Czy jest podobna do talerzyka, dzwonka, trąbki czy do otwartego pyszczka? 2. Pogadanka Kwiaty to naczynia z nektarem dla owadów. Nauczyciel tłumaczy i demonstruje jak kształt korony wpływa na sposób poruszania się owada. (Zał. 1,2) 3. Obserwacja Gdzie znajduje się nektar i dla jakiego owada jest przeznaczony? (Zał. 1,2). Kwiaty o kształcie talerzyków dają nektar wszystkim owadom. Kwiaty o kształcie trąbek i otwartych pyszczków dają nektar tylko tym owadom, które mają długie ssawki. Szukamy, gdzie znajduje się nektar i dla kogo jest przeznaczony klasa II c Szkoła Podstawowa nr 1 w Mszanie Dolnej wychowawczyni Izabela Staroń Wniosek: Wszystkie kwiaty, niezależnie od kształtu, składają się z tych samych elementów: kielicha, korony, słupków i pręcików. Etap podsumowujący 1. Wypełnianie karty pracy Podpisz i pokoloruj części kwiatu: płatki korony, działki kielicha, słupek, pręciki. Obejrzyj kwiaty i połącz je z owadami, które mogą spijać ich nektar lub zjadać pyłek. Znajdź na łące, narysuj i podpisz kwiaty o kształcie trąbki, talerzyka, dzwonka. ZAŁĄCZNIKI: Nr 1 Po co Pan Bóg stworzył kwiaty? Nr 2 Kwiaty i owady. Tajemnice owadopylności Nr 3 Kwiaty i owady tablica Nr 44 Nr 4 Karta pracy. 75

4 Załącznik 1. PO CO PAN BÓG STWORZYŁ KWIATY? Do czego roślinie są potrzebne kwiaty? Najważniejszym celem w życiu wszystkich organizmów jest wydanie potomstwa. W świecie roślin osiągnięciu tego właśnie celu służą kwiaty. To z nich powstają nasiona dające początek nowemu pokoleniu. Co to jest kwiat? Kwiat to skrócony pęd, służący do rozmnażania płciowego. Rozmaitość kształtów, rozmiarów, barw i zapachów kwiatów jest zadziwiająca. Mimo tak wielkiej różnorodności zasadniczy plan budowy jest taki sam. W każdym kwiecie, tak małym jak główka od szpilki lub dużym jak kapelusz, najważniejsze elementy to pręciki i słupki. O kwiatach zawierających tylko słupki lub tylko pręciki mówimy, że są jednopłciowe. Kwiaty posiadające oba te elementy są obupłciowe. Czym są słupki oraz pręciki i pyłek? Pręcik to męski organ płciowy. Zbudowany jest z cienkiej nitki, na której osadzone są pylniki, tworzące kolorową główkę. Wewnątrz pylników powstają ziarna pyłku, zawierające plemniki. Pojedyncze ziarna trudno dostrzec gołym okiem, jednak ich produkcja jest tak duża, że wysypując się z pylników tworzą mączną masę o charakterystycznej barwie najczęściej żółtej, pomarańczowej lub czerwonawej. To właśnie pyłek brudzi nasze nosy, gdy wąchamy kwiaty, a żółty nalot w wiosennych kałużach to masa pyłkowa drzew iglastych. Słupek to żeński organ płciowy. Zbudowany jest z zalążni oraz szyjki zakończonej znamieniem. Wewnątrz zalążni znajdują się zalążki z komórkami jajowymi. Po zapłodnieniu wewnątrz zalążni powstają nasiona, zaś sama zalążnia przekształca się w owoc. Warunkiem wytworzenia nasion i owoców jest zapylenie kwiatu. słupek znamię słupka płatek koronowy słupek wrzosu słupek barwinka słupek szałwi pręcik działka kielicha pręcik szałwi szypułka dno kwiatowe pręcik dziurawca pręcik przebiśniegu Co to jest zapylenie? Zapylenie to przeniesienie pyłku na znamię słupka. Po zapyleniu może dojść do zapłodnienia. Ziarno pyłku na znamieniu słupka kiełkuje, tworząc tzw. łagiewkę, przez którą plemniki dostają się do zalążni. 76

5 Aby wypełnić swoje życiowe zadanie rośliny muszą korzystać z usług pośredników: wiatru, wody lub zwierząt. Dlatego w długotrwałym procesie ewolucji kwiaty wytworzyły szeroką gamę zadziwiających urządzeń, służących zapyleniu. Budowa kwiatu, wygląd wszystkich jego elementów jest wyrazem przystosowania do charakteru pośrednika zapylacza. Jak wyglądają kwiaty wiatropylne? Kwiaty wiatropylne są bardzo drobne. Nie posiadają kolorowych płatków korony. Ich budowa jest prosta. Produkują bardzo dużą ilość pyłku, ponieważ działanie wiatru jest przypadkowe i chaotyczne. Tylko niewielka część pyłku trafi pod właściwy adres, zatem jego ogromna produkcja równoważy straty. By wyruszyć w podróż powietrzną trzeba dobrze wystartować. Moment startu masy pyłkowej ułatwia budowa kwiatostanów i pręcików. Giętkie, zwieszające się szypułki kwiatostanów oraz długie, wiotkie nitki pręcików są wprawiane w ruch nawet przez lekki podmuch. Również budowa samego pyłku jest ściśle przystosowana do środka transportu. Suchy i bardzo lekki pyłek długo unosi się w powietrzu i jest przenoszony przez wiatr na znaczne odległości. Podróżowanie z wiatrem ułatwiają ziarnom pyłku specjalne worki powietrzne. Adresat pyłkowej przesyłki, czyli kwiat żeński jest przygotowany do jej chwytania i unieruchamiania. U naszych drzew iglastych służy temu wydzielana przez zalążek kropla cieczy, do której pyłek z łatwością się przylepia. U wiatropylnych drzew liściastych do chwytaniu pyłku służą znamiona słupka szczególnie duże i wiotkie, o kształcie piórkowatym lub pędzelkowatym. Działają one jak miotełki, które chwytają przelatujący pyłek. W naszej florze ok. 22% wszystkich roślin przystosowało się do zapylania przez wiatr. Należą do nich: kosodrzewina, sosna, świerk, jodła, buk, grab, brzoza, leszczyna, jałowiec, wszystkie trawy, turzyce, sity oraz pokrzywa i szczyr. Jak wyglądają kwiaty owadopylne? W świecie roślin kwiaty owadopylne najbardziej zadziwiają różnorodnością barw, kształtów i zapachów. Posiadają wiele osobliwych i wymyślnych elementów, służących eksportowaniu i importowaniu pyłku. Ich budowa jest dostosowana do wyglądu, sposobu poruszania i odżywiania określonych owadów. W wielu przypadkach konstrukcja kwiatu wymusza na owadzie pewien sposób postępowania, dzięki któremu dokonuje on zapylenia. Kwiaty owadopylne produkują mniejszą ilość pyłku. Jest on cięższy niż u roślin wiatropylnych i lepki. Jak rośliny bronią się przed samozapyleniem? Przyjęcie pyłku od innego osobnika jest korzystniejsze, niż zapylenie własnym pyłkiem. Potomstwo, które pochodzi z zapylenia obcym pyłkiem jest bardziej żywotne. Dlatego większość gatunków roślin wytworzyła w swoich kwiatach mechanizm chroniący przed samozapyleniem. Sposoby zabezpieczenia są różnorodne: przestrzenne rozdzielenie obu płci kwiaty męskie (pręcikowe) i żeńskie (słupkowe) znajdują na różnych osobnikach (dwupienność np. wierzby, jałowce, cis) lub na osobnych pędach tej samej rośliny czasowe oddzielenie płci w kwiatach obupłciowych pręciki i słupki dojrzewają w różnym czasie; o kwiatach w których pręciki dojrzewają wcześniej mówimy, że są przedprątne (np. wierzbówka kiprzyca, dzwonki, bodziszki), natomiast w sytuacji odwrotnej kiedy słupki dojrzewają wcześniej mówimy o kwiatach przedsłupnych (np. trędownik, ciemiernik, zimowit) różnosłupkowość lub różnopręcikowość polega na tym, że pręciki i słupki mają różną długość. 77

6 Załącznik 2. KWIATY I OWADY TAJEMNICE OWADOPYLNOŚCI Kto komu służy i dlaczego? Aby wysłać w świat swój pyłek i jednocześnie zdobyć pyłek innego osobnika, kwiat korzysta z pośrednictwa owada. Zaś owad odwiedza kwiat po to by znaleźć pożywienie. Każda ze stron odnosi korzyść z tych wzajemnych usług. W wielu przypadkach związek pomiędzy rośliną, a owadem jest tak ścisły, że żaden z partnerów nie może egzystować bez drugiego. Jak kwiat porozumiewa się z owadem? Do orientacji w środowisku, poszukiwania pożywienia i partnera służy owadom wzrok i węch. Kwiaty wytworzyły specjalny system sygnałów działających na zmysły owadów. Kombinacja barw i zapach kwiatu informuje owada, gdzie znajduje się pożywienie i w ten sposób zachęca go do odwiedzin. Jak działa kwiatowa sygnalizacja? Barwa Rolę kolorowej powabni najczęściej spełniają płatki korony. Gamę barwników tworzą: żółty, pomarańczowy, czerwony, niebieski i fioletowy. Taka paleta jest wystarczająca do tworzenia nieograniczonej liczby kombinacji, których efektem jest zadziwiająca różnorodność odcieni, tonacji i wzorów barwnych. Rolę powabni, obok płatków korony, mogą spełniać inne części kwiatów. Zdarza się, że przyciąganiu owadów służą duże kolorowe pręciki np. u rutewki orlikolistnej oraz w rodzinie ślazowatych i wawrzynkowatych. Powabny może też być słupek, jak np. u czworolistu, w którego niepozornym kwiecie słupek wyróżnia się czarną barwą, zaś u kosaćców duży kolorowy słupek w kształcie łatki wygląda jak płatek korony. Powabność kwiatu mogą też zwiększać kolorowe szypułki kwiatowe, czego przykładem jest trzmielina. Niektóre gatunki wytwarzają barwy również poza kwiatami np. pszeńce mają kolorowe liście podkwiatowe i pędy. Połysk Atrakcyjność kwiatów zwiększają połyski i gra światła. Efekt błyszczenia uzyskują kwiaty dzięki właściwościom skórki, która wydziela różnego rodzaju substancje tłuszczowe. Efekty świetlne we wnętrzu kwiatów powstają dzięki różnego rodzaju włoskom (podobnych do delikatnego pluszu lub zamszu), które wpuszczając lub zatrzymując światło we wnętrzu kwiatu wzbudzają zainteresowanie owadów. Sygnały barwne Dla owadów zachętą do odwiedzenia kwiatu są sygnały barwne w postaci plam kontrastujących z barwą całego kwiatu. Taka specjalna sygnalizacja wskazuje owadowi miejsce lądowania np. u lnicy jaskrawo pomarańczowa plama, znajdująca się na płatku zamykającym wejście do wnętrza kwiatu i wskazuje owadowi miejsce, gdzie powinien usiąść. 78

7 Wskaźniki W kwiatach z ukrytym nektarem drogę do pożywienia wskazują owadowi specjalne wskaźniki. Są to przeważnie plamki i kreski tworzące gęsty wzór, układający się w ścieżkę. Im bliżej nektaru tym wzór jest drobniejszy i bardziej gęsty. Trasę dojścia do nektaru może też stanowić ścieżka zapachowa. Czasami rolę wskaźników pełnią kolorowe włoski albo rowki, wzdłuż których motyle przesuwają ssawkę, by trafić do nektaru. Interesującym przykładem jest kwiat dziewięciornika błotnego, w którym drogowskaz tworzą przeźroczyste linie podobne do znaków wodnych na białym papierze. Zapach Czysty nektar, którego poszukują owady przeważnie nie ma zapachu. Źródłem kwiatowych zapachów są głównie alkohole, etery i estry, wytwarzane w płatkach korony. Intensywność i trwałość zapachu zależy od temperatury i wilgotności powietrza, od pogody, pory dnia i innych czynników. Ponadto efekty zapachowe zmieniają się w zależności od koncentracji związków zapachowych np. kwiaty głogu z daleka pachną bardzo przyjemnie, natomiast z bliska ich zapach jest dość odrażający. Rzeczywista różnorodność zapachów kwiatów jest dla ludzkiego zmysłu powonienia niedostępna, ponieważ węch człowieka wraz z rozwojem cywilizacji uległ silnemu stępieniu. Skala wrażliwości węchowej zwierząt, w tym owadów zapylających kwiaty, jest w porównaniu z ludzką nieograniczona. Co to jest pożytek? Pożytek to pożywienie, którego kwiat dostarcza owadowi. Najbardziej powszechnym jest nektar. Maki, róże, zawilce, sasanki, rutewka, dziurawiec zamiast nektaru ofiarują owadom pożytek w postaci pyłku. Jego wartość odżywcza jest bardzo duża, gdyż zawiera białka, węglowodany, tłuszcze i witaminy. Niektóre rośliny oferują owadom specjalne ciałka jadalne np. włoski zawierające cukier (dziewanna pospolita), albo komórki wypełnione skrobią, tworzące mączystą masę, która wygląda jak pyłek, np. w rodzinie marzanowatych (czyli przytulie). Co to jest nektar? Słodycz kwiatowa, czyli nektar to smaczny i pożywny roztwór cukrów. Wiele roślin najintensywniej wydziela nektar w określonych porach dnia np. kwiaty cykorii wydzielają go tylko w godz. 7 12, nasturcji popołudniu i wieczorem, zaś lipy wieczorem i nocą. Nektar jest wytwarzany przez miodniki. Czym są miodniki? Miodniki to małe gruczołki, zawsze odpowiednio osłonięte by nie dostała się do nich woda deszczowa. Szczególny sposób ukrycia nektaru zmusza owada do wykonania takich ruchów, dzięki którym dokonuje się zapylenie. Czy każdy owad może dokonać zapylenia każdego kwiatu? Siła wzajemnego uzależnienia pomiędzy kwiatami i owadami jest bardzo zróżnicowana: od kwiatów z powszechnie dostępnym nektarem, które mogą być zapylane przez wszystkie owady aż po ścisły związek, w którym określony gatunek rośliny może być zapylony przez jeden tylko gatunek owada. 79

8 O sile wzajemnego uzależnienia mówi sposób ukrycia nektaru. W kwiatach z powszechnie dostępnymi miodnikami jak lipa, piżmaczek wiosenny, śledziennica ze słodyczy mogą korzystać wszystkie owady. Barwa kwiatów jest najczęściej biała, rzadziej żółta, barwa czerwona i niebieska zdarza się wyjątkowo. Kwiaty z częściowo ukrytymi miodnikami jak wierzby, grusze, jabłonie, pięciorniki, rozchodniki, rojniki i cała rodzina roślin krzyżowych mają miodniki schowane pod włoskami lub łuskami. Zwykle są białe lub żółte, rzadziej różowe lub czerwone. Białe kwiaty z tej grupy są odwiedzane przez muchy, zaś żółte przez muchy i pszczołowate o krótkich ssawkach. Inne owady nie potrafią znaleźć nektaru. Kwiaty z całkowicie ukrytymi miodnikami jak niezapominajka, wawrzynek wilczełyko, barwinek, forsycja, krwawnica, bodziszek leśny, wierzbówka mają koronę w kształcie dzwonka lub rurki. Panujące kolory to: czerwień i błękit, biały lub żółty w tej grupie zdarza się rzadko. Nektar jest dostępny tylko dla owadów o długich ssawkach. Jak kształt kwiatu wpływa na zachowanie się owadów? Kształt korony decyduje o dostępności nektaru i wpływa na sposób zachowania się owada. Na kwiaty o kształcie talerzyków owad siada od góry i zapyla je dolną częścią swojego ciała (np. grusza, rzeżucha łąkowa, czosnek niedźwiedzi, jaskry, maki, tojeść gajowa rozesłana, ciemiężyca zielona). W kwiatach, których korony wyglądają jak lejek skierowany do góry, nektar przeważnie jest wydzielany przez nasadę słupka. Owady muszą więc wejść do środka albo sięgać po nektar długą ssawką (dynia zwyczajna, krwawnica pospolita). Do kwiatów dzwonkowatych, czyli zwieszonych w dół pionowo lub ukośnie, owad wchodzi od dołu lub wkłada tylko głowę, albo ssawkę. Pyłek jest sypki i osypuje ciało owada (śnieżyczka przebiśnieg, żywokost lekarski, kokoryczka wielokwiatowa, orlik pospolity). Kwiaty trąbkowe mają górną część korony płasko rozpostartą, zaś dolną część rurkowato wydłużoną, kwiat jest ustawiony pionowo lub ukośnie, rzadko zwisa w dół. Słodycz gromadzi się na dnie rurki kwiatowej i jest dostępna tylko dla owadów o długich ssawkach, głównie motyli (wawrzynek wilcze łyko, miodunka, niezapominajka, firletka poszarpana, mydlnica lekarska, wiesiołek dwuletni, centuria pospolita). Kwiaty wargowe, takie jak szałwia, szelężnik, poziewnik, jasnota, kasztanowiec, przypominają otwarty pyszczek z wargami dolną i górną. Warga dolna to specjalne miejsce lądowania dla owada. Zaś pod wargą górną, jak pod daszkiem ukryte są pręciki i słupki. Owad siadając na lądowisku (dolnej wardze kwiatu) wsuwa do wnętrza kwiatu ssawkę, głowę lub całe ciało i w tym czasie swoim grzbietem dotyka pręcików i słupków. W kwiatach motylkowych pięć płatków korony tworzy wyjątkowy układ. Górny płatek tzw. żagielek jest największy i najbardziej powabny. Dwa mniejsze płatki boczne zabezpieczające wnętrze kwiatu to wiosełka. Dwa płatki dolne zrośnięte są w łódeczkę, w której są zamknięte słupki i pręciki. Wszystkie płatki korony ściśle do siebie przylegają w miejscu, gdzie ukryta jest słodycz. Otworzyć tę skrytkę potrafią tylko niektóre błonkówki. Owad ląduje na łódeczce i przy pomocy wiosełek rozchyla jej brzegi sięgając po nektar. 80

9 Przygodni goście kwiatów, myśliwi i włamywacze. Kwiaty są odwiedzane nie tylko przez właściwych zapylaczy, ale również przez wielu przygodnych gości, takich jak: pluskwiaki, chruściki, skorki, wiele gatunków chrząszczy. Dla nich pyłek i nektar stanowi urozmaicenie diety. Niektóre z nich zjadają płatki lub wysysają z nich soki. Jeszcze inne składają w kwiatach jaja, nawet w zalążni słupka. Dla pająków oraz dla wielu gatunków owadów kwiaty są miejscem polowania np. barwne gatunki chrząszczy z rodzaju barciel (Trichodes) na kwiatostanach roślin baldaszkowatych czatują na inne owady. Chrząszcze najczęściej odwiedzają kwiaty z łatwo dostępnym pyłkiem i nektarem (jak magnolia, jaskrowate, różowate, baldaszkowate, złożone), a natrafiwszy na kwiaty niedostępne włamują się, przegryzając płatki, rurki. Często przynoszą więcej szkody niż korzyści. Niektóre drobne gatunki szukają w rurkach kwiatowych schronienia w czasie deszczu lub zimna. Kwiaty i motyle. Wszystkie motyle dojrzałe żywią się nektarem, zaś ich larwy tkankami roślinnymi. Motyle dosięgają nektaru ukrytego w wąskich rurkach kwiatowych, niedostępnego dla innych owadów. Szczególną grupą są zawisaki. Posiadają one wyjątkowo długie ssawki (nawet dłuższe niż całe ciało) i nie siadają na kwiatach, lecz pożywiają się tak jak kolibry zawisając w locie. Poszczególne gatunki motyli mają swoje ulubione kwiaty pokarmowe. Paź żeglarz preferuje kwiaty bzu, zawisaki najchętniej odwiedzają floksy. Kraśniki najczęściej możemy obserwować na kwiatach z rodziny szczeciowatych i złożonych. W odnajdywaniu kwiatów motyle, tak jak inne owady, kierują się wzrokiem i węchem. Poszczególne gatunki różnią się wrażliwością na rodzaj sygnałów. Cytrynek, rusałka pokrzywnik i pawik oraz paź żeglarz są szczególnie wrażliwe na barwę kwiatów. Admirał, osetnik, ceik i wierzbowiec reagują zarówno na barwy, jak i na zapachy. Dla mieniaków, rusałki żałobnika i zmierzchnicy trupiej główki najważniejszy jest zapach. Wygląd kwiatów jest odpowiedzią na tę wrażliwość. Kwiaty zapylane przez motyle dzienne mają barwy jaskrawe: czerwone, pomarańczowe, żółte lub niebieskie, purpurowe, fioletowe. Na płatkach znajdują się wyraźne wskaźniki. Korony zamykają się o zmroku lub nawet przed zachodem słońca. Kwiaty zapylane przez motyle nocne mają jasne barwy (białe, blado żółte, blado lila lub bladoniebieskie), dzięki czemu odbijają skąpe w nocy promienie świetlne i kontrastują z otaczającą je ciemnością. Mają silny, nieraz odurzający zapach, zwabiający owady z dużej odległości. Wyłącznie przez ćmy są zapylane: lilie, narcyze i podkolan. 81

10 Załącznik 3. KWIATY I OWADY tablica Nr 44 82