Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych

Transkrypt

1 Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały, nr 1(10): (2012) 149 Anna Ibek, Marcin Gołaszewski Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych Celem tego artykułu jest próba przedstawienia teoretycznych podstaw opiniowania w badaniach poligraficznych i ich konsekwencji praktycznych, z uwzględnieniem prawnych regulacji dotyczących tej materii. Autorzy proponują pewien zestaw sugestii, mogących być pomocnych w przygotowywaniu ekspertyzy poligraficznej. Ponadto, zaprezentowane zostały sposoby obrony opinii poligraficznej przed ewentualną krytyką ze strony zleceniodawcy/organu procesowego. Całość tej tematyki została wpisana w ramy metodologicznych modeli śledztwa, które pozwalają na konstruowane tzw. argumentów dowodowych (z ang. evidential arguments), będących podstawowym narzędziem do formułowania wniosków eksperckich. Biegli sporządzają opinie na potrzeby różnych zleceniodawców. W Polsce najczęściej wykonuje się obecnie badania przedzatrudnieniowe (kandydatów do pracy lub służby) i lojalnościowe (pracowników, funkcjonariuszy, źródeł informacji). Rzadziej nad czym należy ubolewać w sprawach karnych. Kluczowe znaczenie w procesowym wykorzystaniu dowodów z badania poligraficznego mają artykuły 192a, 193 i 199a Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997r. nr 89, poz. 555). Art jest ogólnym przepisem odnoszącym się do biegłych i mówi, że: Jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego albo biegłych. Natomiast art. 192a przewiduje, iż: W celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów można pobrać odciski daktyloskopijne, wymaz ze śluzówki policzków, włosy, ślinę, próby pisma, zapach, wykonać fotografię osoby lub dokonać utrwalenia gło- 1 Zob. J. Widacki, Sytuacja prawna badań poligraficznych po ostatniej nowelizacji kodeksu postępowania karnego, Problemy Kryminalistyki 2004, nr 243.

2 150 IBEK, GOŁASZEWSKI su. ( ) Za zgodą osoby badanej biegły może również zastosować środki techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby. Adresatem tego przepisu jest organ prowadzący postępowanie przygotowawcze w danej sprawie. Z kolei art. 199a uzupełnia regulację zawartą w art. 192a 2 i brzmi następująco: Stosowanie w czasie badania przez biegłego środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu badanej osoby możliwe jest wyłącznie za jej zgodą. Przepisu art. 199 nie stosuje się. Co z tego wynika? Pośrednio uprawnione jest wnioskowanie, że na podstawie tego artykułu badania poligraficzne mogą być prowadzone również w fazie in personam postępowania przygotowawczego wobec podejrzanego, a nawet w postępowaniu sądowym w stosunku do oskarżonego 2. Badania te mogą odnosić się także do świadka (art ). Art. 199a uchyla ponadto zakaz dowodowy wskazany w art. 199 ( Złożone wobec biegłego albo wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej oświadczenia oskarżonego, dotyczące zarzucanego mu czynu, nie mogą stanowić dowodu ). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 listopada 2004 r. (sygn. V KK 69/04) stwierdził m.in.: Istota badania wariograficznego polega na skontrolowaniu reakcji organicznych człowieka, odzwierciedlających jego stosunek emocjonalny do określonych zdarzeń. Ścisły związek emocjonalny z czynem jest jednak zupełnie oczywisty i niekwestionowany przez skazanego. Zatem, badanie poligraficzne nie mogłoby wykazać, czy oskarżony miał jakieś związki z pozostałymi oskarżonymi, czy wiedział o zabójstwie itp., czy też nie. Z tego punktu widzenia badanie takie jest zatem bezprzedmiotowe 3. Pomijając fakt, że błędnie przedstawiono istotę badania poligraficznego co wynika z tego wyroku? P. Herbowski wysnuł następujący wniosek: Analizując to orzeczenie, można dojść do przekonania, że rozwiązaniem optymalnym byłoby przedstawianie wyników badań poligraficznych jako sposobu weryfikacji wersji śledczej zakładanej wobec badanego. Opinia dotycząca wersji nie dotyczyłaby faktu głównego, a równocześnie w sposób bardziej czytelny sąd mógłby ocenić, co z niej wynika dla faktu głównego. Z analizy orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych również można wywieść wniosek, że jeśliby prokurator w postanowieniu o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego wymienił wersje istniejące wobec osoby badanej, a biegły wypowiedziałby się na temat wykluczenia lub uprawdopodobnienia tych wersji, wówczas opinia z ekspertyzy poligraficznej uzyskałaby akceptacje sądów 4. 2 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, Zakamycze, Kraków 2005, s LEX nr P. Herbowski, Stosowanie poligrafu na podstawie art. 192a 2 k.p.k., Prokuratura i Prawo 2012, nr 2.

3 Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych 151 Skupmy się teraz na tym, jak taka opinia powinna wyglądać. Najwyższe standardy w odniesieniu do sposobu formułowania i dokumentowania opinii z badań poligraficznych obowiązują oczywiście przy opiniach procesowych. Dobrze by było, gdyby jakość opinii w innych sprawach nie odbiegała od tego znacząco. Zgodnie z art k.p.k. opinia biegłego powinna zawierać: 1. imię, nazwisko, stopień i tytuł naukowy, specjalność i stanowisko zawodowe biegłego, 2. imiona i nazwiska oraz pozostałe dane innych osób, które uczestniczyły w przeprowadzeniu ekspertyzy, ze wskazaniem czynności dokonanych przez każdą z nich, 3. w wypadku opinii instytucji także pełną nazwę i siedzibę instytucji, 4. czas przeprowadzonych badań oraz datę wydania opinii, 5. sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń oraz oparte na nich wnioski, 6. podpisy wszystkich biegłych, którzy uczestniczyli w wydaniu opinii. Standardowo w opinii z ekspertyzy poligraficznej należy ponadto umieścić: dane badanego, informację o wyrażeniu przez badanego zgody na przeprowadzenie badania, dane na temat urządzenia wykorzystanego do badania oraz wykaz parametrów mierzonych przez poszczególne czujniki, cele badania, relewantne informacje udzielone przez badanego, rodzaje zastosowanych testów i metod analizy danych testowych (ocena globalna lub numeryczna + konkretny system oceny), liczbę zarejestrowanych wykresów, wykaz relewantnych pytań testowych (dla transparentności najlepiej wszystkich pytań zadanych w czasie testów), wyniki poszczególnych testów (w miarę możliwości ze wskazaniem poziomu znaczenia statystycznego), wnioski końcowe, dane kontrolera jakości (konsultanta lub nadzorującego), jeśli taka kontrola została przeprowadzona. Natomiast w przypadku opinii procesowych dodatkowo powinno się uwzględnić: sygnaturę akt sprawy, dane zleceniodawcy opinii, podstawę zlecenia (postanowienie organu procesowego),

4 152 IBEK, GOŁASZEWSKI datę wydania i wpływu postanowienia, informację o przeprowadzeniu testu funkcjonalności/kalibracji poligrafu, załączniki: pisemne oświadczenie badanego o wyrażeniu zgody na przeprowadzenie badania poligraficznego, opisany poligram dokumentujący przeprowadzenie testu funkcjonalności poligrafu, opisane poligramy dokumentujące przeprowadzone testy na poligrafie, zapis audiowizualny przebiegu badania, notatki robocze (kartę manualnej ewaluacji zarejestrowanych danych). Całość dokumentacji uzupełnia się o kartę pracy biegłego, kalkulację kosztów wykonania opinii oraz rachunek dla zleceniodawcy. Fundamentalne znaczenie ma sposób wyrażania rezultatów testów i wniosków końcowych zwłaszcza, jeśli chodzi o ich wykorzystanie jako argumenty dowodowe. J.H. Wigmore w 1931 r. dokonał jako pierwszy rozróżnienia w teorii dowodzenia, dzieląc ją na deskryptywną i normatywną. Ta pierwsza dotyczy ustalania faktów na użytek procedury karnej (np. przez badanie poligraficzne i późniejszy jego wynik), druga zaś koncentruje się wokół działania prawa dowodowego (które np. rozstrzygnie o dopuszczalności owego badania). Ściślej rzecz ujmując, deskryptywna teoria to zbiór racjonalnych zasad rozumowania, które regulują sposób analizy materiału dowodowego. Korzysta ona z nauki poprawnego rozumowania, czyli logiki, przy czym nie chodzi tutaj o tzw. logikę monotoniczną, której przykładami są dedukcja i indukcja, ale o drugi rodzaj logiki tj. logikę niemonotoniczną, która poprawności myślenia szuka w rozumowaniu podważalnym (z ang. defeasible reasoning) 5. Logika podważalna jest podstawą wszelkich rozumowań dowodowych, a takie przecież dotyczą wyników badań poligraficznych. W tego typie wnioskowaniach nowe informacje mogą przyczynić się do wskazania wątpliwości w prawidłowości twierdzeń, które wcześniej zostały uznane za prawdziwe 6. Logika podważalna, która jest bazą dla tego typu rozważań, pozwala na rozumowanie w sytuacji niepewności i niekompletności wiedzy, sytuacji, która jest typową dla śledztwa. Podczas tego procesu, na jego początku, ale także w trakcie, nigdy nie jest tak, że śledczym udaje się ujawnić wszystkie relewantne dla sprawy informacje i zabezpieczyć wszystkie odpowiednie dowody. Brak wiedzy może być tymczasowo 5 Badania nad logiką podważalną rozpoczęto pod koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Jednak samo pojęcie podważalności zostało wprowadzone kilkadziesiąt lat wcześniej na gruncie filozofii prawa przez H.L.A. Harta, patrz: F. Bex Evidence for a Good Story: A Hybrid Theory of Arguments, Stories and Criminal Evidence, Ph. D. thesis, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen 2009, s. 25. Po raz pierwszy logikę tę zastosowano w badaniach z zakresu sztucznej inteligencji. Zauważono bowiem, że człowiek (bądź system komputerowy) musi przeprowadzać pewne wnioskowania nie będąc pewnym, czy ma do dyspozycji wszelkie relewantne informacje, patrz: J. Stelmach, B. Brożek, Metody Prawnicze, Zakamycze, Kraków 2004, s F. Bex, op. cit, s. 25.

5 Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych 153 uzupełniony przez generalizacje, które nadadzą spójność scenariuszowi zdarzenia i wyjaśnią związki przyczynowe pomiędzy poszczególnymi elementami historii. Tym niemniej, po uzyskaniu nowej wiedzy, będą one musiały być zweryfikowane, w wynik czego zostanie rozstrzygnięty status ich uzasadnienia, tzn. uznanie, czy są one adekwatne w danych okolicznościach, czy też nie. Najstarszym metodologicznym modelem śledztwa jest tzw. model argumentacyjny. Centralnym pojęciem tego modelu jest tzw. argument dowodowy, który składa się z przesłanki/przesłanek, konkluzji oraz dowodowych generalizacji uzasadniających jego strukturę inferencyjną. Podejście argumentacyjne pozwala na tworzenie szeregu argumentów na podstawie materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie (jednym z jego rodzaju może być badanie poligraficzne). Co więcej możliwa jest weryfikacja i krytyka wygenerowanych argumentów, osiągana dzięki kategorii rozumowania, na której opiera się argument, tj. wnioskowaniu podważalnym. Generalizacja to ogólne twierdzenia, dotyczące sposobu postrzegania mechanizmów otaczającego nas świata, ludzkich zachowań i intencji, środowiska i interakcji między środowiskiem a jednostkami 7. Mogą być oparte na empirycznych badaniach, ale mogą także wynikać z codziennego doświadczenia czy ogólnej zdroworozsądkowej wiedzy. Generalizacjom nie można przypisać cechy pewności, kwalifikowane są one przy użyciu współczynnika modalnego, np. zwykle, często, zazwyczaj, czasami 8. Rezultaty badań poligraficznych są twierdzeniami uzyskanymi w wyniku procedur naukowych. Współcześnie badający potrafią już w większości przypadków określić poziom błędu (prawdopodobieństwo) tych wyników. Nie ulega wątpliwości, że stosowanie uogólnień jest niezbędną podstawą dla każdego kroku w skomplikowanych łańcuchach wnioskowań dowodowych 9. Uogólnienia mogą przybrać formę zdania oznajmującego, ale także postać zdania warunkowego. Oto przykłady generalizacji stosowanych w badaniach poligraficznych. I. Pytania porównawcze są tak zaprojektowane, aby dać osobie niewinnej powód do skupienia uwagi i zaniepokojenia innymi zagadnieniami niż te, których dotyczą pytania relewantne. Technika pytań porównawczych (CQT z ang. comparison question technique) zakłada zatem, że osoba szczera, udzielając odpowiedzi na pytania porównawcze, będzie bardziej 7 T. Anderson, D. Schum, W. Twining, Analysis of Evidence, Cambridge University Press, New York 2005, s D. Schum, The Evidential Foundations of Probabilistic Reasoning, Northwestern University Press, Evanston, Illinois 1994, s F. Bex, P. J. van Koppen, H. Prakken, B. Verheij, A hybrid formal theory of arguments, stories and criminal evidence, Artificial Intelligence and Law 2010, nr 18, s

6 154 IBEK, GOŁASZEWSKI reaktywna fizjologicznie niż przy pytaniach relewantnych (ściśle odnoszących się do sprawy), zaś osoba nieprawdomówna odwrotnie. Na podstawie powyższej generalizacji można stworzyć następujący argument dowodowy: R 1 osoba reagowała na pytania relewantne testów w sposób, w jaki typowo reaguje osoba prawdomówna (odpowiadająca szczerze na tego rodzaju pytania). Średnia dokładność (trafność) różnych technik pytań porównawczych jest znana. Dla rezultatów testów przeprowadzonych np. zgodnie z techniką Utah Zone Comparison Technique w wersji PLC (z ang. probable lie comparison pytanie porównawcze z prawdopodobnym kłamstwem), wraz z systemem oceny Utah, wynosi 93,1%. Technika ta daje podstawę do formułowania zdań typu R 1. Możemy zatem powiedzieć, że średnie prawdopodobieństwo R 1 wynosi 93,1%. Sens tej uwagi wydaje się być następujący: średnio 93,1% spośród opinii typu R 1 w zbiorze M jest trafnych. Nie wiemy jednak, które z nich mają cechę trafności i może się zdarzyć w naszym przypadku, że konkluzja stworzonego argumentu dowodowego jest nietrafna. Eksperci z zakresu badań poligraficznych dysponują współcześnie tzw. empirycznym systemem oceniania (ESS z ang. empirical scoring system), który umożliwia bardziej precyzyjne określenie prawdopodobieństwa błędu określonego rezultatu testu. Dzięki temu, można pokusić się o następujące uzasadnienie zdania R 1: Na podstawie danych normatywnych i Empirycznego Systemu Oceniania 10 popartego dowodami naukowymi modelu numerycznej analizy danych testowych przy psychofizjologicznej detekcji wprowadzania w błąd poziom statystycznego znaczenia lub prawdopodobieństwo błędu (wartość p) dla rezultatu tego testu (suma całkowita: G np. +14) wynosi: Y (np. 0,002), czyli mniej niż przyjęta tolerancja błędu (= 0.1). Innymi słowy prawdopodobieństwo, że taki wynik testu zaistniał przy osobie odpowiadającej nieszczerze na pytania relewantne jest równe: Z% (np. 0,2%). 10 Zob. m.in. R. Nelson, M. Handler, P. Shaw, M. Gougler, B. Blalock, Ch. Russell, B. Cushman, M. Oelrich, Using the Empirical Scoring System, Polygraph 2011, Vol. 40, No. 2, APA.

7 Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych 155 R 1 Generalizacja nr I Zapis poligramów po wykonaniu testu techniką Utah ZCT PLC Rys. 1. Przykład generalizacji stosowanej w badaniach poligraficznych. II. Zgodnie z założeniami testu CIT (z ang. concealed information test) osoba, która dokonała danego czynu będzie w stanie rozpoznać podczas testu kluczowy przedmiot (znany wyłącznie sprawcy i śledczym), umiejscowiony w sekwencji pytań pośród przedmiotów kontrolnych. Z powodu różnic w znaczeniu krytycznego bodźca względem bodźców kontrolnych z punktu widzenia winnego, który rozpoznaje kluczową odpowiedź, nastąpią w reakcji na bodziec krytyczny specyficzne mimowolne zmiany w pobudzeniu fizjologicznym badanego uwarunkowane aktywnością autonomicznego układu nerwowego. Powyższa generalizacja ta daje podstawę do formułowania zdań typu: R 2 Osoba A j rozpoznaje zdarzenie p n. Podobnie jak w przypadku technik pytań porównawczych stosując technikę CIT, możliwe jest sprecyzowanie prawdopodobieństwa danego rezultatu testu. Uprawnione jest zatem następujące uzasadnienie zdania R 2 : Zarejestrowano 6 wykresów testu CIT (po jednym dla każdego z podtestów). Na podstawie analizy danych testowych, zgodnie z systemem Lykkena, opartym na danych z komponentu EDA, uzyskano ogólny wynik: X/Y pkt. przy Z podtestach CIT np. 7/12 pkt przy 6 podtestach CIT. Prawdopodobieństwo, że taki rezultat testu mógł zostać wytworzony przez badanego, który nie rozpoznał kluczowych faktów związanych z przedmiotowym zdarzeniem, wynosi: P (np. 8%).

8 156 IBEK, GOŁASZEWSKI Generalizacje, chociaż niezbędne w toku rozumowań dowodowych, mogą być niebezpieczne dla poprawności rozumowań, zwłaszcza gdy nie są wyrażone wprost, określone w odniesieniu do ich zasięgu, poziomu abstrakcji, współczynnika modalnego, czyli wyrażenia, którego treścią jest opisowe podanie częstotliwości występowania jakiś zjawisk, empirycznej niezawodności ogólnie: siły 11. Dlatego równie ważnym zabiegiem jak ich stosowanie, jest ich krytyczne weryfikowanie w celu zminimalizowania zagrożeń z nimi związanych. Inny metodologiczny model śledztwa narracyjny to budowanie scenariuszy zdarzenia, odtwarzających możliwy przebieg akcji przestępczej, w obrębie którego daje się wyróżnić stany rzeczy czy zdarzenia, które miały lub mogły mieć miejsce w pewnym fragmencie rzeczywistości. Jednym z takich zdarzeń może być fakt wykonania badania poligraficznego, które dało podstawy do wysnucia dalszych wniosków, niezbędnych dla prowadzenia kolejnych czynności śledczych czy procesowych. Najnowszym i chyba najbardziej optymalnym modelem jest tzw. model hybrydalny, który powstał w 2009 roku za sprawą prac badawczych F. Bex i Susan van den Braak. Model ten łączy możliwości dwóch wymienionych wcześniej teorii. Podobnie jak w nurcie narracyjnym, generowane są hipotetyczne scenariusze zdarzeń, ale każdy element tego scenariusza może mieć podbudowę dowodową przez argument dowodowy, stworzony zgodnie z modelem argumentacyjnym. Wynik badania poligraficznego jest zdaniem formułowanym przez eksperta po dokonaniu oceny zrealizowanych testów. Zdanie to zawiera informację, np. osoba A i zna szczegóły zdarzenia, choć temu przeczy, zaś nośnikiem tej informacji jest treść tego zdania czyli twierdzenie, pod warunkiem jednakże, że jest ono zrozumiałe, czyli wyposażone w znaczenie co jest, z kolei, jednym z warunków intersubiektywnej kontrolowalności. Na potrzeby tego artykułu zostaną zaprezentowane przykłady wyników uzyskanych w badaniu w konkretnej sprawie (jednowątkowym), zakończonym zaliczeniem badanego do zbioru RI (z ang. recognition indicated) jako osoby rozpoznającej kluczowe fakty związane ze zdarzeniem po zastosowaniu przez eksperta techniki CIT oraz do zbioru DI (z ang. deception indicated) w przypadku zastosowania jednej z technik pytań porównawczych. Zatem wynik R badania poligraficznego, objęty zakresem niniejszego artykułu, może mieć postać jednego z dwóch zdań: R 2 : Osoba A j rozpoznaje zdarzenie p n. oraz 11 W. Twining, Rethinking Evidence. Exploratory Essays, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s

9 Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych 157 R 3 : Osoba A i reagowała na pytania relewantne testu nr 1 w sposób, w jaki typowo reaguje osoba nieprawdomówna (odpowiadająca nieszczerze na tego rodzaju pytania). R 2 i R 3 są opiniami eksperta (nazwijmy go E), dlatego można powiedzieć, że: T 1 : E twierdzi, że R 2, a także T 2 : E twierdzi, że R 3. R 3 Jeśli E twierdzi, że p to wtedy p T 2 : E twierdzi, że R 3 Rys. 2. Struktura inferencyjna. Sama przesłanka (informacja) nie stanowi jeszcze dowodu. Może nim się stać, o ile nadaje się ona do użycia w rozumowaniu inferencyjnym (z ang. inferential reasoning) czyli, mówiąc najprościej, rozumowaniu pośrednim; owo nadawanie się jest cechą podstawową i wspólną dla wszystkich dowodów 12. Mając na uwadze zaprezentowany przykład, oznacza to, że sama informacja R 2 nie jest jeszcze dowodem, a dokonywana przez prowadzącego śledztwo inferencja, transformująca wynik badania poligraficznego w dowód, miałaby następującą postać: jeżeli T 1 to R 2. To samo dotyczy zdań T 2 oraz R 3 oraz inferencji: jeżeli T 1 to R 3. Dopiero uznanie tych inferencji wprowadza zdania R 2 lub R 3 do materiału dowodowego 13. Należy rozróżnić dowód bezpośrednio relewantny od dowodu pośrednio relewantnego (inaczej meta-dowód). Dokonał tego D. A. Schum. Według niego informacja będzie dowodem bezpośrednio relewantnym, jeśli nadaje się do roli przesłanki lub innego elementu rozumowania, prowadzącego do istotnej hipotezy śledczej lub wprost do faktu głównego, który powinno się 12 Ibidem, s A. Stein, Foundations of Evidence Law, Oxford University Press, Oxford 2005, s. 35.

10 158 IBEK, GOŁASZEWSKI udowodnić. Natomiast dowodem pośrednio relewantnym, (określanym też jako pomocniczy czy posiłkowy) będzie taka informacja, która zawiera treści szacujące wagę dowodu bezpośrednio relewantnego. Załóżmy zatem, że zdania typu R oraz T wchodzą w skład materiału dowodowego. W naszym przypadku, jeśli osoba badana była podejrzanym, wynik badania poligraficznego będzie stanowił dodatkowy, obciążający ją materiał. Śledztwo można interpretować jako wielokrotny, powtarzający się proces generowania, testowania i uzasadniania różnych hipotez wyjaśniających poszczególne kwestie danej sprawy. Konkluzja argumentu dowodowego przybiera postać hipotezy, która może być składnikiem opisu danego splotu wydarzeń. Hipotezy składają się na scenariusz przestępstwa 14. Przed inkorporowaniem danej hipotezy do głównego scenariusza zdarzenia (czyli takiego, który najlepiej wyjaśnia całokształt okoliczności przestępstwa), należy ją przetestować w celu wyeliminowania ewentualnego fałszywego wskazania, które ona eksponuje 15. Podstawowym założeniem modelu hybrydalnego jest to, że historie przybierające formę sieci przyczynowych (z ang. causal networks), mogą być wykorzystywane do wyjaśnienia explananda (fakty, które muszą być wyjaśnione) oraz to, że owe sekwencje stanów rzeczy i zdarzeń, a właściwie ich poszczególne składniki mogą być potwierdzane lub negowane przez wykreowane argumenty, na podstawie materiału dowodowego sprawy czy ogólnej, zdroworozsądkowej wiedzy. Dodatkowo, argumenty mogą też posłużyć do szczegółowej weryfikacji historii pod względem jej wiarygodności i spójności. Zatem, w tym podejściu oprócz rozumowania przez historię, możliwa jest i taka sytuacja, w której wnioskuje się o historii poprzez wygenerowane argumenty, dzięki czemu można ustalić jej dialektyczny status, co było możliwe w zakresie argumentów w modelu argumentacyjnym 16. W podejściu hybrydalnym konstruowane są tzw. argumenty dowodowe, których użycie pozwala na wnioskowanie na podstawie materiału dowodowego o zdarzeniu mogącym zaistnieć podczas danego przestępstwa. Otrzymujemy zatem konkluzję, będącą pojedynczym zdarzeniem, która konstytuuje historię odtwarzającą przebieg zdarzenia przestępczego. Na tej podstawie, można dokonać reprezentacji sposobu, w jaki poszczególne składniki tworzące sekwencję zdarzeń są wspierane przez dostępne 14 S. van den Braak, Sensemaking software for crime analysis, SIKS Dissertation Series No , Universiteit Utrecht s F. Bex, Evidence for a Good Story: A Hybrid Theory of Arguments, Stories and Criminal Evidence, Groningen 2009, s Ibidem, s. 108.

11 Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych 159 w sprawie dowody 17. Omawianą konstrukcję zaprezentowano graficznie na rysunku 3. Historia Argument dowodowy Argument dowodowy ZDARZENIE ZDARZENIE ZDARZENIE ZDARZENIE Materiał dowodowy DOWÓD DOWÓD Rys. 3. Graficzna reprezentacja założeń modelu hybrydalnego śledztwa. Źródło: S. van den Braak, op. cit., s. 62. W hybrydalnym modelu śledztwa, generalizacje przyczynowe służą do łączenia ze sobą elementów historii, zaznaczając relacje przyczynowe i temporalne występujące pomiędzy nimi, zaś uogólnienia dowodowe uzasadniają wnioskowanie od dowodów do pojedynczych zdarzeń, będących konkluzją stworzonego argumentu. Zatem, te pierwsze reprezentują narracyjne informacje dotyczące danego zdarzenia przestępczego, zaś te drugie dotyczą informacji dowodowych 18. Rozważmy teraz możliwość użycia wyniku badania poligraficznego w podejściu hybrydalnym. Załóżmy, że śledczy stworzyli kilka alternatywnych scenariuszy zdarzeń, odzwierciedlających możliwy przebieg akcji przestępczej. W jednym z nich podejrzanym jest osoba A j, która była obecna na miejscu zdarzenia zaraz po przyjeździe policji. Organ procesowy wydał postanowienie o wykonaniu badania poligraficznego wobec naszego podejrzanego. Biegły przeprowadził test zgodnie z zasadami techniki Utah ZCT PLC i sformułował następujące zdanie: R 1 : Osoba A j odpowiadała na pytania relewantne testów w sposób, w jaki typowo reaguje osoba prawdomówna (odpowiadająca szczerze na tego rodzaju pytania). 17 S. van den Braak, op. cit., s Ibidem.

12 160 IBEK, GOŁASZEWSKI Argument stworzony na podstawie takiego twierdzenia osłabił wiarygodność wygenerowanego scenariusza zdarzenia z udziałem A j (sytuację obrazuje rys. 4). Rys. 4. Dwa przeciwstawne argumenty dotyczące tego samego elementu hipotetycznej historii. Wszystkie scenariusze zdarzeń na etapie śledztwa mają hipotetyczny charakter. Dopiero po wydaniu prawomocnego wyroku wiadomot, czy którakolwiek z historii stworzonych w ramach postępowania przygotowawczego była prawdziwa. Argument nr 1 wspiera hipotezę, że A j jest podejrzanym, zaś argument nr 2 ją obala. Który z nich jest silniejszy, zależy od ich metodologicznej poprawności. Aby ocenić ich wagę, należałoby stworzyć meta-dowody, dotyczące rozpoznawanego zdarzenia jako faktu jednostkowego. Mogłyby one dotyczyć następujących kwestii: Czy w przypadku nr 1 świadek był w pozycji, aby wiedzieć czy p? Czy użycie generalizacji zastosowanej do osiągnięcia takiej konkluzji było uzasadnione w konkretnych okolicznościach? Czy świadek miał jakieś powody do składania fałszywych zeznań? Czy składał zeznanie pod przysięgą? Czy w przypadku nr 2 ekspert był wiarygodny jako źródło? Czy poprawnie przeprowadził badanie poligraficzne? Czy prawidłowo zinterpretował zapis poligramów? Czy prawidłowo skonstruował testy? Wreszcie czy nie jest to czasem rzadki przypadek nietrafnej opinii zawierający się we wskazanym przez eksperta prawdopodobieństwie błędu? Do zadań śledczych należy rozważenie, który ze skonstruowanych scenariuszy jest bardziej wiarygodny, ale można to zrobić dopiero po uzyskaniu pełnego materiału dowodowego.

13 Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych 161 Nie ma żadnych powodów do uznawania ekspertów za osoby nieomylne, dlatego argumenty zawarte w ich opininiach należy traktować jako podważalne. Logika podważalna jest przykładem logiki niemonotonicznej, dotyczącej takiego typu rozumowań, w których raz dowiedziona konkluzja nie musi pozostać ważna, może zostać podważona, gdy okoliczności ulęgną zmianie 19. Art KPK mówi, że: Osoby, które brały udział w wydaniu opinii, mogą być, w razie potrzeby, przesłuchiwane w charakterze biegłych, a osoby, które uczestniczyły tylko w badaniach w charakterze świadków. Jeśli założymy, że rezultat badania poligraficznego dał podstawę do sformułowania hipotezy w głównym scenariuszu rozpoznawanego w śledztwie zdarzenia, możliwe są trzy sposoby przeprowadzenia krytyki (skonfliktowania) takiego argumentu: atak na konkluzję, atak na przesłanki i atak na regułę wnioskowania użytą w argumencie 20. Ewentualności te ilustruje następujący schemat: Rys. 5. Sposoby ataku na argumenty. Źródło: S. van den Braak, op. cit. 19 J. Malinowski, Rola oczekiwań w rozumowaniach, Ruch Filozoficzny 1996, Vol. 53, nr 4, s S. van den Braak, op. cit., s. 28.

14 162 IBEK, GOŁASZEWSKI Nie można wykluczyć sytuacji, w której przesłanki będą prawdziwe, lecz otrzymana na ich podstawie konkluzja okaże się fałszywa lub niewystarczająco uzasadniona. Argument może zostać bowiem obalony (z ang. rebut) przez kontrargument z przeciwną konkluzją, jak również istnieje ryzyko zakwestionowania użycia w danych okolicznościach przyjętej reguły wnioskowania. Przykładem tego ostatniego ataku jest wykazanie (po badaniu z wykorzystaniem techniki CIT), że badany poznał szczegóły przestępstwa, o którego popełnienie był podejrzewany, w inny sposób niż przez bezpośredni udział w tym zdarzeniu (m.in. z mediów lub podczas wcześniejszego przesłuchania) 21. Po ustaleniu, który z argumentów jest silniejszy, dzięki dowodom pośrednio relewantnym może zostać ustalony tzw. dialektyczny status argumentów (z ang. dialectical status) 22. Dotyczy on interakcji między argumentami i kontrargumentami. W tym sensie można wyróżnić trzy rodzaje statusu argumentu: zasadny (z ang. justified argument) czyli taki, który wygrywa w starciu z kontrargumentami; odrzucony (z ang. overruled argument) czyli taki, które przegrywa starcie i ostatni neutralny, remisujący, dający się obronić (z ang. defensible argument) pozostawiając starcie argumentów nierozstrzygnięte 23. Jeśli przyjmiemy na przykład, że argument R 3 jest z pewnych względów silniejszy niż argument z wyjaśnień nie przyznającego się do winy A i, wtedy ten pierwszy można określić jako zasadny, a drugi jako odrzucony. Istotnym fenomenem jest tzw. przywrócenie (z ang. reinstatement) argumentu 24. Nawet jeśli z jakichś względów będziemy preferować argument dostarczony przez E, może on zostać obalony przez argument nowy, zawierający konkluzję: ekspert, który wydał opinię poligraficzną jest niewiarygodny albo dokonał złej interpretacji wyników itp. Tym samym nowy argument może przywrócić argument podnoszony przez badanego (odmowa przyznania się do winy), który na początku został uznany za obalony. Zjawisko przywrócenia potwierdza wymóg, że aby można było rozważać wzajemne interakcje między argumentami i ocenić ich dialektyczny status, należy najpierw uzyskać wszystkie relewantne dowody oraz informacje dostępne w sprawie. 21 Za wielce nieodpowiedzialne należy uznać podawanie przez śledczych do publicznej wiadomości, przed zakończeniem postępowania przygotowawczego, szczegółowych okoliczności danego przestępstwa, np. narzędzia zbrodni czy wszystkich skradzionych przez sprawców przedmiotów. Niestety, takie przypadki zdarzają się dość często. 22 H. Prakken, Analyzing reasoning about evidence with formal models of argumentation, Law, Probability and Risk 2004, No. 3, s H. Prakken, G. Sartor, A Logical Analysis of Burdens of Proof, [w:] Legal Evidence and Proof: Statistics, Stories, Logic, eds. H. Kaptein, H. Prakken, B. Verheij, Ashgate Publishing, Farnham 2009, s F. Bex, B. Verheij, Accepting the Truth of a Story about the Facts of a Criminal Case, [w:] Legal Evidence, op. cit., s. 171.

15 Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych 163 Analiza wiarygodności opinii z badania poligraficznego powinna uwzględniać następujące problemy: 1. Jak wiarygodny jest E jako ekspert? 2. Czy E jest ekspertem w zakresie badań poligraficznych? 3. Z czego, zdaniem E, wynikają zdania R 1, R 2 lub R 3? 4. Czy E jest osobiście rzetelny jako źródło? 5. Czy zdania R 1, R 2 lub R 3 są spójne z twierdzeniami innych ekspertów? 6. Czy twierdzenia E bazują na materiale dowodowym? Ad. 1. i 2. Problemy nr 1 i 2 odnoszą się do kwalifikacji i właściwości osobistych eksperta. Kwalifikacje mogą być potwierdzone przez certyfikaty (wydane np. przez instytucję zatrudniającą eksperta lub przez stowarzyszenie zawodowe) 25, świadectwa ukończonych szkoleń, dorobek naukowy itp. Odpowiedzi na te pytania należy również poszukiwać w biografii eksperta, posiadanych przezeń referencjach oraz w opiniach panujących na jego temat w środowisku branżowym. Ważne jest, aby certyfikat poligrafera był aktualny ze względu na rozwój badań naukowych i technologii związanej z badaniami poligraficznymi 26. Jeśli ekspert jest biegłym instytucjonalnym dobrze, by jego placówka badawcza posiadała akredytację przyznaną przez odpowiedni organ. Zapewnia ona odpowiednie wymogi jakościowe, niezmiernie istotne także w innych ekspertyzach. Ad. 3. Problem nr 3 jest zdecydowanie najważniejszy. Dotyczy bowiem podstaw opiniowania, czyli generalizacji, umożliwiających budowę argumentu. Jeśli generalizacja taka użyta zostanie w rozumowaniu dowodowym, można ją wtedy określić jako generalizację dowodową. Umożliwia ona wnioskowanie od przesłanek do konkluzji, wpływając przez to na siłę danego argumentu dowodowego; staje się spoiwem scalającym dany argument Na przykład w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego istnieje specjalna procedura dla kandydatów na biegłych, zakończona wpisem do Centralnej Ewidencji Ekspertów Opiniujących i wydaniem stosownego zaświadczenia przez Szefa ABW. Powszechnie uznawane na świecie są certyfikaty ukończenia specjalistycznego kursu w placówce szkoleniowej akredytowanej przez American Polygraph Association. 26 American Polygraph Association wymaga od swoich członków uczestnictwa w szkoleniu kontynuacyjnym trwającym co najmniej 30 godzin raz na dwa lata. 27 F. Bex, S. van den Braak, H. van Oostendorp, H. Prakken, B. Verheij, G. Vreeswijk, Sensemaking software for crime investigation: how to combine stories and arguments?, Law, Probability and Risk 2007, No. 6, s. 146.

16 164 IBEK, GOŁASZEWSKI Ekspert, na życzenie organu procesowego, powinien przedstawić swój tok rozumowania, na podstawie którego doszedł do takich a nie innych wniosków. Powinien wskazać, jaki rodzaj logiki był podstawą jego wnioskowania, co stanowiło dla niego przesłanki, prowadzące do wysnucia określonych wniosków. Co więcej, powinien określić rodzaj wykorzystanych generalizacji oraz dokonać uzasadnienia ich użycia w konkretnych okolicznościach badania. Ewentualnie powinien wskazać wyjątki mogące wpływać na nieadekwatność uogólnień oraz ocenić, czy one zachodzą. Ad. 4. Problem nr 4 interpretować można jako problem dotyczący jakości pracy eksperta. Przede wszystkim chodzi tu o poprawność zastosowanej metody badania poligraficznego. Organ procesowy może zapytać, czy metoda użyta przez biegłego jest wystandaryzowana. Używanie takich metod jest bowiem warunkiem intersubiektywnej kontrolowalności opinii z badania poligraficznego. Odpowiedź eksperta powinna być twierdząca, a ponadto powinien wskazać instytucje czy stowarzyszenie, które opracowało owe standardy. Warto przypomnieć, że za poprawną i dopuszczalną do praktycznego stosowania uchodzi metoda o dokładności ustalonej w toku niezależnych, opublikowanych badań oraz szeregu dalszych właściwości. Zgodnie ze standardem American Polygraph Association, obowiązującym od 2012 r., do celów wykrywania należy wykorzystywać techniki o wartości diagnostycznej nie mniejszej niż 80% i odsetku wyników nierozstrzygniętych nie większym niż 20%. Natomiast w przypadku badań dowodowych, kryterium dokładności jest podwyższone do minimum 90%. W sprawozdaniu z badania należy poinformować zleceniodawcę o wartości diagnostycznej oraz krótko opisać sposób rozumienia tego pojęcia. Zleceniodawca może zapytać o sposób ustalenia wartości diagnostycznej konkretnej metody, wtedy ekspert mógłby powołać się na raport APA z 2011 r. dotyczący walidacji technik wykorzystywanych w badaniach poligraficznych i przedstawić wnioski wypływające z tego dokumentu. W zamieszczonych poniżej tabelach zaprezentowano wykaz potwierdzonych naukowo technik przeznaczonych do różnych typów badań (tabela 1) oraz zestawienie większości formatów testowych, które są składowymi tych technik (tabela 2). Wszelkie modyfikacje technik badań poligraficznych w zakresie kategorii i sekwencji pytań testowych, sposobu ich omawiania, a także reguł rejestrowania danych testowych i metod analizy są absolutnie niedopuszczalne! W razie ewentualnych modyfikacji badający powinien to wyraźnie zaznaczyć, uzasadnić i scharakteryzować zastosowaną technikę jako eksperymentalną.

17 Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych 165 Tabela 1. Lista technik dopuszczonych do badań poligraficznych zgodnie ze standardem APA 2012 Techniki dowodowe (na potrzeby badań dla organów procesowych) / metoda analizy danych US Federal You-Phase / ESS 2 średnia dokładność 3 : 90,4% nierozstrzygnięte (INC): 19,2% czułość na kłamstwo (sensitivity 4 ): 84,5% specyfi czność (specifi city 5 ): 75,7% ZCT (Federal, Utah) / ESS dokładność: 92,1% INC: 9,8% czułość: 81,7% specyfi czność: 84,6% Utah ZCT (różne wersje ogółem) / Utah dokładność: 93% INC: 10,7% czułość: 85,3% specyfi czność: 80,9% Utah ZCT DLC / Utah dokładność: 90,2% INC: 7,3% czułość: 81,5% specyfi czność: 85,7% Utah ZCT PLC / Utah dokładność: 93,1% INC: 7,7% czułość: 86,7% specyfi czność: 83,3% Utah ZCT RCMP (v.1) / Utah dokładność: 93,9% INC: 18,5% czułość: 83,3% specyfi czność: 70% IZCT / HSS dokładność: 99,4% INC: 3,3% czułość: 97,7% specyfi czność: 94,6% MQTZCT / Matte dokładność: 99,4% INC: 2,9% czułość: 96,7% specyfi czność: 96,3% Techniki badań wielopodmiotowych (głównie konfrontacyjnych) 1 / metoda analizy danych USAF MGQT 6 / ESS średnia dokładność: 87,5% nierozstrzygnięte (INC): 17% czułość: 72,9% specyfi czność: 70% Federal You-Phase / skala 7-poz. dokładność: 88,3% INC: 16,8% czułość: 84,5% specyfi czność: 75,7% Federal ZCT / skala 7-pozycyjna dokładność: 86% INC: 17,1% czułość: 85,8% specyfi czność: 58,1% Federal ZCT / skala 7-poz. dowodowa 7 dokładność: 88% INC: 8,5% czułość: 80,4% specyfi czność: 80,9% Backster You-Phase / Backster dokładność: 86,2% INC: 19,6% czułość: 83,6% specyfi czność: 55,6% Techniki wykrywcze, (pozostałe badania) / metoda analizy danych USAF MGQT / skala 7-poz. średnia dokładność: 81,7% nierozstrzygnięte (INC): 19,7% czułość: 78,3% specyfi czność: 53,8% CIT (GKT) / system Lykkena dokładność: 82,3% INC: 0,1% czułość: 81,5% specyfi czność: 83,2% DLST (TES) / skala 7-poz. dokładność: 84,4% INC: 8,8% czułość: 74,8% specyfi czność: 79,2% DLST (TES) / ESS dokładność: 85,8% INC: 9% czułość: 80,9% specyfi czność: 75,1% Źródło: American Polygraph Association, Meta-Analytic Survey of Criterion Accuracy of Validated Techniques, Polygraph 2011, Vol. 40, No. 4.

18 166 IBEK, GOŁASZEWSKI Tabela 2. Zestawienie wybranych formatów testowych, będących składowymi technik badań poligraficznych, które zostały poddane walidacji i dopuszczone do określonych typów badań (zob. tab. 1) Technika US Federal You- Phase (Bi-Zone) US Federal ZCT Utah ZCT USAF MGQT v.1 Główne założenia; struktura testów diagnostyczny jednowątkowy 8 test pytań porównawczych (CQT) z dwoma pytaniami relewantnymi (3 5 wykresów; zalecana rotacja pytań porównawczych lub relewantnych) sekwencja pytań: N1 9, ScR 10, S1 11, C1 12, R1 13, C2, R2, C3, S2 analiza numeryczna: zgodnie z systemem federalnym (skala 7-poz.): DI gdy suma całkowita -4 lub suma cząstkowa (w którymkolwiek ze spotów ) -3; NDI gdy suma globalna +4 i każda z sum cząstkowych +1; INC pozostałe wyniki. zgodnie z systemem ESS: DI gdy suma całkowita -4 lub suma cząstkowa (w którymkolwiek ze spotów ) -6; NDI gdy suma globalna +4. Wyjątek: jeśli różnica miedzy sumami cząstkowymi (spotami) o różnych znakach wyniesie więcej niż 7 punktów (np. R1:-5, R2:+9) to INC. INC pozostałe wyniki. diagnostyczny jednowątkowy test pytań porównawczych (CQT) z trzema pytaniami relewantnymi (3 5 wykresów; zalecana rotacja pytań porównawczych lub relewantnych) sekwencja pytań: N1, ScR, S1, C1, R1, C2, R2, S2, C3, R3 analiza numeryczna: zgodnie z systemem federalnym (skala 7-poz.): DI gdy suma całkowita -6 lub suma cząstkowa -3; NDI gdy suma globalna +6 ( +4 w skali 7-pozycyjnej dowodowej ) i każda z sum cząstkowych +1; INC pozostałe wyniki. zgodnie z systemem ESS: DI gdy suma całkowita -4 lub suma cząstkowa (w którymkolwiek ze spotów ) -7; NDI gdy suma globalna +2. Wyjątek: jeśli różnica miedzy sumami cząstkowymi o różnych znakach wyniesie więcej niż 7 punktów to INC. Pozostałe wyniki INC. diagnostyczny jednowątkowy lub wieloaspektowy test pytań porównawczych (CQT) z trzema pytaniami relewantnymi (3 lub 5 wykresów, serii) sekwencja pytań: I seria: I 14, ScR, N1, C1, R1, N2, C2, R2, N3, C3, R3 II seria: I, ScR, N2, C3, R2, N3, C1, R3, N1, C2, R1 III seria: I, ScR, N3, C2, R3, N1, C3, R1, N2, C1, R2 analiza numeryczna testu jednowątkowego: zgodnie z systemem Utah: DI gdy suma całkowita -6; NDI gdy suma globalna +6; INC pozostałe wyniki. zgodnie z systemem ESS: jak wyżej tj. przy wszystkich testach ZCT z trzema pytaniami relewantnymi. analiza numeryczna testu wieloaspektowego: zgodnie z systemem Utah: DI gdy suma całkowita -6 i każda suma cząstkowa jest ujemna lub którakolwiek suma cząstkowa -3; NDI gdy suma globalna +6 i każda suma cząstkowa jest dodatnia; INC pozostałe wyniki. wieloaspektowy lub wielowątkowy test pytań porównawczych (CQT) z dwoma, trzema lub czterema pytaniami relewantnymi (3 5 wykresów; zalecana rotacja pytań porównawczych lub relewantnych) sekwencja pytań: N1, ScR, C1, R1, C2, R2, C3, (R3, C4, R4) analiza numeryczna: zgodnie z systemem ESS: SR gdy którakolwiek suma cząstkowa -3; NSR gdy wszystkie sumy cząstkowe +1; pozostałe wyniki INC. zgodnie z systemem federalnym (skala 7-poz.): SR gdy którakolwiek suma cząstkowa -3; NSR gdy każda z sum cząstkowych +3; INC pozostałe wyniki.

19 Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych 167 USAF MGQT v.2 Utah MGQT LEPET DLST CIT / GKT Źródło: opracowanie własne autora. wielowątkowy test pytań porównawczych (CQT) z dwoma, trzema lub czterema pytaniami relewantnymi (3 5 wykresów; zalecana rotacja pytań porównawczych lub relewantnych) sekwencja pytań: N1, ScR, C1, R1, R2, C2, (R3, C3, R4, R5, C4) analiza numeryczna: identyczna jak przy wersji 1 USAF MGQT. wieloaspektowy lub wielowątkowy test pytań porównawczych (CQT) z czterema pytaniami relewantnymi (3 lub 5 wykresów; zalecana rotacja pytań porównawczych lub relewantnych) sekwencja pytań: I, ScR, N1, C1, R1, R2, C2, N2 (opcjonalnie), R3, R4, C3, N3 analiza numeryczna: zgodnie z systemem Utah: SR gdy suma całkowita -6 i każda suma cząstkowa jest ujemna lub którakolwiek suma cząstkowa -3; NSR gdy suma globalna +6 i każda suma cząstkowa jest dodatnia; INC pozostałe wyniki. zgodnie z systemem ESS: jak przy wszystkich testach MGQT ocenianych zgodnie z systemem ESS (zob. USAF MGQT-v.1). przesiewowy (wielowątkowy) test przedzatrudnieniowy dla organów egzekwowania prawa. Test pytań porównawczych (CQT) z trzema i czterema pytaniami relewantnymi realizowany w kilku fazach/podtestach (3 5 wykresów; zalecana rotacja pytań porównawczych lub relewantnych). Faza I odnosi się do zagadnień bezpieczeństwa. Faza II dotyczy predyspozycji do służby na danym stanowisku. Ewentualne wątpliwości lub relewantne informacje przedstawione przez badanego weryfi kuje się w testach pogłębiających ( rozbicia ). sekwencja pytań: faza I: N1, ScR, C1, R1, C2, N2, R2, C3, R3, C4, R4, C5 faza II: N1, ScR, C1, R1, C2, R2, N2, C3, R3, C4 test rozbicia : N1, ScR, C1, R1, C2, R2, C3, R3, C4, R4, C5 analiza numeryczna: jak przy wszystkich testach MGQT ocenianych zgodnie z systemem ESS lub systemem federalnym 7-pozycyjnym. przesiewowy (wielowątkowy) test pytań porównawczych z ukierunkowanym kłamstwem (z ang. directed lie comparison), zawierający dwa pytania relewantne (zasadniczo 1 wykres; może być więcej w przypadku zakłóconych danych lub braku rozstrzygnięcia) sekwencja pytań: N1, N2, ScR, C1, R1, R2, C2, R1, R2, C1, R1, R2, C2 analiza numeryczna: zgodnie z systemem ESS: tak jak przy wszystkich testach MGQT. zgodnie z systemem federalnym (skala 7-poz.): SR gdy duma całkowita -4 lub którakolwiek suma cząstkowa -3; NSR gdy każda z sum cząstkowych +1 i suma całkowita +4; INC pozostałe wyniki. diagnostyczny test rozpoznania ze znanym rozwiązaniem (kluczem umieszczonym pośród bodźców kontrolnych). Składa się z przynajmniej 3 podtestów. przykładowa sekwencja pytań podtestu: C1, C2, C3, C4, R5, C6 analiza numeryczno-rankingowa (zgodnie z systemem Lykkena): pierwszy bodziec buforowy pomija się w ocenie, następnym przypisuje się wartości: 2, 1 i 0 kolejno od najbardziej do najmniej znaczącej reakcji w kanale EDA (wyłącznie). Po zakończeniu testu CIT sumuje się punktację bodźców kluczowych (R) z wszystkich podtestów. Próg decyzyjny dla stwierdzenia rozpoznania kluczowych faktów związanych z weryfi kowanym zdarzeniem jest równy liczbie zastosowanych podtestów CIT. Wydamy zatem opinie: RI gdy suma ocen bodźców kluczowych od liczby podtestów. NRI (z ang. no recognition indicated) gdy suma ocen bodźców kluczowych jest mniejsza od liczby przeprowadzonych podtestów CIT. NO gdy zabraknie dostatecznej ilości klarownych danych testowych do wydania opinii. Końcowy rezultat może być również wyrażony liczbowo (na podstawie specjalnej tabeli statystycznej) jako prawdopodobieństwo nierozpoznania przez badanego ukrytych w teście kluczowych informacji.

20 168 IBEK, GOŁASZEWSKI Przypisy do tab. 1 i tab W dosłownym tłumaczeniu z j. ang. paired testing badania sparowane, testy dobrane w pary gdzie dwóch badających bada co najmniej 2 osoby przedstawiające sprzeczne wersje zdarzenia w taki sposób, że jedna z osób z całą pewnością kłamie. 2 Empirical Scoring System empiryczny system oceniania; poparty dowodami naukowymi model numerycznej analizy danych testowych; 6 cech diagnostycznych na wykresach; skala 3-pozycyjna: [+1, 0, -1] dla wszystkich parametrów z wyjątkiem EDA ocenianym w przedziale [+2, 0, -2]. 3 Odsetek prawidłowych (trafnych) opinii poligrafera na podstawie rezultatu danego testu, z wyłączeniem wyników nierozstrzygniętych. 4 Z j. ang. sensitivity (czułość, wrażliwość) odsetek prawidłowych wyników pozytywnych; nastawienie na wykrycie wprowadzania w błąd, zdolność do wyodrębnienia kwestii budzących wątpliwości, stanowiących zagrożenie (istotnych) dla badanego; minimalizacja fałszywych wyników negatywnych (błędnie zaliczających reakcje badanego na pytania relewantne jako typowe dla populacji osób szczerych). 5 Z j. ang. specificity (specyficzność, skonkretyzowanie) odsetek prawidłowych wyników negatywnych; nastawienie na weryfikację prawdomówności, zdiagnozowanie problemu; zdolność do wykluczenia związku badanego z danym problemem; minimalizacja fałszywych wyników pozytywnych (błędnie zaliczających reakcje badanego na pytania relewantne jako typowe dla populacji osób nieszczerych). 6 Uśrednione dane dla obu wersji AFMGQT (1 i 2). Zbliżone strukturalnie do tej techniki są LEPET oraz Utah MGQT, dlatego uznaje się je za dopuszczalne, o ile będą zastosowane takie same metody analizy danych testowych, jak przy AFMGQT. 7 W skali 7-pozycyjnej dowodowej próg decyzyjny dla opinii NDI (z ang. no deception indicated) jest nieco obniżony niż w tradycyjnej i wynosi +4. Dla opinii DI pozostaje bez zmian (-6). 8 Wyróżniamy 3 rodzaje testów pytań porównawczych: jednowątkowe (jednozagadnieniowe), wieloaspektowe (dotyczące różnych aspektów tego samego zagadnienia) i wielowątkowe (wielozagadnieniowe dotyczące różnych niezależnych od siebie zagadnień). Rezultaty testów jednowątkowych i wieloaspektowych określa się skrótowo jako: DI (z ang. deception indicated stwierdzono wprowadzanie w błąd), NDI (z ang. no deception indicated nie stwierdzono wprowadzania w błąd), INC (z ang. inconclusive nierozstrzygnięte) lub NO (z ang. no opinion brak opinii). Natomiast w testach wielowątkowych używa się stwierdzeń SR (z ang. significant responses znaczące reakcje), NSR (z ang. no significant responses brak znaczących reakcji), INC i NO. 9 Z ang. neutral neutralne (niezwiązane), np. Czy obecnie jest miesiąc listopad? 10 Z ang. sacrificed relevant związane poświęcone, np. Jeżeli chodzi o kradzież w sklepie jubilerskim przy ul. Marszałkowskiej czy zamierza Pan/Pani odpowiadać zgodnie z prawdą na każde pytanie w tej kwestii? 11 Z ang. symptomatic symptomatyczne, np. Czy jest Pan całkowicie przekonany, że zadam w tym teście tylko te pytania, które omówiliśmy? ; Czy obawia się Pan, że w tym teście zapytam o coś jeszcze mimo obietnicy, że tego nie zrobię? 12 Z ang. comparison porównawcze, np. Czy przed 18 rokiem życia kiedykolwiek ukradł Pan coś ze sklepu? 13 Z ang. relevant relewantne (związane), np. Czy to Pan ukradł tę biżuterię? 14 Z ang. introductory wprowadzające, np. Czy rozumie Pan/Pani, że w tym teście zadam tylko te pytania, które omówiliśmy? ). Ad. 5. Problem nr 5 nie jest do końca jasny. Jeśli przyjąć, że chodzi o przeprowadzone przez innych ekspertów, w tym samym celu, badanie poligraficzne tej samej osoby (osób A i i A j ), to albo uznają oni, podobnie jak E, zdania R 2 lub R 3 (i wtedy znajdzie zastosowanie zasada communis opinio doctorum), albo uznają jakieś inne zdania i wtedy dojdzie do sporu. Jeśli zaś spójność wyniku badań poligraficznych ma dotyczyć jego zgodności z innymi ekspertyzami (np. przy poligraficznych badaniach wielopodmiotowych, konfrontacyjnych lub innych badaniach kryminalistycznych) wtedy sprawa rozstrzygnie się na etapie budowy scenariusza.

21 Z zagadnień poprawności opiniowania w badaniach poligraficznych 169 Ad. 6. Problem nr 6 dotyczy w istocie umiejętności perswazyjnych eksperta, a konkretnie tego, czy będzie on w stanie przekonać odbiorcę swojej opinii o poprawności przeprowadzonego wnioskowania, na podstawie zebranego materiału (przede wszystkim wykresów uzyskanych w toku zrealizowanych testów). Ponadto, w płaszczyźnie analitycznej, kontrola opinii weryfikuje odpowiedzi na postawione pytania z punktu widzenia ich pełności i jednoznaczności. Ekspert powinien unikać podczas formułowania wniosków końcowych następujących zwrotów: Nie można wykluczyć, że ; Badany wykazuje związek emocjonalny ze zdarzenie/pytaniem ; Badany kłamie ; Badany mówi prawdę. Zamiast takich, niedorzecznych formuł, biegły powinien stwierdzać, że: Badany przy udzielaniu odpowiedzi na wykorzystane w testach pytania relewantne reagował tak, jak typowo reaguje osoba odpowiadająca szczerze/nieszczerze na tego rodzaju pytania (jeśli ekspert posłużył się testami pytań porównawczych, np. Utah ZCT, You-Phase, Federal ZCT); ewentualnie Badany rozpoznaje/nie rozpoznaje zdarzenia X lub Badany zna szczegóły zdarzenia, choć temu przeczy (jeśli została wykorzystana technika ukrytej informacji/wiedzy o czynie CIT/GKT). Na podstawie takich opinii ekspert nie dokonuje (co jest metodologicznie poprawne) jednoznacznego stwierdzenia odnośnie szczerości badanej osoby, ale jej reakcje zalicza do pewnego zbioru podobnych do siebie ze względu na takie a nie inne cechy reakcji, a prawdopodobieństwo trafności opinii jest wyrażane dokładnością zastosowanej techniki badania i znaczeniem statystycznym uzyskanego rezultatu testu. Formułowanie niepoprawnych opinii może mieć też przyczynę w treści postanowienia o powołaniu biegłego, gdzie nagminnie określa się cel badania jako ustalenie związku emocjonalnego badanego z danym zdarzeniem. Powyższe zalecenia odnośnie skutecznej obrony opinii poligrafera przed krytyką merytoryczną można właściwie sprowadzić do trzech podstawowych kwestii: odpowiedniego wyszkolenia i doświadczenia zawodowego eksperta, przestrzegania standardów wyznaczonych przez organizacje profesjonalne i opierania się wyłącznie na danych naukowych, rzetelnej kontroli jakości ekspertyz.