KOMISJA EUROPEJSKA DYREKCJA GENERALNA DS. ZDROWIA I BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCI

Transkrypt

1 KOMISJA EUROPEJSKA DYREKCJA GENERALNA DS. ZDROWIA I BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCI Audyty i analizy w zakresie zdrowia i żywności DG(SANTE) SPRAWOZDANIE KOŃCOWE Z AUDYTU PRZEPROWADZONEGO W POLSCE W DNIACH MARCA 2017 R. W CELU OCENY WDROŻENIA KONTROLI ZDROWIA ZWIERZĄT W ODNIESIENIU DO AFRYKAŃSKIEGO POMORU ŚWIŃ W odpowiedzi na informacje przekazane przez właściwy organ poprawiono wszelkie błędy rzeczowe zauważone w projekcie sprawozdania; ewentualne wyjaśnienia podano w formie przypisów.

2 Streszczenie W niniejszym sprawozdaniu opisano wyniki audytu przeprowadzonego w Polsce w dniach marca 2017 r. w ramach opublikowanego programu audytów przeprowadzanych przez Dyrekcję Generalną ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności. Cele audytu były następujące: zbadanie, czy odpowiednie wymogi prawne i normy stosowane w odniesieniu do afrykańskiego pomoru świń zostały wdrożone skutecznie, aby osiągnąć: o wczesne wykrywanie choroby dzięki nadzorowi; o zapobieganie rozprzestrzenieniu się choroby na populację świń domowych w zakażonym obszarze; o zapobieganie rozprzestrzenieniu się choroby poza zakażonym obszarem poprzez żywe świnie domowe, mięso lub produkty mięsne ze świń domowych lub zdziczałych świń; dokonanie oceny skuteczności kontroli urzędowych w zakresie wdrażania programów, w szczególności pod względem przemieszczania i identyfikowalności świń; podjęcie działań następczych w związku z wdrażaniem proponowanych działań w odpowiedzi na zalecenia poprzedniego audytu DG(SANTE)/ Ogólne wnioski zawarte w sprawozdaniu: Struktura i organizacja władz umożliwiają im wdrażanie środków i odpowiednią kontrolę zadań w zakresie afrykańskiego pomoru świń. Generalnie współpraca między myśliwymi i właściwymi organami układa się dobrze. Przeprowadzono szeroką kampanię informacyjną dla myśliwych, rolników i lekarzy weterynarii, aby zwiększyć ich świadomość w kwestii afrykańskiego pomoru świń. Skuteczny i dobrze wdrożony nadzór dzików i świń domowych, któremu sprzyja dobra współpraca i zwiększona świadomość, daje pewność, że nowe przypadki afrykańskiego pomoru świń są wykrywane na wczesnym etapie choroby. Wsparcia w zakresie nadzoru udziela laboratorium krajowe, które dostarcza terminowe i wiarygodne wyniki badań. Plan zwiększenia bioasekuracji w takiej postaci, w jakiej został określony, zastosowany, sprawdzony i udoskonalony zarówno na terenach łowieckich, jak i w gospodarstwach zmniejsza ryzyko przenoszenia zakażenia między dzikami oraz zakażania świń domowych przez dziki. Plan ten w połączeniu ze zmniejszeniem zagęszczenia pogłowia dzików na obszarach zakażonych (oraz w niezakażonych strefach graniczących z państwami trzecimi) przyczynia się również do spowolnienia geograficznego rozprzestrzeniania się choroby. Identyfikowalność świń znacznie się poprawiła od czasu wykrycia latem 2016 r. ognisk choroby częściowo spowodowanych nielegalnymi działaniami. Niedoskonałości bazy danych dotyczących przemieszczania ograniczają skuteczność kontroli urzędowych. Problemy te są rozwiązywane, jednak pełne skorygowanie niedoskonałości zajmie ponad rok. Przemieszczanie świń z obszarów objętych ograniczeniami jest w znacznej mierze dopuszczalne II

3 prawnie, jednak próba losowa wykonana w przypadku przemieszczenia przed badaniem wykazuje mniejszą wrażliwość niż ukierunkowane próbki pobrane, zgodnie z wymogami, od chorych zwierząt. Identyfikowalność dzików i wieprzowiny pochodzących z obszarów zakażonych i obszarów zagrożonych (części I, II i III) przebiega odpowiednio, istnieje też system kontroli urzędowych. Na obszarach zakażonych nie wdrożono środków w zakresie zbierania produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego (część III); ryzyko rozprzestrzeniania się choroby poprzez te nieprzebadane produkty nie jest odpowiednio kontrolowane. Analizę ilościową wyników kontroli urzędowych przeprowadza się w sposób ograniczony zarówno na poziomie właściwego organu centralnego, jak i grupy ekspertów ds. afrykańskiego pomoru świń; ogranicza to zdolność tych organów do sprawdzania skuteczności wdrażanych przez nie działań. Sprawozdanie zawiera zalecenia skierowane do polskich właściwych organów mające na celu skorygowanie stwierdzonych niedociągnięć i poprawę wdrażania środków kontroli. III

4 Spis treści 1 Wprowadzenie Cele i zakres Podstawa prawna Kontekst Ustalenia i wnioski Środki zapobiegawcze Rejestracja gospodarstw, identyfikacja zwierząt, kontrola przemieszczania Bioasekuracja i zarządzanie populacją dzików Środki bioasekuracji mające zastosowanie do gospodarstw trzody chlewnej Wczesne wykrywanie i nadzór Nadzór nad dzikami Nadzór nad gospodarstwami trzody chlewnej Badania laboratoryjne Środki, jakie należy podjąć z chwilą wystąpienia podejrzenia oraz potwierdzenia przypadku zakażenia / ogniska choroby Produkty uboczne pochodzące od świń pochodzących z obszarów należących do części III zbieranie i unieszkodliwianie, kontrola produktów ubocznych Identyfikowalność mięsa i produktów mięsnych Identyfikowalność mięsa dzików Identyfikowalność wieprzowiny Weryfikacja, nadzór i grupa ekspertów Działania następcze podjęte w związku z poprzednimi audytami Wnioski ogólne Spotkanie zamykające Zalecenia IV

5 SKRÓTY I DEFINICJE STOSOWANE W NINIEJSZYM SPRAWOZDANIU Skrót ARiMR ASF Obszar objęty ograniczeniem z powodu ASF DG(SANTE) PIW Test ELISA UE EURL PCR WAMTA Objaśnienie Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Afrykański pomór świń Wszystkie obszary objęte ograniczeniami ze względu na występowanie ASF (części I, II i III) Dyrekcja Generalna ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności Powiatowy inspektorat weterynarii Test immunoenzymatyczny Unia Europejska Laboratorium referencyjne Unii Europejskiej Łańcuchowa reakcja polimerazy Szerszy obszar objęty działaniami średnioterminowymi V

6 1 WPROWADZENIE Niniejszy audyt został przeprowadzony w Polsce w dniach marca 2017 r. w ramach programu audytów DG ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności. Zespół audytowy składał się z dwóch audytorów służb Komisji. Podczas odbytego w dniu 13 marca 2017 r. spotkania otwierającego zespół potwierdził cele i zakres audytu oraz jego harmonogram. W czasie całego audytu zespołowi audytowemu towarzyszyli przedstawiciele właściwego organu centralnego. 2 CELE I ZAKRES Cele audytu były następujące: zbadanie, czy odpowiednie wymogi prawne i normy stosowane w odniesieniu do afrykańskiego pomoru świń (ASF) zostały wdrożone skutecznie, aby osiągnąć: o wczesne wykrywanie ASF dzięki nadzorowi; o zapobieganie rozprzestrzenianiu się choroby na populację świń domowych w zakażonym obszarze; o zapobieganie rozprzestrzenieniu się choroby poza zakażonym obszarem poprzez żywe świnie domowe, mięso lub produkty mięsne ze świń domowych lub zdziczałych świń; dokonanie oceny skuteczności kontroli urzędowych w zakresie wdrażania programów zwalczania, kontroli i monitorowania ASF, w szczególności pod względem przemieszczania i identyfikowalności świń; podjęcie działań następczych w związku z wdrażaniem proponowanych działań w odpowiedzi na zalecenia DG(SANTE)/ Zakres audytu obejmował: program ds. ASF na lata ; środki zapobiegawcze (zarządzanie populacją dzików, środki bioasekuracji na terenach łowieckich, środki bioasekuracji w gospodarstwach trzody chlewnej i odpowiednich zakładach, czynny i bierny nadzór nad świniami domowymi i dzikami pod względem ASF); procedury właściwego organu (środki i kontrole, nadzór, weryfikacja i analiza wyników, audyty, korzystanie z grupy ekspertów, współpraca między właściwymi organami); infrastrukturę (laboratoria badające ASF, systemy technologii informacyjnej do zarządzania zdrowiem zwierząt, identyfikowalność świń). 1

7 Zespół audytowy przeprowadził wizyty w następujących lokalizacjach: Zakład, w którym przeprowadzono wizytę / organ, z którym się spotkano Liczba Uwagi Właściwy organ 2 Organ centralny, w tym spotkanie otwierające i zamykające Gospodarstwa trzody chlewnej 2 Rzeźnia trzody chlewnej 1 Teren łowiecki i punkt gromadzenia 1 Zakład przetwórstwa dziczyzny 1 1 Władze regionalne 2 Starostwo powiatowe 3 PODSTAWA PRAWNA Audyt przeprowadzono na podstawie ogólnych przepisów Unii Europejskiej, w porozumieniu z właściwym organem kraju, w szczególności zgodnie z: art. 45 rozporządzenia (WE) nr 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie kontroli urzędowych przeprowadzanych w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia i dobrostanu zwierząt; art. 20 dyrektywy Rady 2002/60/WE ustanawiającej przepisy szczególne w celu zwalczania afrykańskiego pomoru świń oraz zmieniającej dyrektywę 92/119/EWG w zakresie choroby cieszyńskiej i afrykańskiego pomoru świń; art. 37 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 2014/652 ustanawiającego przepisy w zakresie zarządzania wydatkami odnoszącymi się do łańcucha żywnościowego, zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt oraz dotyczącymi zdrowia roślin i materiału przeznaczonego do reprodukcji roślin, zmieniającego dyrektywy Rady 98/56/WE, 2000/29/WE i 2008/90/WE, rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 178/2002, (WE) nr 882/2004 i (WE) nr 396/2005, dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE i rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1107/2009 oraz uchylające decyzje Rady 66/399/EWG, 76/894/EWG i 2009/470/WE. Inne przepisy istotne z punktu widzenia omawianego audytu przedstawiono w załączniku do niniejszego sprawozdania. 4 KONTEKST Od stycznia 2014 r. ASF rozprzestrzenił się na Estonię, Łotwę, Litwę i Polskę. Komisja przeprowadziła w tych państwach członkowskich audyty. W Polsce audytem objęto 2

8 wdrażanie środków kontroli zdrowia zwierząt w związku z ASF w czasie, gdy nie zgłoszone zostały żadne ogniska choroby u świń domowych (DG(SANTE)/ ). W 2015 r. Komisja opracowała strategię dotyczącą ASF 1 dla państw członkowskich dotkniętych chorobą oraz dla państw członkowskich o podwyższonym ryzyku wystąpienia choroby. Strategia ta ma na celu zapobieganie dalszemu rozprzestrzenianiu się choroby oraz docelowo doprowadzenie do zwalczenia choroby na dotkniętych nią obszarach. Strategię zaktualizowano, biorąc pod uwagę najnowsze opinie przekazane przez Europejską Agencję ds. Bezpieczeństwa Żywności. Od 2015 r. Polska posiada program zwalczania ASF, który został zatwierdzony przez Komisję Europejską i jest przez nią wspierany finansowo. Decyzją o udzieleniu dotacji SANTE/VP/2015/PL/SI zatwierdzono program na 2015 r., a decyzją o udzielenie dotacji SANTE/VP/2016/PL/SI zatwierdzono program na 2016 r. Od 2014 r. występowanie ASF w Polsce zostało ograniczone do województwa podlaskiego, wschodniej części województwa mazowieckiego i północnej części województwa lubelskiego wszystkie te tereny są położone blisko granicy z Białorusią. Województwo podlaskie, które w największym stopniu zostało dotknięte chorobą, charakteryzuje się stosunkowo nieliczną populacją świń w połączeniu z większą liczbą niewielkich gospodarstw przydomowych. W 2014 r. odnotowano 30 przypadków choroby wśród dzików i dwa ogniska choroby w przydomowych stadach świń domowych. W 2015 r. wystąpiło tylko jedno ognisko ASF w przypadku świń domowych (stado przydomowe) i 53 przypadki zachorowań dzików. Od czerwca 2016 r. Polska odnotowała w tym województwie rekordową serię ognisk choroby wśród świń domowych. Oficjalne dochodzenie wykazało, że przynajmniej siedem ognisk choroby (na 20) było epidemiologicznie powiązane z działalnością człowieka, np. z nielegalnym handlem żywymi świniami i produktami z wieprzowiny. Oprócz ognisk choroby u świń domowych w 2016 r. odnotowano 80 przypadków zachorowań dzików. W 2017 r. (do dnia 9 marca) potwierdzono 64 przypadki zachorowań dzików skupione w trzech powiatach położonych blisko granicy z Białorusią (do ) Przypadki dzików zachorowań Ogniska zachorowań świń domowych SANTE/7113/2015 Rev 4: Strategia dotycząca ASF dla wschodniej części UE 3

9 Decyzja wykonawcza Komisji 2014/709/UE określa obszary zakażone i zagrożone w Polsce, w odniesieniu do których stosuje się środki przewidziane w przepisach UE. Na poniższej mapie można zaobserwować regionalizację do dnia 13 marca 2017 r.: Na potrzeby kontroli ASF Polskę podzielono na trzy obszary: część I (niebieska) obszar graniczący z obszarem, na którym występuje zakażenie populacji zdziczałych świń; część II (różowa) obszar, na którym występuje zakażenie populacji zdziczałych świń; część III (czerwona) obszar, na którym występuje zakażenie populacji świń domowych i zdziczałych. Pełne informacje szczegółowe dotyczące właściwych organów są dostępne na stronie profilu krajowego: W 2016 r. Komisja przeprowadziła audyt systemów identyfikacji i rejestracji bydła, małych przeżuwaczy i świń w Polsce; sprawozdanie (DG(SANTE) ) jest dostępne na stronie: 5 USTALENIA I WNIOSKI 5.1 ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE Rejestracja gospodarstw, identyfikacja zwierząt, kontrola przemieszczania Wymogi prawne Art. 18 dyrektywy 64/432/EWG; dyrektywa 2008/71/WE; art. 15 dyrektywy 2002/60/WE; decyzja Komisji 2006/80/WE; decyzja Komisji 2000/678/WE; art rozporządzenia (WE) nr 882/

10 Rejestracja gospodarstw, identyfikacja zwierząt 1. W sprawozdaniach z audytu Komisji (DG(SANCO) i DG(SANTE) ), które zawierają opis systemu identyfikacji i rejestracji świń w Polsce, podkreślono następujące elementy: w państwie istniały dwa rejestry / dwie bazy danych dotyczące świń, o różnych systemach wprowadzania i kontroli danych oraz zarządzane przez różne organy baza danych dotycząca świń wymagana zgodnie z przepisami UE i prowadzona przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) oraz rejestry prowadzone przez powiatowe inspektoraty weterynarii (PIW) wymagane na mocy przepisów krajowych. Oba te narzędzia miały ograniczone zastosowanie w zarządzaniu chorobą. Jak wykazano w niniejszym audycie, od tego czasu sytuacja nie uległa zmianie (więcej informacji w pkt 14, 40 i 102). PIW w dalszym ciągu wykorzystują do planowania inspekcji gospodarstw własne baz danych, ponieważ uważają, że dane zawarte w bazie danych ARiMR są nieaktualne. 2. Polskie władze zaplanowały już opracowanie nowego systemu zwanego e-irz, aby rozwiązać problem ograniczeń bazy danych ARiMR; przygotowano również przetarg na opracowanie tego systemu. Nowy system powinien zawierać funkcje umożliwiające spełnienie wprowadzonych w 2016 r. nowych wymogów identyfikacji i rejestracji, wzmocnić wsparcie dla służb weterynaryjnych, poprawić skuteczność elektronicznej wymiany danych między zainteresowanymi organami i umożliwić wdrożenie dwustronnej komunikacji z właścicielami zwierząt gospodarskich. Zgodnie z harmonogramem system e-irz powinien być gotowy rok po rozstrzygnięciu przetargu. 3. Do 2016 r. w Polsce nie rejestrowano gospodarstw, w których utrzymuje się pojedynczą świnię. Od 2016 r. posiadacze świń mają obowiązek rejestrowania wszystkich gospodarstw, w tym gospodarstw, w których utrzymuje się pojedyncze zwierzę. Zespół audytowy zaobserwował, że rejestrację już rozpoczęto (np. w jednym z odwiedzonych powiatów zarejestrowano już 41 gospodarstw utrzymujących jedną świnię). 4. W 2016 r. zmieniono prawodawstwo krajowe. W nowych przepisach wyjaśnia się zasady identyfikacji świń i skraca termin przekazywania zawiadomień o przemieszczaniach, śmierci, uboju i zabiciu świń do bazy danych ARiMR (zawiadomienie w ciągu siedmiu zamiast 30 dni). Kiedy świnie przemieszcza się do obiektu innego niż gospodarstwo, w którym się urodziły, i przebywają one w tym obiekcie ponad 30 dni, właściciel zwierząt musi oznakować świnie przy pomocy nowego kodu gospodarstwa i zgłosić je do bazy danych w ciągu siedmiu dni. Ponadto pod koniec każdego roku kalendarzowego posiadacze świń muszą zgłosić spis świń do bazy danych ARiMR. W 2016 r. około 50% rolników wykazało zgodność z tymi nowo wprowadzonymi wymogami. 5. Termin zgłaszania zdarzeń do bazy danych ARiMR dodatkowo skrócono w obszarach objętych ograniczeniami z powodu ASF (części I, II i III) do 24 godzin w przypadku przemieszczenia lub śmierci (martwej świni) w gospodarstwie. 6. Zespół audytowy przeprowadził wizytę w dwóch gospodarstwach. Ich właściciele byli świadomi wymogów i ogólnie ich przestrzegali. Odnotowano obecność zaktualizowanych rejestrów gospodarstwa. Zespół audytowy zauważył, że personel 5

11 dużych gospodarstw położonych w obszarach należących do części III interpretował termin zawiadomienia o martwych świniach w odmienny sposób; zgłaszali oni partie martwych świń do bazy danych i do PIW w ciągu 24 godzin od zabrania tusz przez zakład utylizacyjny, zamiast w ciągu 24 godzin od ich śmierci. Zgłoszenia zdarzały się średnio co drugi tydzień. 7. W przypadku obszarów objętych ograniczeniem z powodu ASF (części I, II i III) PIW przeprowadzają regularne inspekcje gospodarstw trzody chlewnej, skupiając się na stosowanych środkach bioasekuracji. Podczas tych inspekcji lekarze weterynarii rejestrują liczbę świń z podziałem na kategorie i przekazują ARiMR sprawozdanie z inspekcji. ARiMR zawiadamia właścicieli o rozbieżnościach między bazą danych i sporządzonym przez lekarza weterynarii spisem oraz wzywa rolnika do poprawienia danych. 8. W obszarach objętych ograniczeniem z powodu ASF ARiMR przeprowadziła 1386 kontroli gospodarstw w 2015 r. i 1460 kontroli gospodarstw w 2016 r., co stanowi odpowiednio 12,6% i 13,3% wszystkich położonych na tych obszarach gospodarstw. 9. Gospodarstwa prowadzą w dalszym ciągu dwa rejestry gospodarstwa wymagane przepisami prawa, co stanowi dodatkowe obciążenie dla posiadaczy świń i prowadzi do podwójnego systemu rejestracji. Ograniczenia w zakresie przemieszczania 10. Przemieszczenia świń przebiegają zgodnie z wymogami krajowymi, tj. towarzyszy im świadectwo weterynaryjne wystawione przez urzędowego lekarza weterynarii lub upoważnionego prywatnego lekarza weterynarii. Świadectwa służą również do wykazania zgodności z odstępstwami dotyczącymi przemieszczania żywych świń określonymi w decyzji 2014/709/UE (np. art. 3 lub 4). W zależności od rodzaju powiązania obszaru z ASF używane są różne świadectwa (odrębne formularze dla części I, II, III i obszaru, na którym nie występuje ASF). Ponadto zgodnie z przepisami krajowymi w momencie, gdy świnie opuszczają dany powiat, powiatowy lekarz weterynarii odpowiedzialny za gospodarstwo pochodzenia powiadamia o tym fakcie powiatowego lekarza weterynarii nadzorującego gospodarstwo przeznaczenia świń. 11. Wysyłka świń z obszarów należących do części III odbywa się zgodnie z art. 4 decyzji 2014/709/UE. Właściwe organy wydają pozwolenie na transport; zawiera ono informacje dotyczące trasy transportu, liczby przewożonych świń oraz numer odpowiedniego świadectwa weterynaryjnego. Po załadunku zwierząt lekarz weterynarii plombuje przewożący świnie samochód ciężarowy, a numer plomby wpisuje do świadectwa weterynaryjnego. 12. Stosowany system zapewnia, że wysłane na ubój świnie z gospodarstw znajdujących się na obszarach należących do części II spełniają wymogi dotyczące okresu przebywania w tym gospodarstwie oraz że zbadano je pod kątem ASF, zgodnie z art. 3 ust. 1 i 2 decyzji 2014/709/UE. W czasie przeprowadzania audytu nie miały miejsca przemieszczenia świń z obszaru w części III do gospodarstw znajdujących się na obszarze należącym do części II. 6

12 13. Dokumenty przewozowe, które zespół audytowy poddał przeglądowi, wykazały zgodność z ograniczeniami w zakresie przemieszczania. W jednym z powiatów, w których przeprowadzono wizytę, urzędowy lekarz weterynarii odpowiedzialny za świadectwa weterynaryjne w tym powiecie nie zastosował jednak przewidzianych w planie zwalczania ASF kryteriów wyboru świń, od których pobrane miały zostać próbki (art. 3 ust. 2 decyzji 2014/709/UE). Kiedy świnie przemieszczano z zakażonego obszaru, przed przemieszczeniem lekarz weterynarii przeprowadzał badania na obecność ASF, wybierając świnie losowo; nie uwzględniając tego, czy w niedawnym okresie nie zdarzały się przypadki chorych zwierząt. Ustalenie to odnotowano już w sprawozdaniu Komisji z 2014 r. (DG[SANCO] ). 14. Właściwy organ monitoruje wysyłkę żywych świń z zakażonego obszaru poprzez sprawdzanie informacji umieszczanych w bazie danych. Baza danych ARiMR dotycząca świń zawiera informacje dotyczące indywidualnych gospodarstw trzody chlewnej mających związek z obszarami objętymi ograniczeniami z powodu ASF (części I, II i III). Właściwy organ nie ma jednak bezpośredniego dostępu (online) do tych informacji i ma do nich wgląd jedynie poprzez rejestr przemieszczania świń, tworzony po przemieszczeniu, kiedy obaj posiadacze świń (sprzedający i kupujący) wprowadzą informacje do bazy danych. 15. Władze potwierdziły brak rynków lub miejsc gromadzenia trzody chlewnej w częściach I, II i III Bioasekuracja i zarządzanie populacją dzików Wymogi prawne Art. 15 dyrektywy 2002/60/WE; zatwierdzony program krajowy (oparty na strategii dotyczącej ASF dla wschodniej części UE [SANTE/7113/2015 Rev 4]). 16. Sezon polowań na dziki trwa od dnia 1 kwietnia do 31 marca następnego roku. Aby polować na dziki, myśliwi potrzebują zezwolenia upoważniającego ich do polowania na danym terenie łowieckim (wydawanego corocznie). 17. Polski Związek Łowiecki organizuje polowania na podstawie kwot zatwierdzanych corocznie przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. Właściwy organ nie ma bezpośredniego udziału w procesie zatwierdzania, ale uczestniczy w nim za pośrednictwem międzyministerialnego zespołu, np. gdy zespół ten uzgodnił poziomy zagęszczenia pogłowia, do Lasów Państwowych przesłano pismo z zaleceniem zwiększenia liczby polowań, aby utrzymać zagęszczenie pogłowia poniżej 0,5 dzika/km W dziesięcioleciu poprzedzającym wykrycie ASF populacja dzików w Polsce wzrosła (ze względu na łagodniejsze zimy, dokarmianie w okresie zimowym, zwiększoną produkcję kukurydzy, zmianę zwyczajów łowieckich). 19. W następstwie rozprzestrzenienia się zakażenia ASF, zagęszczenie pogłowia dzików na zakażonych obszarach spadło. Obecnie szacowana liczba dzików w Polsce wynosi osobników (na podstawie spisu przeprowadzonego przez Polski Związek Łowiecki i Lasy Państwowe na przełomie października i listopada 2016 r.). Zgodnie 7

13 z zatwierdzonym programem zwalczania ASF w latach Polska wprowadziła na obszarach zakażonych ASF kilka środków zarządzania, aby zmniejszyć populację dzików, np.: zezwoliła na intensywną działalność łowiecką, aby osiągnąć zagęszczenie pogłowia, które znacząco ograniczy szerzenie się choroby (0,5 osobnika/km 2 ), tym samym ograniczając ryzyko jej rozprzestrzenienia się na populację świń domowych; działalność ta obejmuje sanitarny odstrzał (eliminację) i wybiórcze polowania na samice; przepisy dotyczące rodzajów polowań, jakie można przeprowadzać na obszarach należących do części II i III, np. zakaz polowań zbiorowych, które są przyczyną nadmiernego rozproszenia dzików; zakaz karmienia dzików (dozwolone jest jedynie zakładanie przynęty). 20. Populacja dzików na obszarach objętych ograniczeniami zmniejszyła się o około 25% ( osobniki według spisu z 2014 r. w stosunku do 9489 osobników według spisu z 2015 r.). Wszyscy myśliwi z obszaru zakażonego, z którymi zespół audytowy przeprowadził wywiady, potwierdzili ten spadek. W 2016 r. zagęszczenie pogłowia dzików w województwie dotkniętym ASF wynosiło 0,23 1,05 dzika/km W celu dalszego zmniejszania zagęszczenia populacji na niektórych obszarach wysokiego ryzyka (aż do 0,01 dzika/km 2 ) PIW może zarządzić dodatkowe polowanie poprzez wydanie instrukcji o zasięgu lokalnym. Dotychczas takie instrukcje o zasięgu lokalnym zostały wydane przez trzy powiatowe inspektoraty weterynarii; Główny Lekarz Weterynarii niedawno zachęcał więcej powiatowych inspektoratów weterynarii, które obejmują obszary wysokiego ryzyka zakażeniem ASF, aby stosowały te instrukcje. 22. Myśliwi i pracownicy Lasów Państwowych mogą przeprowadzać aktywne poszukiwania martwych dzików. W 2016 r. zespół audytowy był świadkiem prowadzenia takich działań w jednym z powiatów, w których przeprowadzono wizytę, po tym jak na obszarze tego powiatu zidentyfikowano (otrzymano informację na ten temat) nowy przypadek ASF wśród dzików. Ponadto w działanie to zaangażowane były siły zbrojne. Znalezione martwe dziki usuwa się poprzez zakopanie ich bezpośrednio na miejscu albo, rzadziej, zabranie i przewiezienie ich do zakładu utylizacyjnego pod nadzorem urzędowym. 23. Oprócz obszarów objętych ograniczeniami z powodu ASF (części I, II i III) ustanowiono też szerszy obszar działań średnioterminowych jako pięćdziesięciokilometrowy pas obszaru wzdłuż granicy z państwami trzecimi. Obszar ten obejmuje już niektóre tereny należące do części I, II lub III. Właściwy organ wdrożył na tym obszarze środki mające zmniejszyć liczbę dzików i wzmocnić nadzór bierny, np. zakaz karmienia, liczne (sanitarne) polowania mające na celu szybkie wykrycie zakażenia i niedopuszczenie do jego rozprzestrzenienia się. 24. Na szerszym obszarze działań średnioterminowych władze osiągnęły pierwotny cel dotyczący liczby dzików upolowanych w wyniku sanitarnego odstrzału. Następnie władze zatwierdziły dodatkową liczbę dzików przeznaczonych do upolowania w ramach 8

14 tego planu; zwierzęta zostały upolowane jeszcze przed rozpoczęciem audytu. Władze zamierzały ocenić całkowity wynik tych działań po przeprowadzeniu wiosennego spisu (pod koniec marca 2017 r.), aby sprawdzić, czy zagęszczenie pogłowia dzików na tym obszarze spadło do planowanego poziomu (mniej niż 0,5 dzika/km 2 ). Tusze zwierząt upolowanych w tym procesie są utylizowane albo przeznaczane na potrzeby własnego spożycia nie wprowadza się ich do obrotu. 25. Dziki upolowane na obszarach należących do części I, II i III patroszy się w lesie lub punktach gromadzenia. Tusz i wnętrzności nie udostępnia się, dopóki nie uzyska się negatywnego wyniku badania laboratoryjnego próbki. Podroby przetwarza się następnie jako produkty uboczne pochodzenia zwierzęcego kategorii II (zgodnie z art. 16 ust. 3 lit. g) dyrektywy 2002/60/WE). 26. Właściwe organy wdrożyły środki bioasekuracji w odniesieniu do obchodzenia się z tuszami dzików, np. zakupiono kontenery chłodnicze, w których przechowuje się tusze; myśliwym i pracownikom Lasów Państwowych zapewniono bezpłatne środki dezynfekujące skuteczne przeciw wirusowi ASF do dezynfekcji terenów łowieckich / obiektów przeznaczonych do patroszenia. Wdrożyły one również liczne działania mające na celu zwiększenie i utrzymanie wysokiego poziomu wiedzy na temat choroby, np. częste spotkania z lekarzami weterynarii, pracownikami Lasów Państwowych i myśliwymi, prowadzone w mediach kampanie informacyjne dotyczące sytuacji zakażeń ASF, ulotki na temat choroby dla myśliwych i posiadaczy świń. Ulotki te były dostępne w placówkach, w których zespół audytowy przeprowadził wizytę. 27. Myśliwych obowiązują minimalne wymogi bioasekuracji, o których poinformowano wszystkie koła łowieckie. Wymogi te obejmują w odniesieniu do każdego terenu łowieckiego obowiązek prowadzenia rejestru i posiadania dostępu do punktu gromadzenia (posiadającego chłodnię, skuteczne środki dezynfekujące i urządzenia do zbierania odpadów). Upolowane dziki powinny pozostać na obszarze terenu łowieckiego, dopóki tusze nie zostaną przebadane z wynikiem negatywnym; aby to osiągnąć, tusze należy indywidualnie oznakować. Wymogi obejmują również mycie i dezynfekcję (np. po każdym patroszeniu, po opróżnieniu chłodni, buty po każdym użyciu). Produkty uboczne pochodzenia zwierzęcego należy zebrać i przetworzyć zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1069/ Właściwe organy regularnie przeprowadzają wizyty w punktach gromadzenia w celu skontrolowania tusz i pobrania próbek do badań laboratoryjnych. Podczas wizyt sprawdza się zgodność z przepisami dotyczącymi bioasekuracji. Powiat, w którym zespół audytowy przeprowadził wizytę, dysponował rejestrami tych kontroli (obejmującymi dane dotyczące części I i III) i charakteryzowały się one wysokim poziomem zgodności. Właściwy organ centralny nie zbiera i nie analizuje wyników tych kontroli w celu dokonania oceny zgodności z przepisami dotyczącymi bioasekuracji na obszarze objętym ograniczeniami lub w celu identyfikacji potencjalnych niedociągnięć systemu. 29. Zespół audytowy przeprowadził wizytę w jednym punkcie gromadzenia, który wdrożył środki bioasekuracji. Punkt ten nie miał dostępu do bieżącej wody, co w znacznym stopniu utrudniało prawidłowe czyszczenie obiektu, pojazdów używanych do transportu 9

15 tusz oraz butów myśliwskich. Jedno z dwóch miejsc przeznaczonych do patroszenia miało nieutwardzoną powierzchnię, przez co trudno było je czyścić i dezynfekować. 30. Niektóre tereny łowieckie współdzielą swoje obiekty. Stosuje się procedury służące zapobieganiu wysyłce tusz dzików z części o wyższym poziomie zagrożenia do punktów gromadzenia znajdujących się w innej części o niższym poziomie zagrożenia (tj. z części III do części II, z części II do części I). 31. Polski Związek Łowiecki i Lasy Państwowe poinformowały swoich członków o podjętej przez grupę ekspertów ds. ASF decyzji o zakazie karmienia dzików na szerszym obszarze działań średnioterminowych i zwróciły się o prowadzenie odpowiednich rejestrów związanych z zakładaniem przynęty na potrzeby przyszłych inspekcji przeprowadzanych przez PIW. Dotychczas nie odbyły się żadne kontrole sprawdzające wdrożenie zakazu, co nie jest zgodne z zatwierdzonym programem zwalczania ASF. 32. Zakazu karmienia nie wdrożono na obszarze części I nienależącym do szerszego obszaru działań średnioterminowych, co jest niezgodne z wymogami strategii dotyczącej ASF dla wschodniej części UE (SANTE/7113/2015 Rev 4). Władze miały świadomość tego problemu i rozpoczęły zmianę przepisów krajowych dotyczących łowiectwa, aby poprawić elastyczność w tym względzie. Przewiduje się, że zmiana ta zostanie przyjęta w drugiej połowie 2017 r Środki bioasekuracji mające zastosowanie do gospodarstw trzody chlewnej Wymogi prawne Art. 15 dyrektywy 2002/60/WE; art. 37 lit. a) rozporządzenia (UE) 2014/652 w odniesieniu do zatwierdzonego programu krajowego (opartego na strategii dotyczącej ASF dla wschodniej części UE [SANTE/7113/2015 Rev 4]). 33. Gospodarstwa trzody chlewnej znajdujące się na obszarach wymienionych w załączniku do decyzji 2014/709/UE muszą wdrożyć środki bioasekuracji wymagane w art. 15 dyrektywy 2002/60/WE i przez przepisy krajowe (np. środki dezynfekcji przy wejściu do gospodarstwa i budynków oraz przy wychodzeniu z nich, zakaz skarmiania zlewkami, środki zapobiegające bezpośrednim lub pośrednim kontaktom ze zdziczałymi świniami, w tym 72-godzinny zakaz kontaktu ze świniami po polowaniu na dziki). 34. W przepisach krajowych nie określono różnicy między gospodarstwem komercyjnym a gospodarstwem niekomercyjnym / gospodarstwem z chowem przydomowym, w związku z czym względna liczba tych dwóch rodzajów gospodarstw nie jest udokumentowana. Wszystkie gospodarstwa muszą przestrzegać przepisów dotyczących bioasekuracji. 35. Oprócz ogólnych wymogów bioasekuracji w częściach II i III dodatkowo zabrania się organizowania targów, wystaw, pokazów i konkursów z wykorzystaniem żywych świń oraz prowadzenia działalności handlowej w obrębie budynków lub innych miejsc przeznaczonych do hodowli świń. 10

16 36. Właściwe organy opracowały dla rolników jasne pisemne instrukcje dotyczące wymogów bioasekuracji w gospodarstwach trzody chlewnej, aby uniknąć rozprzestrzenienia się choroby. Rolnicy, z którymi spotkał się zespół audytowy, znali wszystkie te przepisy. 37. Zgodnie z zatwierdzonym programem zwalczania ASF właściwy organ weryfikuje zgodność ze środkami bioasekuracji w gospodarstwach. W ostatnich latach nie osiągnięto planowanej częstotliwości kontroli (dwa razy w ciągu roku), w szczególności w gospodarstwach znajdujących się w części I, ze względu na dużą liczbę gospodarstw na tym obszarze i dostępną liczbę personelu (w części I znajdują się 8074 gospodarstwa, w części II 564 gospodarstwa, a części III 2344 gospodarstwa). Zasadniczo gospodarstwa znajdujące się w części I kontrolowano raz w roku 2. Do końca 2016 r. właściwy organ centralny wydał wojewódzkim i powiatowym inspektoratom weterynarii polecenie wybrania drobnych gospodarstw (do pięciu świń) i gospodarstw zorientowanych na rynek jako priorytetu dla następnej serii inspekcji. 38. Urzędowi i upoważnieni lekarze weterynarii stosują jednolitą formę sprawozdania z inspekcji / listy kontrolnej obejmującą aspekty związane z bioasekuracją, ale służy ona również do dokumentacji wyników spisu według kategorii świń oraz zapewnienia zgodności z ograniczeniami w zakresie przemieszczania ze względu na ASF. 39. Zespół audytowy przeprowadził wizytę w jednym z wojewódzkich inspektoratów weterynarii. Władze regionalne zebrały informacje dotyczące liczby inspekcji przeprowadzonych w PIW, w tym liczby gospodarstw, które nie przestrzegają przepisów. Zespół audytowy poddał przeglądowi dane skorelowane w arkuszach roboczych. Wynikało z nich, że województwo wykazuje pozytywne tendencje w zakresie zgodności. Pod koniec 2016 r. ponad 11% gospodarstw nie stosowało się do środków bioasekuracji. Niektóre dochodzenia epidemiologiczne przeprowadzone w następstwie wystąpienia choroby wykazały niedociągnięcia pod względem bioasekuracji. Organy na szczeblu centralnym zaczęły (od listopada 2016 r.) gromadzić wyniki inspekcji przeprowadzonych w gospodarstwach w celu dokonania oceny zgodności z zasadami bioasekuracji na terenach objętych ograniczeniami. Struktura tych informacji nie pozwala na dokładną analizę powszechnie występujących uchybień ani na identyfikację potencjalnych niedociągnięć systemu. 40. Oba PIW, w których zespół audytowy przeprowadził wizytę, wykazały, że w pełni przestrzegają częstotliwości inspekcji oraz że zgodnie z założeniami przeprowadziły inspekcje wszystkich gospodarstw trzody chlewnej. Urzędy miały do dyspozycji znaczną liczbę upoważnionych lekarzy weterynarii, którzy mogli przeprowadzić te inspekcje. Ze względu na fakt, że PIW, w których przeprowadzono wizytę, nie uważają danych zawartych w bazie danych ARiMR za wystarczająco solidne, w pierwszej serii inspekcji (2015 r.) lekarze weterynarii przeprowadzili wizyty we wszystkich potencjalnych gospodarstwach (niemal 5000 obiektów). Zidentyfikowano wówczas 641 gospodarstw utrzymujących trzodę chlewną, natomiast w bazie danych ARiMR 2 W odpowiedzi na projekt sprawozdania WO stwierdził, że GLW zwrócił się do Komisji z wnioskiem o zmianę częstotliwości inspekcji w gospodarstwach znajdujących się na obszarach objętych wykazem w części I na jedną inspekcję w roku w związku z trudnościami z przeprowadzeniem dwóch inspekcji w roku. Komisja przychyliła się do wniosku Polski i dokonała odpowiednich zmian w dokumencie Strategia UE w zakresie zwalczania ASF, który został zaktualizowany w dniach 7 8 czerwca 2017 r. 11

17 zarejestrowanych było 1200 gospodarstw trzody chlewnej. Podczas przeprowadzania audytu PIW nadal uważał, że baza danych ARiMR jest nieaktualna i nie podaje bieżącego wykazu wszystkich gospodarstw trzody chlewnej, co jest niezgodne z art. 3 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2008/71/UE. PIW planował inspekcje gospodarstw w oparciu o własne dane. PIW żądają jednak również na zasadzie ad hoc wykazu gospodarstw zarejestrowanych w bazie danych ARiMR, aby upewnić się, że uwzględniane są w szczególności nowo zarejestrowane gospodarstwa. 41. W niektórych gminach znajdujących się na obszarach objętych ograniczeniami z powodu ASF wdrożono dodatkowy program zwiększenia bioasekuracji na lata Celem tego programu jest zmniejszenie populacji świń domowych utrzymywanych w drobnych gospodarstwach, które nie spełniają wymogów bioasekuracji. Proces ten powinien zmniejszyć ryzyko rozprzestrzeniania się wirusa na duże odległości, co przypisuje się działalności człowieka (np. przewożenie skażonej wieprzowiny, odpadów powstałych przy hodowli świń lub zakażonych przedmiotów do innych województw). 42. W pierwszej kolejności właściwe organy zebrały od posiadaczy świń oświadczenie, że gospodarstwo nie spełnia wymagań określonych w programie bioasekuracji oraz o zamiarze zaprzestania produkcji. Oświadczenia zebrano łącznie w 254 gospodarstwach (co stanowi 16% wszystkich gospodarstw na obszarze objętym programem), w których utrzymywano około 5000 świń. Następnie wszystkie te świnie zabito / poddano ubojowi. Rolnicy otrzymali odszkodowanie za zabite świnie, a także otrzymali rekompensaty za nieutrzymywanie świń przez następne trzy lata. 43. Zlokalizowane na tym obszarze gospodarstwa, które nie przedstawiły oświadczenia, że gospodarstwo nie spełnia wymagań, poddano kontroli. W wyniku tych kontroli odnotowano nieprzestrzeganie zasad w jedenastu gospodarstwach i w gospodarstwach tych zabito 44 świnie. 44. W 2016 r. powiększono obszar objęty wspomnianym programem zwiększenia bioasekuracji. Obecnie obejmuje on świń w 7000 gospodarstw. W 2017 r. kolejnych 39 posiadaczy świń utrzymujących około 1800 świń zgłosiło, że ich gospodarstwa nie spełniają wymagań określonych w programie bioasekuracji. Następne kontrole doprowadziły do spadku pogłowia o 139 świń w kolejnych 59 gospodarstwach. 45. Duże gospodarstwo hodowli trzody chlewnej, w którym zespół audytowy przeprowadził wizytę, odznaczało się wysokim poziomem bioasekuracji; było wyposażone w ogrodzenie z siatki na podmurówce chroniące chlewnie oraz miało wyznaczone punkty dostępu dla pracowników i pojazdów. W ramach ostatnio przeprowadzonej kontroli właściwy organ stwierdził, że sposób prowadzenia gospodarstwa jest w pełni zgodny z obowiązującymi przepisami krajowymi. W gospodarstwie korzystano ze środków dezynfekujących zalecanych przez właściwe organy w przypadku ASF. 46. Zespół audytowy przeprowadził wizytę w mniejszym gospodarstwie znajdującym się w części II, na obszarze, na którym wdrażano program zwiększenia bioasekuracji mający na celu zapobieganie szerzeniu się AFS. W gospodarstwie stosowano środki bioasekuracji wymagane przez organy. 12

18 47. Obaj posiadacze świń, z którymi przeprowadzono wywiady, wykazali się obszerną wiedzą na temat ASF i środków, które należy podjąć, aby nie dopuścić do dostania się wirusa ASF do gospodarstwa. 48. W znajdującej się w części I rzeźni, w której przeprowadzono wizytę, stosowano rygorystyczne zasady czyszczenia i dezynfekcji pojazdów służących do transportu żywych świń. Proces czyszczenia i dezynfekcji został włączony do programu kontroli wewnętrznych wdrożonego przez podmiot gospodarczy, był on także dobrze udokumentowany i podlega systematycznemu, urzędowemu nadzorowi. Wnioski dotyczące środków zapobiegawczych 49. Istnienie dwóch baz danych dotyczących świń utrudnia prawidłowe planowanie i wdrażanie kontroli urzędowych. Zmiana funkcji bazy danych ARMIR powinna rozwiązać większość problemów, lecz jej wdrożenie zajmie więcej niż jeden rok. 50. Władze z powodzeniem wdrożyły środki służące zarządzaniu populacją dzików i obchodzeniu się z nią na obszarze objętym ograniczeniami z powodu ASF (części I, II i III). Brak kontroli wdrożenia zakazu karmienia dzików stanowi słaby punkt w zapewnieniu prawidłowego zarządzania. Spadek zagęszczenia pogłowia dzików w połączeniu ze stosowaniem środków bioasekuracji przyczynił się do wolniejszego rozprzestrzeniania się choroby w tym regionie. 51. Polska wdrożyła skuteczne środki służące ograniczeniu ryzyka rozprzestrzenienia się ASF z dzików na populację świń domowych. 52. Wdrożenie odpowiednich środków bioasekuracji pozostaje wyzwaniem w przypadku licznych drobnych gospodarstw. W ramach programu bioasekuracji na lata mającego na celu zwiększenie bioasekuracji na określonych obszarach wysokiego ryzyka zakażeniem ASF należy w jeszcze większym stopniu ograniczyć prawdopodobieństwo rozprzestrzenienia się zakażenia na populację świń domowych oraz zagwarantować, że w przypadku ponownego wystąpienia choroby jej dalsze rozprzestrzenianie będzie ograniczone, zanim zostanie ona wykryta. 53. Wzmożone kontrolowanie przemieszczania żywych świń zmniejsza ryzyko rozprzestrzenienia się choroby między gospodarstwami. Badanie przed przemieszczeniem jest nieodpowiednio ukierunkowane i dlatego w mniejszym stopniu, niż jest to możliwe, gwarantuje ograniczenie rozprzestrzeniania się choroby na skutek przemieszczania świń z zakażonego obszaru. 5.2 WCZESNE WYKRYWANIE I NADZÓR Wymogi prawne Art. 4, 14, 15 i 18 dyrektywy 2002/60/WE, decyzja Komisji 2003/422/WE; art i art. 12 rozporządzenia (WE) nr 882/2004; zatwierdzony program krajowy (oparty na strategii dotyczącej ASF dla wschodniej części UE [SANTE/7113/2015 Rev 4]). 13

19 5.2.1 Nadzór nad dzikami 54. Wszystkie dziki upolowane lub znalezione martwe w częściach I, II i III są kontrolowane; pobiera się od nich także próbki zgodnie z krajowym programem zwalczania. Dziki bada się na obecność genomu wirusa ASF (RT-PCR) oraz przeciwciał (o ile jest to możliwe) przy pomocy testu ELISA. Przeprowadzając badania potwierdzające obecność przeciwciał ASF, korzystano z testu immunoperoksydazowego. 55. Myśliwi identyfikują tusze upolowanych dzików i pobierają próbki. Przechowują te tusze do momentu otrzymania wyników badań laboratoryjnych. Urzędowi lekarze weterynarii regularnie przeprowadzają wizyty w punktach chłodzenia / gromadzenia, badają tusze dzików i pobierają próbki do dalszego transportu do laboratorium. Chłodnie zarządzane są na zasadzie all-in/all-out (system polegający na wprowadzaniu/likwidowaniu stada w całości bez dodawania pojedynczych sztuk zwierząt): właściwy organ stwierdził, że w przypadku pozytywnego wyniku badania serologicznego lub wirusologicznego dla jednej próbki zniszczona zostałaby cała partia. 56. Na obszarach niezakażonych ASF strategia pobierania próbek opiera się głównie na nadzorze biernym wszystkie dziki, które zostały znalezione chore, martwe lub zabite w wyniku wypadku drogowego, są badane przez urzędowego lekarza weterynarii. Pobiera on próbkę krwi i narządów, które bada się, zgodnie z podręcznikiem diagnostycznym, na obecność przeciwciał i genomu ASF. 57. Co miesiąc powiatowy inspektorat weterynarii przeprowadza kontrolę krzyżową w oparciu o liczbę upolowanych dzików oraz zgłoszoną przez myśliwych liczbę próbek pobranych i przesłanych do badań laboratoryjnych. 58. Właściwy organ centralny nie prowadzi regularnych działań monitorowania. Polega on na krajowym laboratorium referencyjnym, które monitoruje pobieranie próbek w ramach programu nadzoru i zgłasza organowi centralnemu wszelkie odnotowane niedociągnięcia w jego wdrażaniu, np. brak próbek pobranych w ramach nadzoru biernego w określonym regionie. Zespół audytowy odnotował przykład takiego działania: pod koniec 2015 r. wysłano pismo przypominające wszystkim wojewódzkim inspektoratom weterynarii o tym, jak istotny jest nadzór bierny i utrzymanie wysokiej świadomości. 59. W 2016 r. właściwy organ wprowadził zachęty finansowe, aby utrzymać odpowiedni poziom sprawozdawczości w odniesieniu do znalezionych martwych dzików na obszarze objętym ograniczeniami z powodu ASF. Następnie środek ten rozszerzono, tak aby w jego ramach uwzględnić również znalezione martwe dziki na szerszym obszarze działań średnioterminowych. W niektórych przypadkach władze przeprowadziły aktywne poszukiwania martwych dzików (zob. pkt 22), co doprowadziło do wzmocnienia nadzoru biernego oraz przyczyniło się do usunięcia ze środowiska tusz dzików stanowiących potencjalne źródło zakażenia. 60. W zwykłych warunkach przewiduje się, że co najmniej ~1% dzików z zagrożonej populacji zostanie znalezionych martwych. Analiza danych z 2016 r. wykazała, że liczba martwych dzików badanych w ramach nadzoru biernego w częściach I, II i III wynosi 14

20 więcej niż 1% populacji. Ponadto na obecność ASF bada się dużą liczbę dzików zabitych w wypadkach drogowych, co dodatkowo wzmacnia prowadzony nadzór. 61. Zgromadzone dane ujawniły, że jeżeli chodzi o dziki zabite na drogach na obszarach zakażonych i następnie zbadane w 2015 i 2016 r., w prawie wszystkich przypadkach uzyskano negatywny wynik PCR, natomiast w przypadku tych, które znaleziono martwe na tych samych obszarach, wynik pozytywny uzyskano mniej więcej w połowie przypadków. Tylko niewielki odsetek spośród tych przypadków poddano badaniom serologicznym, co uniemożliwia wyciąganie trafnych wniosków z widocznego wzrostu wyników seropozytywnych odnotowanego w latach w omawianej populacji. 62. W odniesieniu do wyników występuje tendencja sezonowa najwyższy odsetek tusz dzików znalezionych martwych z pozytywnym wynikiem ASF odnotowano w lipcu (80%, a średnia roczna wynosi 45%). 63. Przypadki wykryte we wrześniu/październiku 2016 r. na obszarze, na którym nie było wcześniej przypadków zakażenia dzików ASF, lecz na którym niedawno doszło do wystąpienia ognisk choroby wśród świń, wskazują na możliwe przeniesienie wirusa ASF ze świń na dziki. 64. Dane za 2016 r. pochodzące z nadzoru aktywnego dzików świadczą o osiągnięciu pewnego poziomu zgodności z programem zwalczania ASF na obszarach objętych ograniczeniami z powodu ASF. W 2016 r. przeprowadzono 9916 testów PCR, co odpowiada 99,23% upolowanych dzików. Odsetek upolowanych dzików z pozytywnym wynikiem PCR jest niski (wynosi około 0,16%), a występowanie osobników zakażonych jest ograniczone do obszaru zakażonego ASF (część II i III). 65. Jedynie 6876 dzików przeszło badania na obecność przeciwciał, co stanowi 68,80% liczby przeznaczonej do odstrzału, co jest niezgodne z krajowym programem zwalczania ASF i strategią dotyczącą ASF dla wschodniej części UE (SANTE/7113/2015 Rev 4), które stawiają wymóg poddania badaniom na obecność wirusa ASF wszystkich upolowanych dzików na obszarach objętych ograniczeniami z powodu ASF. Przeprowadzenie częściowego badania utrudnia wyciąganie wniosków dotyczących widocznego wzrostu odsetka wyników seropozytywnych w latach Właściwy organ centralny zdaje sobie sprawę z tego ostatniego niedociągnięcia i podjął działanie zaradcze w postaci uaktualnienia (na koniec 2016 r.) procedur pobierania próbek od dzików Nadzór nad gospodarstwami trzody chlewnej 66. Zakres nadzoru zależy od umiejscowienia gospodarstwa. Na obszarze objętym ograniczeniami z powodu ASF (części I, II i III) od świń pobiera się próbki i poddaje się je badaniom na ASF, jeżeli istnieje stosowne podejrzenie lub gdy na podstawie objawów klinicznych lub zmian anatomopatologicznych niemożliwe jest wykluczenie ASF. Ponadto świnie poddaje się badaniom przed przemieszczeniem zgodnie z decyzją 2003/422/WE przed ich wysłaniem z części II lub III do pozostałych części Polski oraz z części I do pozostałych państw członkowskich. Na obszarach niezakażonych ASF świnie bada się w przypadku wystąpienia podejrzenia. 15

21 67. Posiadacze świń są zobowiązani na co najmniej 24 godziny przed dokonaniem uboju świń na potrzeby własnego spożycia poinformować właściwy powiatowy inspektorat weterynarii o zamiarze dokonania takiego uboju. Na obszarze objętym ograniczeniami z powodu ASF władze organizują przeprowadzenie badań przedubojowych i poubojowych na terenie gospodarstwa przez urzędowych/upoważnionych lekarzy weterynarii. 68. W ramach przeglądu badań przeprowadzonych w związku z domowym ubojem świń w 2016 r. wykazano, że do bazy danych ARiMR zgłoszono blisko 3000 więcej przypadków uboju domowego niż do poszczególnych PIW. Organ centralny wyjaśnił, ze różnica ta wynika ze wzrostu świadomości, który wywołał falę zawiadomień o wszelkich przypadkach poddania świń ubojowi domowemu (nie tylko o przypadkach poddania świń ubojowi w 2016 r., lecz również w latach wcześniejszych) W 2015 i 2016 r. w Polsce zgłoszono odpowiednio 66 i 157 przypadków podejrzenia zakażenia ASF. Podejrzenia miały miejsce na całym terytorium, a najwięcej przypadków zgłoszono w regionie zakażonym ASF, gdzie poziom świadomości jest większy. 70. W regionie, w którym zespół audytowy przeprowadził wizytę, liczba padłych świń, które poddano badaniu na ASF, stopniowo rosła od 2014 r. (z 18 w 2014 r. do 33 w 2015 r., 668 w 2016 r. 688 oraz 76 w pierwszych miesiącach 2017 r.). Posiadacze świń, z którymi przeprowadzono wywiad podczas audytu, mieli dużą wiedzę na temat objawów klinicznych ASF oraz byli świadomi spoczywającego na nich obowiązku zawiadomienia o wszelkich podejrzeniach. 71. W obu PIW, w których przeprowadzono wizyty, wszystkie przypadki śmierci świń w gospodarstwach zgłoszono nie tylko do bazy danych ARiMR, ale także PIW w drodze zawiadomienia telefonicznego. W trakcie rozmowy telefonicznej urzędnik przeprowadza wywiad z rolnikiem w celu dokonania oceny sytuacji zdrowotnej w gospodarstwie oraz wyjaśnienia możliwej przyczyny śmierci świni. Jeżeli nie można wykluczyć zakażenia ASF, urzędnicy kontaktują się z prywatnym lekarzem weterynarii i zlecają mu przeprowadzenie wizyty w gospodarstwie, wykonanie badania poubojowego i na podstawie dalszej analizy zaistniałej sytuacji (przeprowadzonej we współpracy z PIW) podjęcie decyzji dotyczącej pobrania próbek do badania w kierunku ASF. Badania przeprowadza się, a próbki pobiera w ramach diagnostyki mającej na celu wykluczenie zakażenia ASF, tzn. w gospodarstwie nie wprowadza się żadnych urzędowych ograniczeń. 72. W jednym z powiatowych inspektoratów weterynarii, w których przeprowadzono wizyty, władze miały dostęp do zawiadomień o przemieszczaniach świń oraz zawiadomień o śmierci znajdujących się w bazie danych ARiMR dotyczącej świń. Informacje te służą weryfikacji ograniczeń dotyczących przemieszczania, a także 3 W odpowiedzi na projekt sprawozdania WO stwierdził, że w październiku 2016 r. w celu zachęcenia posiadaczy świń do przekazywania brakujących zawiadomień o zdarzeniach, ogłoszono dwutygodniową amnestię w tym zakresie. W związku z powyższym we wspomnianym okresie posiadacze świń zgłosili wszystkie zdarzenia, w tym te brakujące (obejmujące także ubój na użytek własny), które wcześniej nie zostały zgłoszone do ARiMR. Mimo że niektóre z tych zawiadomień dotyczyły zdarzeń (w tym ubój na użytek własny), które miały miejsce w latach poprzedzających 2016 r., ARiMR zarejestrował je wszystkie jako zdarzenia z 2016 r. 16

22 sprawdzeniu, czy podjęto odpowiednie działania następcze w związku z wszystkimi przypadkami śmierci. 73. W Polsce stosuje się badanie przed przemieszczaniem świń wysyłanych z obszaru podwyższonego ryzyka. W regionie, w którym przeprowadzono wizytę, liczba badań przeprowadzonych na żywych świniach świadczy o tym, że prowadzono tam aktywny nadzór o dużej intensywności (w 2014 r. przeprowadzono badań, w 2015 r badania, w 2016 r badań, a w 2017 r. (do r.) 7476 badań). 74. W dużym gospodarstwie trzody chlewnej, w którym przeprowadzono wizytę, pracownicy monitorowali upadkowość świń w podziale na kategorie, aby sprawdzić, czy nie przekroczono wartości granicznych określonych przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo. W przypadku osiągnięcia wartości granicznej wzywa się prywatnego lekarza weterynarii, aby wyjaśnił przyczynę wyższej upadkowości. W 2016 i 2017 r. taka interwencja prywatnego lekarza weterynarii nie była potrzeba. Zarówno podmiot prowadzący gospodarstwo, jak i właściwy organ opierały się na dostępnych wynikach poprzednich badań na ASF przed przemieszczeniem (np. z ostatnich sześciu miesięcy), które przeprowadzano średnio raz w miesiącu. Jak wspomniano w pkt 6 pracownicy tego gospodarstwa odmiennie interpretowali wymóg oficjalnego zawiadomienia o padłych świniach; w konsekwencji doszło do opóźnienia przeprowadzanego przez organy przeglądu upadkowości w gospodarstwie o maksymalnie 14 dni Badania laboratoryjne 75. Krajowe laboratorium referencyjne w Puławach jest akredytowane zgodnie z normą europejską EN ISO / IEC zgodnie z wymogami art. 12 ust. 2 rozporządzenia (WE) nr 882/2004. Badania serologiczne i wirusologiczne przeprowadza się zgodnie z unijnym podręcznikiem diagnostycznym dotyczącym ASF. 76. Wszystkie metody wykorzystywane do badań w kierunku ASF mieszczą się obecnie w zakresie akredytacji. W przypadku pozytywnego lub wątpliwego wyniku testu ELISA jako badanie potwierdzające stosuje się metodę immunoperoksydazową. 77. Czas potrzebny na uzyskanie wyników badania w przypadku dzików waha się od dwóch do pięciu dni. Zależy to od dnia pobierania próbek i ich transportu z powiatów do krajowego laboratorium referencyjnego. Lekarze weterynarii i myśliwi, z którymi przeprowadzono wywiad podczas audytu, nie zgłosili żadnych skarg dotyczących czasu potrzebnego na uzyskanie wyników. Wnioski dotyczące wczesnego wykrywania i nadzoru 78. Skuteczny i dobrze wdrożony bierny nadzór dzików daje pewność, że wykrycie nowych przypadków ASF nastąpi na wczesnym etapie choroby. Właściwy organ ma dostęp do aktualizowanych danych dotyczących sytuacji epidemiologicznej i obszaru geograficznego, na którym rozprzestrzenia się zakażenie. Systemowi sprzyja dobra współpraca między myśliwymi a właściwymi organami oraz aktywna rola grupy ekspertów ds. ASF. Przeprowadzanie niewystarczającej liczby badań serologicznych prowadzi jednak do spadku ilości dostępnych informacji epidemiologicznych, które pozwalają śledzić rozwój choroby w danym regionie. 17

23 79. Odpowiedni poziom nadzoru świń domowych zarówno na zakażonych obszarach, jak i na obszarach niezakażonych daje pewność, że nie dojdzie do niewykrycia ASF. Różnice w interpretacji wymogu zawiadamiania o śmierci świń na poziomie gospodarstw mogą doprowadzić do opóźnień w sprawozdawczości w zakresie wzrostu upadkowości, a tym samym w wykrywaniu ognisk choroby. 80. Krajowe laboratorium referencyjne zapewnia rzetelną i terminową diagnostykę ASF, co pomaga w zwalczaniu tej choroby. 5.3 ŚRODKI, JAKIE NALEŻY PODJĄĆ Z CHWILĄ WYSTĄPIENIA PODEJRZENIA ORAZ POTWIERDZENIA PRZYPADKU ZAKAŻENIA / OGNISKA CHOROBY Wymogi prawne Art. 4 5, 8 11 i art. 15 dyrektywy 2002/60/WE, decyzja 2003/422/WE 81. Na podstawie dostępnych informacji epidemiologicznych wydaje się, że dziki stanowiły najprawdopodobniej główne źródło zakażenia wirusem świń domowych w Polsce. Latem 2016 r. (pierwsze wystąpienie choroby miało miejsce dnia 23 czerwca 2016 r.) nielegalny handel zakażonymi świniami przyczynił się jednak do bezprecedensowego rozprzestrzenienia się ASF na tym obszarze. 82. W 2016 r. zgłoszono ogółem 20 ognisk choroby świń domowych w dwóch skupiskach choroby w północnym skupisku, w którym wszystkie ogniska choroby były spowodowane działalnością człowieka, i w południowym skupisku, w którym do wystąpienia ognisk choroby przyczyniły się zarówno dziki, jak i czynnik ludzki. W przypadku kilku ognisk choroby nie rozstrzygnięto, jakie jest źródło zakażenia. Liczebność stad świń dotkniętych chorobą wahała się od kilku do 540 świń. 83. Z dokumentacji przedstawionej zespołowi audytowemu wynikało, że gdy zawiadomiono o podejrzeniu zakażenia świń domowych ASF, niezwłocznie wdrażano wszystkie środki wymagane przepisami UE. Podejrzane zwierzęta zbadano i pobrano od nich próbki (krwi i narządów wewnętrznych); próbki przebadano na obecność ASF zgodnie z podręcznikiem diagnostycznym. Przeprowadzono dochodzenie epidemiologiczne z wykorzystaniem standardowego kwestionariusza. 84. Dochodzenia epidemiologiczne wykazały, że zawiadomienie o podejrzeniu zachorowania przekazywano nawet do siedmiu dni po wystąpieniu objawów klinicznych. W dotkniętych chorobą gospodarstwach dochodzenie wykazało również niedociągnięcia w stosunku do istniejących środków bioasekuracji i prowadzonych rejestrów identyfikacji i rejestracji świń. 85. Władze zastosowały w zakażonych gospodarstwach niezwłoczne środki kontroli zgodnie z dyrektywą 2002/60/WE, w tym likwidację, unieszkodliwienie tusz, czyszczenie i dezynfekcję, ustanowienie obszarów zagrożonych i obszarów zapowietrzonych oraz prowadzony w ich następstwie intensywny nadzór. Ponadto wprowadzono również rozszerzenie części I III w drodze zmiany decyzji 2014/709/UE, na podstawie której nałożono ograniczenia w zakresie lokalnego i międzynarodowego przemieszczania i handlu. 18

24 86. ARiMR rozpoczęła w 2016 r. proces rejestrowania w bazie danych współrzędnych geograficznych gospodarstw trzody chlewnej. Proces ten jeszcze się jednak nie zakończył. Ogranicza to użyteczność bazy danych ARiMR jako narzędzia ustanawiania stref kontroli oraz obszarów zapowietrzonych i zagrożonych w przypadku wystąpienia ognisk choroby. 87. Aby wzmocnić kontrolę i zapobiec powtarzaniu się tego rodzaju sytuacji, Polska wdrożyła szereg dodatkowych środków, np. w całym kraju wprowadzono świadectwa weterynaryjne dla wszystkich przemieszczeń świń, zakazano całkowicie handlu świniami w obszarach dotkniętych ASF, w działania włączono organy ścigania, wzmocniono kontrole środków transportu na obszarach dotkniętych chorobą oraz na nielegalnych rynkach (wspólne kontrole przeprowadzane z policją / inspektoratem ruchu drogowego) itd. 88. Ponadto ustanowiono międzywydziałowy zespół pod nadzorem premiera, w przygotowaniu jest też dalsze prawodawstwo (np. przepisy umożliwiające dalszą redukcję populacji dzików, włączenie sił wojskowych w czynne poszukiwanie padłych dzików itd.). 89. Od dnia 30 września 2016 r. nie zgłoszono w kraju żadnego nowego ogniska choroby. W listopadzie 2016 r. zniesiono obszary zagrożone i zapowietrzone ustanowione w wyniku stwierdzenia w 2016 r. ognisk choroby. Wnioski dotyczące podjętych środków 90. Środki są skutecznie stosowane w przypadku podejrzenia / potwierdzenia ASF, co daje pewność, że zapobiega się potencjalnemu ryzyku rozprzestrzenienia się choroby w czasie oczekiwania na potwierdzenie i po potwierdzeniu. 91. Przeprowadzone dochodzenia epidemiologiczne pomogły organom określić pewne utrzymujące się niedociągnięcia podstawowego systemu. Od czasu wystąpienia ognisk choroby latem 2016 r. właściwy organ podjął dodatkowe środki mające na celu zapobieżenie powtórzeniu się tego typu sytuacji. 5.4 PRODUKTY UBOCZNE POCHODZĄCE OD ŚWIŃ POCHODZĄCYCH Z OBSZARÓW NALEŻĄCYCH DO CZĘŚCI III ZBIERANIE I UNIESZKODLIWIANIE, KONTROLA PRODUKTÓW UBOCZNYCH Wymogi prawne Art. 2 i 7 decyzji wykonawczej Komisji 2014/709/UE. 92. Dokonano transpozycji art. 7 decyzji 2014/709/UE (dotyczącego odstępstwa od zakazu wysyłania przesyłek produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego ze świń z obszarów wymienionych w załączniku część III i IV) do prawodawstwa krajowego. Jeden z PIW, w którym przeprowadzono wizytę i który odpowiada za niektóre obszary wymienione w części III decyzji 2014/709/UE, przyznał, że nie wdrożono środków i kontroli zawartych w art. 7 (np. w zakresie rejestracji pojazdów używanych do przewozu produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, wyposażenia tych 19

25 samochodów ciężarowych w systemy nawigacji satelitarnej itd.). Podczas ostatniego spotkania właściwy organ centralny przedstawił nowe instrukcje skierowane zarówno do PIW, jak i do podmiotów prowadzących przedsiębiorstwo, mające na celu zapewnienie odpowiedniego wdrożenia tych wymogów. Wnioski dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego 93. Brak praktycznych ustaleń dotyczących zbiórki i transportu produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego z części III przekłada się na ryzyko rozprzestrzenienia się choroby poprzez potencjalnie skażone produkty. 5.5 IDENTYFIKOWALNOŚĆ MIĘSA I PRODUKTÓW MIĘSNYCH Wymogi prawne Decyzja wykonawcza Komisji 2014/709/UE; dyrektywa 2002/99/WE; sekcja III załącznika II do rozporządzenia (WE) nr 853/2004; art. 4 ust. 6 i art. 5 rozporządzenia (WE) nr 854/ Identyfikowalność mięsa dzików 94. Zgodnie z decyzją 2014/178/UE mięso dzików pochodzących z obszarów należących do części I można sprzedawać w Polsce, jeżeli zbadano je na obecność ASF, a wyniki tych badań były negatywne. W takich przypadkach mięso musi być oznakowane krajowym (okrągłym) znakiem jakości zdrowotnej, ograniczającym jego wykorzystanie do zakładów prowadzących działalność o charakterze marginalnym, lokalnym lub ograniczonym. 95. Zakład przetwórstwa dziczyzny, w którym zespół audytowy przeprowadził wizytę, przetwarzał tusze dzików pochodzących z obszarów należących do części I, jak również z obszaru niedotkniętego chorobą. Całość wyprodukowanego mięsa sprzedawano, znakując je tym samym krajowym (okrągłym) znakiem jakości zdrowotnej. W zakładzie przetwórstwa dziczyzny przeprowadzono wszystkie właściwe weryfikacje i kontrole i wszystkie je udokumentowano. Podmiot prowadzący przedsiębiorstwo spożywcze i lekarz weterynarii prowadzący kontrole urzędowe w zakładzie poinformowali, że każdy z nich sprawdził, czy w dokumentach towarzyszących tuszom wskazano tereny łowieckie znajdujące obszarze ochrony (mapy terenów łowieckich były w razie potrzeby dostępne w internecie). 96. Istniało wyraźne powiązanie między oznakowaniem tuszy a oznakowaniem próbki; właściwy organ stwierdził, że w przypadku pozytywnego wyniku badania jednej próbki zniszczona zostałaby cała partia. 97. Podroby przechowywano do czasu uzyskania negatywnych wyników badania na obecność ASF, a następnie przetwarzano jako materiał kategorii II. 98. Członkowie kół łowieckich, w których przeprowadzono wizytę, (położonych w części III) zdawali sobie sprawę z obowiązujących ograniczeń dotyczących mięsa pochodzącego z dzików upolowanych na tym obszarze. Potwierdzili oni, że mięso wykorzystywano jedynie na potrzeby własnego spożycia. Miejsce zamieszkania 20

26 niektórych członków znajduje się jednak w obszarze wolnym od choroby, zatem trudno jest ustalić, czy mięso nie znalazło się poza częścią III Identyfikowalność wieprzowiny 99. Właściwy organ centralny prowadzi zaktualizowany wykaz zakładów wyznaczonych do przetwarzania świń pochodzących z obszarów objętych ograniczeniami z powodu ASF zgodnie z art. 12 decyzji 2014/709/UE Wzór formularza Informacje dotyczące łańcucha żywnościowego zwierząt kierowanych do uboju zmieniono tak, by uwzględniał on numer gospodarstwa i numer identyfikacyjny świni. Zespół audytowy dokonał przeglądu dokumentów dotyczących informacji na temat łańcucha żywnościowego przesłanych przez rolników z obszarów objętych ograniczeniami z powodu ASF; nie zawierały one żadnych informacji dotyczących statusu zdrowia zwierząt pod względem ASF w regionie. Ustalenie to odnotowano już w sprawozdaniu Komisji z 2014 r. i jest ono niezgodne z wymogami określonymi w sekcji III pkt 3 lit. a) załącznika II do rozporządzenia (WE) nr 853/2004. Wspomniane niedociągnięcie zostało złagodzone przez fakt, że wszystkie świnie przemieszcza się do rzeźni razem ze świadectwem weterynaryjnym zawierającym informacje dotyczące lokalizacji gospodarstwa pochodzenia względem regionalizacji ASF Rzeźnia, w której przeprowadzono wizytę, posiadała instrukcje dotyczące pozyskiwania świń w kontekście ASF. Wszystkie świnie pochodzące z części II musiały spełniać wymogi zawarte w art. 3 ust. 1 i 2 decyzji wykonawczej Komisji (WE) nr 709/2004. Zakład używał wyłącznie okrągłego znaku jakości zdrowotnej W rzeźni niemożliwe było określenie w bazie danych ARiMR, które stada podlegały ograniczeniom z powodu ASF, ponieważ urzędowy lekarz weterynarii miał jedynie ograniczony dostęp do informacji zawartych w bazie danych ARiMR (więcej informacji w pkt 14). Urzędowy lekarz weterynarii zdawał sobie z tego sprawę i stwierdził, że sprawdzono, iż gospodarstwa pochodzenia nie znajdowały się na żadnym z obszarów objętych ograniczeniami. Dołączane do świń świadectwo weterynaryjne nie wskazywało części ASF, z której pochodziły docierające do rzeźni świnie. W dokumentacji, której przeglądu dokonał zespół audytowy, potwierdzono zgodność jeżeli chodzi o dane świnie z przepisami dotyczącymi przemieszczania w związku z ASF. Wnioski dotyczące identyfikowalności mięsa i produktów mięsnych 103. Kontrole urzędowe przeprowadzane w rzeźniach i w punktach skupu dziczyzny dają pewność, że ograniczenie wprowadzania do obrotu mięsa dzików i wieprzowiny jest stosowane zgodnie ze środkami przewidzianymi w celu wprowadzenia w życie środków związanych z regionalizacją Ryzyko rozprzestrzenienia się choroby, wywołane ciągłą niekompletnością zgłaszanych przez rolników wysyłających świnie z obszarów dotkniętych ASF informacji na temat łańcucha żywnościowego odnośnie do ograniczeń związanych ze zdrowiem zwierząt jest kontrowane dzięki wymaganym przy każdym przemieszczeniu świni świadectwom weterynaryjnym. 21

27 5.6 WERYFIKACJA, NADZÓR I GRUPA EKSPERTÓW Wymogi prawne Art. 4 i 8 rozporządzenia nr 882/2004; dyrektywa 2002/60/WE (art. 15, 16 i 22, załącznik VI) Zgodnie z dyrektywą 2002/60/WE ustanowiono grupę ekspertów ds. ASF (obejmującą lekarzy weterynarii, myśliwych, biologów i epidemiologów). Ponadto ustanowiono Radę Sanitarno Epizootyczną, przekazującą wskazówki Głównemu Lekarzowi Weterynarii. Wchodzący w jej skład eksperci biorą również udział w działaniach grupy ekspertów ds. ASF Centralny organ udostępnił informacje dotyczące spotkań tych grup. Od stycznia 2015 r. grupa ekspertów ds. ASF spotkała się cztery razy, a Rada Sanitarno Epizootyczna siedem razy, aby zweryfikować skuteczność ustanowionych środków i przekazać wskazówki Głównemu Lekarzowi Weterynarii Grupa ekspertów ds. ASF sprawuje ogólnie funkcje określone w dyrektywie w sprawie kontroli ASF. W szczególności grupy ekspertów wspierały właściwe organy w określaniu zakażonych obszarów zgodnie z wymogami przepisów UE oraz w określaniu dodatkowych środków kontroli mających na celu zwalczanie choroby ASF. Członkowie grup ekspertów otrzymują regularne powiadomienia o rozwoju sytuacji epidemiologicznej ASF. Grupa ds. ASF nie otrzymała jednak jeszcze wyników niektórych kontroli urzędowych (np. dotyczących zgodności ze środkami bioasekuracji przy polowaniach oraz w gospodarstwach trzody chlewnej) w sposób, który umożliwiłby jej członkom pełną ocenę skuteczności tych dodatkowych środków, chociaż takie przekazanie jest wymagane zgodnie z art. 15 ust. 2 lit. a) tiret czwarte dyrektywy 2002/60/WE W 2015 r. audytorzy wojewódzkich inspektoratów weterynarii przeprowadzili 62 kontrole PIW w zakresie gotowości na wypadek wystąpienia ASF. Ponadto w 2016 r. w przypadku 17 PIW przeprowadzono kontrole sprawdzające. Właściwy organ centralny dokonał analizy wyników kontroli i przedłożył Głównemu Lekarzowi Weterynarii sześć wniosków; niektóre z nich już wdrożono lub są one w trakcie wdrażania Do obowiązków wojewódzkich inspektoratów należy nadzór nad pracą wykonywaną przez PIW. W przypadku regionu, w którym przeprowadzono wizytę, nadzór ten sprawowano poprzez kontrole, w oparciu o roczny plan kontroli. W 2016 r. audyty dotyczące wdrażania kontroli i środków kontroli ASF przeprowadzono w pięciu PIW. Sprawozdania z tych audytów przedstawiono zespołowi audytowemu. W jednym z nich wskazano drobne uchybienia, np. niekompletne wypełnianie formularzy zgłoszeniowych badań laboratoryjnych przez myśliwych oraz drobne uchybienia w zgłaszaniu danych. Poddany audytowi podmiot zajął się już tymi uchybieniami Wojewódzki inspektorat regularnie gromadził przekazywane przez PIW dane dotyczące różnych działań prowadzonych w ramach programu zwalczania ASF, np. wyniki nadzoru nad dzikami i świniami domowymi, informacje dotyczące odstrzału sanitarnego dzików oraz przemieszczania świń z obszarów objętych ograniczeniami. Ma on również 22

28 dostęp do sprawozdań z inspekcji PIW dotyczących przeprowadzonych w gospodarstwach wizyt; udostępniono mu także przykład łączenia i analizy tych danych. Niektóre analizy (np. inspekcji bioasekuracji) stanowiły raczej działanie ukierunkowane na cel niż próbę określenia głównych wykrytych niedociągnięć/uchybień (np. przewagi przypadków niezgodności z przepisami dotyczącymi bioasekuracji). Wyżej wymienionych sprawozdań z audytów i analiz nie przekazano właściwemu organ centralnemu w celu dalszego przedyskutowania i określenia potencjalnych luk / głównych ograniczeń we wdrażaniu systemu. Wnioski dotyczące weryfikacji, nadzoru i grupy ekspertów 111. Istnienie grupy ekspertów ds. ASF i ogólna dobra współpraca między zaangażowanymi władzami stanowią dobre wsparcie prowadzonych przez właściwe organy działań kontrolnych i wdrażanych przez nie środków zwalczania choroby System audytów wewnętrznych, nadzoru i analiz przyczynia się do harmonizacji kontroli urzędowych i do wykrywania niedociągnięć we wdrażaniu środków kontroli choroby. Analizę ilościową wyników kontroli urzędowych przeprowadza się w sposób ograniczony zarówno na poziomie właściwego organu centralnego, jak i grupy ekspertów ds. ASF co ogranicza możliwość określenia skuteczności wdrażanych działań. Niedociągnięcia tej analizy na poziomie centralnym maja miejsce szczególnie w przypadku oceny skuteczności środków bioasekuracji wdrażanych przez myśliwych i, w mniejszym stopniu, przez gospodarstwa trzody chlewnej. Utrudnia to możliwość określenia przez organ centralny potencjalnych luk i odpowiedniego dostosowania jego środków. 5.7 DZIAŁANIA NASTĘPCZE PODJĘTE W ZWIĄZKU Z POPRZEDNIMI AUDYTAMI 113. Poniższa tabela zawiera podsumowanie działań następczych podjętych w związku z odpowiednimi zaleceniami sprawozdania z audytu DG(SANTE)/ Nr Zalecenie Ocena 1 Zapewnić identyfikowalność wszystkich przemieszczeń świń oraz prawidłowe wypełnienie wszelkich dokumentów towarzyszących (w tym przemieszczeń do rzeźni na obszarach, które nie podlegają ograniczeniom). Art. 5 ust. 2 dyrektywy 2008/71/WE. 2 Dopilnować, aby wszystkie upolowane dziki były kontrolowane przez urzędowego lekarza weterynarii i badane na obecność ASF, włącznie z kontrolą serologiczną, zgodnie z planem zwalczania choroby. Art. 15 ust. 2 lit. c) dyrektywy 2002/60/WE. Wypełnione. Zob. ustalenia pkt 10 i 11. Częściowo wypełnione. Zob. ustalenia pkt 56, 57 i 65. Zob. zalecenie nr 6 niniejszego sprawozdania z audytu. 23

29 3 Zagwarantować skuteczną koordynację i współpracę między IW a ARiMR w celu poprawienia dokładności i jakości narzędzi zapewniających identyfikowalność świń, tak aby stały się one skutecznymi narzędziami kontroli zdrowia zwierząt. Art. 4 dyrektywy 2008/71/WE, Częściowo wypełnione. Zob. ustalenia pkt 1, 2 i 9. Zob. zalecenie nr 3 niniejszego sprawozdania z audytu. 4 5 art. 18 dyrektywy 64/432/EWG, art. 15 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2002/60/WE, art. 9 rozporządzenia (WE) nr 882/2004. Dopilnować, aby wszystkie świnie poddawane ubojowi gospodarskiemu w obszarze objętym ograniczeniami podlegały urzędowym badaniom przedi poubojowym, zgodnie z zatwierdzonym planem zwalczania choroby. Art. 16 dyrektywy 2002/60/WE. Dopilnować, aby w procedurach pobierania próbek i badaniach klinicznych stosowane były standardy określone w art. 3 ust. 1 decyzji 2014/178/UE w przypadku wybrania tej możliwości skorzystania z odstępstwa od zakazu wysyłki świeżej wieprzowiny do innych państw członkowskich i państw trzecich. Art. 9 ust. 3 decyzji 2014/178/UE. Wypełnione. Zob. ustalenia pkt 67 i 68. Niewypełnione. Zob. ustalenie pkt 13. Zob. zalecenie nr 2 niniejszego sprawozdania z audytu. 6 Zapewnić zgodność z normą ISO wszystkich testów serologicznych wykorzystywanych do potwierdzenia obecności ASF. Art. 12 ust. 2 lit. a) rozporządzenia (WE) nr 882/ Dopilnować, aby wykonywane przez urzędowego lekarza weterynarii w rzeźniach zadania w zakresie inspekcji obejmowały sprawdzanie informacji dotyczących łańcucha żywnościowego oraz aby podejmowane były właściwe działania, w przypadku gdy informacje nie odpowiadają rzeczywistej sytuacji w gospodarstwie pochodzenia. Art. 5 rozporządzenia (WE) nr 854/2004 i sekcja II rozdział II pkt 5 załącznika I do tego rozporządzenia. Wypełnione. Zob. ustalenie pkt 76. Częściowo wypełnione. Zob. ustalenie pkt

30 8 Zapewnić WO wsparcie grupy ekspertów we wszystkich zadaniach przewidzianych w art. 15 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2002/60/WE, takich jak ewentualne zawieszenie polowań i kontrole weryfikujące skuteczność przyjętych środków. Częściowo wypełnione. Zob. ustalenie pkt 107. Zob. zalecenie nr 1 niniejszego sprawozdania z audytu. 6 WNIOSKI OGÓLNE Struktura i organizacja władz umożliwiają im wdrażanie środków i odpowiednią kontrolę zadań w zakresie ASF. Istnieje ogólna dobra współpraca między myśliwymi i WO. Przeprowadzono szeroką kampanię informacyjną dla myśliwych, rolników i lekarzy weterynarii, aby zwiększyć ich świadomość w kwestii ASF. Skuteczny i dobrze wdrożony nadzór dzików i świń domowych, któremu sprzyja dobra współpraca i zwiększona świadomość, daje pewność, że nowe przypadki ASF są wykrywane na wczesnym etapie choroby. Wsparcia w zakresie nadzoru udziela laboratorium krajowe, które dostarcza terminowe i wiarygodne wyniki badań. Plan zwiększenia bioasekuracji w takiej postaci, w jakiej został określony, zastosowany, sprawdzony i udoskonalony zarówno na terenach łowieckich, jak i w gospodarstwach zmniejsza ryzyko przenoszenia zakażenia między dzikami oraz zakażania świń domowych przez dziki. Plan ten w połączeniu ze zmniejszeniem gęstości pogłowia dzików na obszarach zakażonych (oraz w niezakażonych strefach graniczących z państwami trzecimi) przyczynia się również do spowolnienia geograficznego rozprzestrzeniania się choroby. Identyfikowalność świń znacznie się poprawiła od czasu wykrycia latem 2016 r. ognisk choroby częściowo spowodowanych nielegalnymi działaniami. Niedoskonałości bazy danych dotyczących przemieszczania ograniczają skuteczność kontroli urzędowych. Problemy te są rozwiązywane, jednak pełne skorygowanie niedoskonałości zajmie ponad rok. Przemieszczanie świń z obszarów objętych ograniczeniami jest w znacznej mierze dopuszczane prawnie, jednak próba losowa wykonana w przypadku przemieszczania przed badaniem wykazuje mniejszą wrażliwość niż ukierunkowane próbki pobrane, zgodnie z wymogami, od chorych zwierząt. Identyfikowalność mięsa dzików i wieprzowiny pochodzących z obszarów zakażonych i obszarów zagrożonych (części I, II i III) jest dobra, istnieje też system kontroli urzędowych. Na obszarach zakażonych nie wdrożono środków zbioru produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego (część III); ryzyko rozprzestrzeniania się choroby poprzez te nieprzebadane produkty nie jest odpowiednio kontrolowane. Analizę ilościową wyników kontroli urzędowych przeprowadza się w sposób ograniczony zarówno na poziomie właściwego organu centralnego, jak i grupy ekspertów ds. ASF; 25

31 ogranicza to zdolność tych organów do sprawdzania skuteczności wdrażanych przez nie działań. 7 SPOTKANIE ZAMYKAJĄCE W trakcie spotkania zamykającego, które odbyło się w Warszawie w dniu 17 marca 2017 r., zespół audytowy przedstawił właściwemu organowi główne ustalenia i wstępne wnioski z audytu. Podczas tego spotkania właściwy organ nie zgłosił żadnego znacznego sprzeciwu odnośnie do ustaleń i wstępnych wniosków. 8 ZALECENIA Właściwe organy są proszone o przekazanie w terminie 25 dni roboczych od dnia otrzymania niniejszego sprawozdania szczegółowych informacji dotyczących podjętych i planowanych działań mających na celu uwzględnienie poniższych zaleceń, wraz z terminami ich realizacji ( plan działań ). Nr Zalecenie 1. Zapewnić wsparcie grupy ekspertów we wszystkich zadaniach przewidzianych w tiret art. 15 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2002/60/WE, a w szczególności przy weryfikacji skuteczności wszystkich środków kontroli zgodnie z wymogiem zawartym w ostatnim tiret. Zalecenie w oparciu o pkt 112 wniosków. Powiązane ustalenie pkt Dopilnować, aby w procedurach pobierania próbek stosowano standardy określone w art. 3, 4 i 8 decyzji wykonawczej Komisji 2014/709/UE w przypadku korzystania z odpowiedniego odstępstwa dotyczącego przemieszczania żywych zwierząt. Zalecenie w oparciu o pkt 53 wniosków. Powiązane ustalenie pkt Poprawić dokładność i jakość narzędzi zapewniających identyfikowalność świń, tak by stały się one skutecznymi narzędziami kontroli zdrowia zwierząt. Art. 3 dyrektywy 2008/71/WE, art. 18 dyrektywy 64/432/EWG, art. 15 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2002/60/WE. Zalecenie w oparciu o pkt 49 wniosków. Powiązane ustalenia pkt 1, 2 i Dopilnować, aby ustanowiono wymagane w decyzji wykonawczej Komisji (WE) nr 2014/709 praktyczne ustalenia dotyczące zbiórki i transportu produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego z części III, tak by ograniczyć ryzyko rozprzestrzenienia się choroby poprzez potencjalnie zakażone produkty. 26

32 Zalecenie w oparciu o pkt 93 wniosków. Powiązane ustalenie pkt Dopilnować, aby wszystkie środki w ramach zatwierdzonego programu zwalczania ASF, w tym zakaz dotyczący paszy, poddano kontrolom urzędowym w celu zapewnienia ich skutecznego wdrażania. Zatwierdzony program zwalczania ASF. Zalecenie w oparciu o pkt 50 wniosków. Powiązane ustalenie pkt Dopilnować, aby wszystkie zdziczałe świnie, które znaleziono martwe, zabite na drodze lub które upolowano na obszarach objętych ograniczeniami, poddawano badaniom serologicznym na obecność ASF, jak określono w zatwierdzonym programie zwalczania ASF. SANTE/7113/2015 Rev 4: Strategia dotycząca ASF dla wschodniej części UE. Zalecenie w oparciu o pkt 78 wniosków. Powiązane ustalenie pkt 65. Odpowiedź właściwego organu na zalecenia znaleźć można pod adresem: 27

33 ZAŁĄCZNIK 1 ODESŁANIA DO AKTÓW PRAWNYCH Odesłanie do aktu prawnego Dyrektywa 96/93/WE Dyrektywa 64/432/EWG Decyzja 2000/678/WE Dyrektywa 2002/60/WE Dyrektywa 2002/99/WE Rozporządzenie nr 178/2002 Decyzja 2003/422/WE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dz.U. L 13 z , s Dz.U. 121 z , s Dz.U. L 281 z , s Dz.U. L 192 z , s Dz.U. L 18 z , s Dz.U. L 31 z , s Dz.U. L 143 z , s Tytuł Dyrektywa Rady 96/93/WE z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie certyfikacji zwierząt i produktów zwierzęcych Dyrektywa Rady 64/432/EWG z dnia 26 czerwca 1964 r. w sprawie problemów zdrowotnych zwierząt wpływających na handel wewnątrzwspólnotowy bydłem i trzodą chlewną Decyzja 2000/678/WE: decyzja Komisji z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca szczegółowe zasady rejestracji gospodarstw w krajowych bazach danych świń, przewidzianych w dyrektywie Rady 64/432/EWG Dyrektywa Rady 2002/60/WE z dnia 27 czerwca 2002 r. ustanawiająca przepisy szczególne w celu zwalczania afrykańskiego pomoru świń oraz zmieniająca dyrektywę 92/119/EWG w zakresie choroby cieszyńskiej i afrykańskiego pomoru świń Dyrektywa Rady 2002/99/WE z dnia 16 grudnia 2002 r. ustanawiająca przepisy sanitarne regulujące produkcję, przetwarzanie, dystrybucję oraz wprowadzanie produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do spożycia przez ludzi Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności Decyzja 2003/422/WE: decyzja Komisji z dnia 26 maja 2003 r. zatwierdzająca podręcznik diagnostyczny dotyczący afrykańskiego pomoru świń 28

34 Rozporządzenie nr 882/2004 Rozporządzenie nr 852/2004 Rozporządzenie nr 853/2004 Rozporządzenie nr 854/2004 Dyrektywa 2008/71/WE Dz.U. L 165 z , s. 1, sprostowane i ponownie opublikowane w Dz.U. L 191 z , s. 1. Dz.U. L 139 z , s. 1, sprostowane i ponownie opublikowane w Dz.U. L 226 z , s. 3. Dz.U. L 139 z , s. 55, sprostowane i ponownie opublikowane w Dz.U. L 226 z , s. 22. Dz.U. L 139 z , s. 206, sprostowane i ponownie opublikowane w Dz.U. L 226 z , s. 83. Dz.U. L 213 z , s Rozporządzenie (WE) nr 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie kontroli urzędowych przeprowadzanych w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt Rozporządzenie (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych Rozporządzenie (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego Rozporządzenie (WE) nr 854/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące organizacji urzędowych kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do spożycia przez ludzi Dyrektywa Rady 2008/71/WE z dnia 15 lipca 2008 r. w sprawie identyfikacji i rejestracji świń (wersja skodyfikowana) 29

35 Rozporządzenie nr 652/2014 Decyzja 2014/709/UE Dz.U. L 189 z , s Dz.U. L 295 z , s Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 652/2014 z dnia 15 maja 2014 r. ustanawiające przepisy w zakresie zarządzania wydatkami odnoszącymi się do łańcucha żywnościowego, zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt oraz dotyczącymi zdrowia roślin i materiału przeznaczonego do reprodukcji roślin, zmieniające dyrektywy Rady 98/56/WE, 2000/29/WE i 2008/90/WE, rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 178/2002, (WE) nr 882/2004 i (WE) nr 396/2005, dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE i rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1107/2009 oraz uchylające decyzje Rady 66/399/EWG, 76/894/EWG i 2009/470/WE Decyzja 2014/709/UE: decyzja wykonawcza Komisji z dnia 9 października 2014 r. w sprawie środków kontroli w zakresie zdrowia zwierząt w odniesieniu do afrykańskiego pomoru świń w niektórych państwach członkowskich i uchylająca decyzję wykonawczą 2014/178/UE 30

36 ZAŁĄCZNIK 2 DANE STATYSTYCZNE Liczba świń i gospodarstw trzody chlewnej w Polsce 2016* 2015** 2014** Liczba świń Liczba gospodarstw trzody chlewnej * Dane ARiMR, liczba stad na dzień odpowiada liczbie zakładów, w których hoduje się stada i które w danym roku zgłosiły co najmniej jedną świnię wzbudzającą podejrzenia. ** Dane ARiMR, liczba stad na dzień odpowiada liczbie zakładów, w których hoduje się stada i które w danym roku zgłosiły co najmniej jedną świnię wzbudzającą podejrzenia. Liczba świń na województwo 2015* 2016** Dolnośląskie Kujawsko pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Ogółem * Dane Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, ** Dane Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa,

37 Liczba świń i liczba stad z podziałem na województwa i wielkość gospodarstwa (źródło: ARiMR, dane na dzień 31 grudnia 2015 r.) Województwo Liczba świń Liczba stad > > 1000 Dolnośląskie Kujawsko pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Ogółem

38 Rozkład zagęszczenia pogłowia dzików w Polsce (spis z 2016 r.) Liczba terenów łowieckich znajdujących się na obszarze objętym ograniczeniem z powodu ASF (dane Polskiego Związku Łowieckiego na dzień ) Obszar dotknięty ASF Liczba terenów łowieckich 1 Część III Część II 68 3 Część I 212 Przeciętna wielkość terenu łowieckiego w województwie dotkniętym ASF wynosi około 5000 ha; w powiatach, w których przeprowadzono wizytę, znajdowało się odpowiednio 26 i 36 terenów łowieckich. 1