Reakcje ogniotrwa ego tworzywa andaluzytowego zawieraj cego w glik krzemu ze sk adnikami rodowiska w cyklonowym wymienniku ciep a

Transkrypt

1 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 65, 4, (2013), Reakcje ogniotrwa ego tworzywa andaluzytowego zawieraj cego w glik krzemu ze sk adnikami rodowiska w cyklonowym wymienniku ciep a DOMINIKA MADEJ*, JACEK SZCZERBA** AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia In ynierii Materia owej i Ceramiki, KCiMO al. A. Mickiewicza 30, Kraków * dmadej@agh.edu.pl; ** jszczerb@agh.edu.pl Streszczenie W artykule omówiono reakcje ogniotrwa ego tworzywa Al 2 SiO 5 -SiC ze sk adnikami rodowiska w cyklonowym wymienniku ciep a w temperaturze 1000 C ± 100 C. Badania wykaza y, e oddzia ywanie atmosfery ZWC ze sk adnikami tworzywa by o zwi zane z zawarto ci g ównie K + /K 2 O, SO 2, CO 2 i par Pb. Na tworzywo ogniotrwa e wywiera wp yw tak e zawieraj cy wap materia wypalany, pochodz cy z wymiennika ciep a. W stre e reakcyjnej materia u ogniotrwa ego zanika y pierwotne fazy i pojawia y si nowe. Identy kowano m. in. zwi zki potrójne pochodz ce z uk adów K 2 O-Al 2 O 3 -SiO 2 oraz CaO-Al 2 O 3 -SiO 2, a tak e CaSiO 3, Ca 2 SiO 4, K 2 Si 4 O 9, Ca 2 PbSi 3 O 9, spurryty (2Ca 2 SiO 4 CaCO 3 i 2Ca 2 SiO 4 CaSO 4 ) oraz KCl. S owa kluczowe: andaluzyt, korozja, materia y ogniotrwa e, mikrostruktura, SiC REACTIONS OF THE SIC-CONTAINING ANDALUSITE REFRACTORY MATERIAL WITH COMPONENTS OF THE EXTERNAL HEAT EXCHANGER ENVIRONMENT Reactions of the SiC-containing andalusite refractories with components of a corroding environment in an external heat exchanger of a cement kiln at 1000 C ± 100 C were discussed. The main corrosive agents in the external heat exchanger were agents in the gaseous form (K + /K 2 O, SO 2, CO 2 and Pb vapour). The calcium-rich hot kiln meal moving in the counter-current relative to furnace gas the exchanger also reacted with a component of the refractory materials. According to the XRD and SEM/EDS examinations, it has been found that the initial phase of refractory brick disappeared and the new ones appeared. Potassium aluminosilicates, calcium aluminosilicates, CaSiO 3, Ca 2 SiO 4, K 2 Si 4 O 9, Ca 2 PbSi 3 O 9, spurrites (2Ca 2 SiO 4 CaCO 3 and 2Ca 2 SiO 4 CaSO 4 ) and also KCl were identi ed in the corroded Al 2 SiO 5 -SiC refractory brick. Keywords: Andalusite, Corrosion, Microstructure, Refractories, SiC 1. Wst p Andaluzyt jest jedn z trzech odmian polimor cznych krzemianu glinu o sk adzie chemicznym Al 2 SiO 5. Tworzywa ogniotrwa e na bazie surowców wysokoglinowych, w tym andaluzytu, s powszechnie stosowanymi materia ami w przemys ach: hutniczym i stalowniczym, cementowym, metali kolorowych, szklarskim, chemicznym, energetyce i spalarniach. Do g ównych zalet surowca andaluzytowego nale y zaliczy mo liwo wykorzystania tego sk adnika bez wst pnej obróbki cieplnej, ze wzgl du na niewielki wzrost obj to ci podczas wypalania (3-6)% [1]. W przemy le cementowym, b d cym terenem nieustannych zmian w zakresie modernizacji stref wst pnego podgrzewania i dekarbonatyzacji, podstawowym rodzajem stosowanych materia ów ogniotrwa ych s wyroby na bazie uk adu dwusk adnikowego Al 2 O 3 -SiO 2, zarówno formowane, jak równie nieformowane [2]. Spe niaj one szczególn rol nie tylko ochrony konstrukcji stalowej przed bezpo rednim wp ywem wysokiej temperatury, czy izoluj od strat cieplnych, ale równie zabezpieczaj przed korozj chemiczn, wywo an oddzia ywaniem sk adników rodowiska w wybranych segmentach instalacji pieca do produkcji klinkieru cementu portlandzkiego. Chodzi tutaj o te cz ci instalacji, w których temperatura nie przekracza 1250 C, a nale do nich zewn trzny wymiennik ciep a (prekalcynator), piec obrotowy oraz ch odnik. Zewn trzny wymiennik ciep a (ZWC) s u y do tego, aby w wyniku procesów zycznych i chemicznych, materia wypalany (wsad) zosta dosuszony i cz ciowo zdekarbonizowany przez przep ywaj ce w przeciwpr dzie gazy (spaliny), zawieraj ce m.in. produkty spalania sk adników palnych paliw, zarówno naturalnych jak równie alternatywnych, takich jak zu yte opony, odpady drzewne, odpady olejowe i inne, oraz lotnych sk adników, pochodz cych z paliw i surowców do produkcji klinkieru portlandzkiego. Wykorzystywanie surowców i paliw alternatywnych, zawieraj cych du e ilo ci zwi zków chloru, siarki i fosforu, tlenków pierwiastków alkalicznych, a tak e metali ci kich, nie pozostaje bez wp ywu na materia y ogniotrwa e [3 5]. Maj c powy sze na uwadze, staje si konieczno ci poszukiwanie rozwi za w zakresie mody kacji materia ów glinokrzemianowych, wymuszanych przede wszystkim 463

2 D. MADEJ, J. SZCZERBA wzrastaj cym udzia em paliw zast pczych w procesie wytwarzania klinkieru cementu portlandzkiego [6]. G ównym celem niniejszej pracy by o ustalenie, które ze sk adników rodowiska w ZWC (IV stopie ) w instalacji do produkcji klinkieru cementu portlandzkiego, wchodz ce w sk ad atmosfery jak i przemieszczaj cych si w przeciwpr dzie cz stek sta ych materia u wypalanego oddzia ywa y na tworzywo ogniotrwa e Al 2 SiO 5 -SiC. Osi gni cie celu oparto na ustaleniu zmian sk adu chemicznego, fazowego i mikrostruktury wyj ciowego materia u pod wp ywem selektywnego oddzia ywania sk adników rodowiska w ZWC, wyst puj cych w sta ych, ciek ych i gazowych czynnikach korozyjnych. 2. Materia y i metodyka bada Tworzywo ogniotrwa e Al 2 SiO 5 -SiC przygotowano w warunkach pó technicznych z zachowaniem podstawowych operacji jednostkowych, na które sk ada y si : 1 przygotowanie zestawu surowcowego, 2 homogenizacja, 3 formowanie, 4 obróbka termiczna. Eksperyment mia na celu przeprowadzenie badania odporno ci korozyjnej tworzywa ogniotrwa ego Al 2 SiO 5 -SiC w rodowisku ZWC w instalacji pieca do produkcji klinkieru cementu portlandzkiego. W tym celu, cienko cienna kszta tka zosta a zawieszona w IV stopniu wymiennika cyklonowego i podlega a oddzia ywaniu strumienia py owo-gazowego w temperaturze 1000 C ± 100 C przez okres 8 miesi cy. Po wyj ciu kszta tki ogniotrwa ej, wypreparowano próbki tworzywa do bada. Przeprowadzono nast puj ce analizy: sk adu chemicznego i fazowego materia u wypalanego pobranego z IV stopnia wymiennika cyklonowego, a tak e sk adu fazowego i mikrostruktury materia u ogniotrwa ego Al 2 SiO 5 -SiC, zarówno wyj ciowego jak równie skorodowanego. Analiz chemiczn materia u wypalanego z ZWC wykonano metod klasyczn. Sk ad fazowy oznaczano w zakresie k ta 2 od 10 do 90 przy u yciu rentgenowskiego dyfraktometru proszkowego PHILIPS X-Pert Pro. W tym celu, z kszta tki ogniotrwa ej po pracy, wydzielono i sproszkowano do uziarnienia poni ej 63 m warstw materia u o grubo ci wynosz cej oko o 8 mm, zwan dalej stref reakcyjn. Badania mikrostruktury i sk adu chemicznego (SEM/EDS) przeprowadzono z wykorzystaniem skaningowego mikroskopu elektronowego Nova NanoSEM 200 (FEI) wraz z mikroanalizatorem rentgenowskim EDAX (Genesis), na zg adach materia u Al 2 SiO 5 -SiC wyj ciowego i po badaniach odporno ci korozyjnej. 3. Wyniki bada i dyskusja 3.1. Sk adniki rodowiska w cyklonowym wymienniku ciep a Do sk adników wyst puj cych w rodowisku zewn trznego wymiennika ciep a (IV stopie ), linii pieca cementowego pracuj cego metod such nale a y sk adniki pochodz ce z fazy gazowej oraz sk adniki wyst puj ce w, przemieszczaj cych si w przeciwpr dzie do gazów piecowych, cz stkach sta ych materia u wypalanego. Do sk adników atmosfery nale a y zarówno produkty ze spalania sk adników palnych (C, H 2, S) paliw, jak i lotnych sk adników pochodz cych z paliw i surowców do produkcji klinkieru portlandzkiego. By y to przede wszystkim tlenki CO 2, CO, SO 2, H 2 O (para wodna), K 2 O, Na 2 O, NO x, jony Cl -, K +, Na +, OH -, H + oraz pary metali ci kich Se, Bi, Pb, Tl, Cd oraz Hg (pierwiastki ladowe o du ej lotno ci) czy Rb i Cs (pierwiastki ladowe o umiarkowanej lotno ci). Cz stki sta e materia u wypalanego stanowi y ród o, g ównie Ca, Si, Al, Fe i innych, takich jak Mg, potasu, sodu, siarki i chloru (Tabela 1). Badanie rentgenogra czne próbki wsadu po IV stopniu cyklonu, wykaza o obecno nast puj cych faz krystalicznych: CaO, KCl, CaCO 3, kwarcu, Ca 3 Al 2 O 6, Ca(OH) 2 oraz Ca 2 SiO Sk ad fazowy i mikrostruktura wyj ciowego tworzywa ogniotrwa ego Al 2 SiO 5 -SiC Wykorzystuj c metod proszkowej dyfrakcji rentgenowskiej (XRD) zidenty kowano w materiale wyj ciowym nast puj ce fazy krystaliczne: Al 2 SiO 5, SiC, Al 2 O 3, krystobalit, kwarc oraz mullit. Wyniki bada sk adu fazowego tworzywa Al 2 SiO 5 -SiC zamieszczono na Rys. 1. Charakterystyczne dla mikrostruktury tego wyrobu jest wyst powanie krzemianu glinu, tj. Al 2 SiO 5 w szerokim przedziale wielko ci ziaren, Tabela 1. Sk ad chemiczny i fazowy materia u wypalanego z ZWC. Table 1. Chemical and phase compositions of hot kiln meal. Rodzaj badania Wyniki bada Strata pra enia [%] 12,89 SiO 2 17,04 Al 2 O 3 4,82 Fe 2 O 3 1,64 Sk ad chemiczny CaO 54,50 [%] MgO 1,40 Na 2 O 0,23 K 2 O 4,68 SO 3 2,86 Zawarto chlorków Cl - [%] 2,40 Sk ad fazowy Rys. 1. Dyfraktogram rentgenowski wyj ciowego materia u Al CaO, KCl, CaCO 3, kwarc, 2 SiO 5 -SiC. Ca 3 Al 2 O 6, Ca(OH) 2, Ca 2 SiO 4 Fig. 1. XRD pattern of initial Al 2 SiO 5 -SiC material. 464 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 65, 4, (2013)

3 REAKCJE OGNIOTRWA EGO TWORZYWA ANDALUZYTOWEGO ZAWIERAJ CEGO W GLIK KRZEMU ZE SK ADNIKAMI RODOWISKA... Rys. 2.Obraz SEM mikrostruktury materia u Al 2 SiO 5 -SiC; 1, 2 Al 2 SiO 5, 3 SiC. Fig. 2. SEM image of the microstructure of Al 2 SiO 5 -SiC material; 1, 2 Al 2 SiO 5, 3 SiC. e dominuj cym sk adnikiem korozyjnym w tym uk adzie by potas, który reagowa z andaluzytem, co prowadzi o do tworzenia nowych zwi zków, wyst puj cych w uk adzie trójsk adnikowym K 2 O-Al 2 O 3 -SiO 2, g ównie kalsilitu (KAlSiO 4 ) oraz leucytu (KAlSi 2 O 6 ). Dyfraktogram rentgenowski próbki materia u ogniotrwa ego po korozji przedstawiono na Rys. 3. Analiza punktowa SEM/EDS umo liwi a ilo ciowe oznaczenie pierwiastków w wybranych mikroobszarach. Na tej podstawie dokonano identyfikacji nowopowsta ych faz, których nie uda o si zidenty kowa metod XRD. Badania SEM/EDS wykaza y, e bezpo rednie oddzia ywanie sk adników koroduj cych na materia ogniotrwa y doprowadzi o do przeobra enia wyj ciowych zwi zków Al 2 SiO 5 oraz SiC w nowe fazy. Sk adnik nietlenkowy materia u Al 2 SiO 5- -SiC podlega procesowi utleniania w trakcie prowadzonych bada odporno ci korozyjnej tego tworzywa w wymienniku cyklonowym. W wyniku reakcji z tlenem na ziarnach SiC tworzy si sta y produkt SiO 2 wed ug równania: SiC(s) + O 2 SiO 2 (s) + CO 2 (1) Krzemionka wchodzi a w reakcje zarówno z potasem, jak równie z wapniem. Konsekwencj oddzia ywania cz stek od ziaren grubych (analiza EDS w punkcie 1 Rys. 2) do drobniejszych, wyst puj cych w osnowie (analiza EDS w punkcie 2 Rys. 2). Sk adnik mody kuj cy SiC oznaczono punktem Reakcje pomi dzy sk adnikami tworzywa ogniotrwa ego Al 2 SiO 5 -SiC a sk adnikami rodowiska w cyklonowym wymienniku ciep a Rezultaty oddzia ywania sk adników rodowiska wyst puj cych w cyklonowym wymienniku ciep a na materia analizowano przy u yciu metod badawczych XRD oraz SEM/EDS. Na podstawie przeprowadzonych bada ustalono, e na tworzywo ogniotrwa e Al 2 SiO 5 -SiC selektywnie oddzia ywa y sk adniki z gazowej, ciek ej i sta ej, którymi by y g ównie K + /K 2 O i Ca 2+ /CaO, tlenki SO 2 oraz CO 2, a tak e pary Pb. Na podstawie bada dyfrakcyjnych stwierdzono, a) b) Rys. 3. Dyfraktogram rentgenowski materia u Al 2 SiO 5 -SiC po badaniach korozji. Fig. 3. XRD pattern of corroded Al 2 SiO 5 -SiC material. Rys. 4. Obraz SEM mikrostruktury strefy reakcyjnej przy powierzchni kontaktu materia u Al 2 SiO 5 -SiC po korozji (1, 5, 6 Ca 2 SiO 4, 2 CaSiO 3, 3, 4 SiC, 7 KCl) (a) oraz analiza EDS dla Ca 2 SiO 4 (punkt 1) (b). Fig. 4. SEM image of a reaction zone at the interface of corroded Al 2 SiO 5 -SiC material (1, 5, 6 Ca 2 SiO 4, 2 CaSiO 3, 3, 4 SiC, 7 KCl) (a) and EDS analysis suggesting the presence of Ca 2 SiO 4 within the point 1 (b). MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 65, 4, (2013) 465

4 D. MADEJ, J. SZCZERBA a) b) Rys. 5. Obraz SEM mikrostruktury strefy reakcyjnej materia u Al 2 SiO 5 -SiC po korozji (1 SiC, 2 SiO 2, 3 K 2 Si 4 O 9, 4 KAlSiO 4 z wtr ceniami Ca 3 (PO 4 ) 2, 5 K 2 Si 4 O 9 ) (a) oraz analiza EDS dla K 2 Si 4 O 9 (punkt 3) (b). Fig. 5. SEM image of a reaction zone of the corroded Al 2 SiO 5 -SiC material (1 SiC, 2 SiO 2, 3 K 2 Si 4 O 9, 4 KAlSiO 4 and Ca 3 (PO 4 ) 2, 5 K 2 Si 4 O 9 ) and EDS analysis suggesting the presence of K 2 Si 4 O 9 within the point 3(b). sta ych materia u wypalanego unoszonych z gazami, b d cych no nikiem m.in. jonów Ca 2+, by y reakcje na granicy SiO 2 /SiC. Analizy punktowe SEM/EDS wykaza y, e sk ad chemiczny utworzonych faz odpowiada CaSiO 3 (Rys. 4a, punkt 2) oraz Ca 2 SiO 4 (Rys. 4a, punkty 1, 5, 6 wraz z analiz EDS Rys. 4b). Wskutek przy czenia CaO na ziarnie sk adnika mody kuj cego SiC powsta a strefa reakcyjna, której odpowiada a sekwencja faz ogniotrwa ych Ca 2 SiO 4 / CaSiO 3 /SiO 2 /SiC (Rys. 4a). W temperaturze prowadzonych bada, oddzia ywanie lotnego sk adnika korozyjnego (potas) na materia Al 2 SiO 5- -SiC wi za o si z utworzeniem przej ciowej fazy ciek ej. Badaniu przebiegu reakcji w uk adzie potas/sio 2 pos u y dwusk adnikowy diagram fazowy K 2 O-SiO 2, zgodnie z którym pierwsza faza ciek a pojawia w temperaturze poni ej 800 C [7]. Po ostygni ciu kszta tki ogniotrwa ej identy kowano niskotopliwy krzemian potasu, sk adem chemicznym zbli ony do K 2 Si 4 O 9 (T t = 770 C, kongr.) [8] (Rys. 5a, punkty 3, 5 wraz z analiz EDS Rys. 5b). Reakcje w uk adzie andaluzyt-potas prowadzi y do syntezy wtórnych faz glinokrzemianowych z uk adu Rys. 6. Obraz SEM mikrostruktury strefy reakcyjnej materia u Al 2 SiO 5 -SiC po korozji; 1 Al 2 SiO 5, 2, 3 KAlSiO 4, 4, 5, 6 Ca 2 PbSi 3 O 9, 7 2Ca 2 SiO 4 CaCO 3 w otoczeniu Ca 2 PbSi 3 O 9, 8 mieszanina 2Ca 2 SiO 4 CaCO 3 i KCl. Fig. 6. SEM image of a reaction zone of corroded Al 2 SiO 5 -SiC material; 1 Al 2 SiO 5, 2, 3 KAlSiO 4, 4, 5, 6 Ca 2 PbSi 3 O 9, 7 2Ca 2 SiO 4 CaCO 3 and Ca 2 PbSi 3 O 9, 8 2Ca 2 SiO 4 CaCO 3 and KCl. K 2 O-Al 2 O 3 -SiO 2 [8]. Na etapie po rednim powstawa y fazy ciek a i ortoklaz, KAlSi 3 O 8, które zanika y w miar post pu procesów korozyjnych. Przy wi kszych st eniach K 2 O tworzy si leucyt, KAlSi 2 O 6, oraz trwa y w tym uk adzie kalsilit, KAlSiO 4. Reakcjom towarzyszy o wydzielenie tlenku glinu zgodnie z nast puj cymi równaniami: 6Al 2 SiO 5 + K 2 O 2KAlSi 3 O 8 + 5Al 2 O 3 (2) 4Al 2 SiO 5 + K 2 O 2KAlSi 2 O 6 + 3Al 2 O 3 (3) 2Al 2 SiO 5 + K 2 O 2KAlSiO 4 + Al 2 O 3 (4) Dyfuzja jonów Ca 2+, którego ród em by y cz stki sta e materia u wypalanego z ZWC, prowadzi a do przeobra enia andaluzytu w nowe fazy, g ównie w stre e reakcyjnej materia u ogniotrwa ego przy powierzchni kontaktu. Na etapie po rednim powstawa y glinokrzemiany wapnia: anortyt, CaAl 2 Si 2 O 8 oraz gehlenit, Ca 2 Al 2 SiO 7. W warunkach intensywnego oddzia ywania wapnia, faza gehlenitu uleg a rozk adowi na Ca 2 SiO 4 oraz Ca 12 Al 14 O 33 wed ug nast puj cego równania: 7Ca 2 Al 2 SiO CaO 7Ca 2 SiO 4 + Ca 12 Al 14 O 33 (5) Oddzia ywanie sk adników atmosfery rodowiska wymiennika cyklonowego by o zwi zane z zawarto ci tak e tlenków SO 2 i CO 2, które reagowa y z Ca 2 SiO 4, daj c spurryty, odpowiednio siarczanowy 2Ca 2 SiO 4 CaSO 4 oraz w glanowy 2Ca 2 SiO 4 CaCO 3 (Rys. 6, punkty 7, 8). Przy udziale krzemu z materia u ogniotrwa ego oraz sk adników korozyjnych wapnia oraz o owiu powsta krzemian wapniowo- -o owiowy, sk adem chemicznym zbli ony do Ca 2 PbSi 3 O 9 (Rys. 6, punkty 4, 5 i 6). Identy kacji dokonano przy u yciu metody SEM/EDS. 4. Podsumowanie i wnioski Celem przeprowadzonych prac by y badania nad oddzia- ywaniem sk adników rodowiska zewn trznego wymiennika 466 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 65, 4, (2013)

5 REAKCJE OGNIOTRWA EGO TWORZYWA ANDALUZYTOWEGO ZAWIERAJ CEGO W GLIK KRZEMU ZE SK ADNIKAMI RODOWISKA... ciep a (ZWC), wspó pracuj cego z piecem cementowym, wchodz cych w sk ad atmosfery oraz przemieszczaj cych si w przeciwpr dzie cz stek sta ych materia u wypalanego (wsadu) na tworzywo ogniotrwa e Al 2 SiO 5 -SiC w temperaturze 1000 C ± 100 C. Badania wykaza y, e oddzia ywanie atmosfery ZWC ze sk adnikami tworzywa by o zwi zane z zawarto ci g ównie K + /K 2 O, SO 2, CO 2 i par Pb. Sk adnikiem materia u wypalanego w linii technologicznej pieca cementowego metody suchej, reaguj cym ze sk adnikami tworzywa Al 2 SiO 5 -SiC, by wap. Andaluzyt, Al 2 SiO 5, podlega przeobra eniu pod wp ywem dyfunduj cych do jego wn trza jonów K + i Ca 2+, co skutkowa o utworzeniem trójsk adnikowych zwi zków z uk adów K 2 O-Al 2 O 3 -SiO 2 i CaO-Al 2 O 3 -SiO 2. Stwierdzono, e w warunkach utleniaj cych na ziarnach SiC powsta y otoczki SiO 2. W wyniku reakcji krzemionki z wapniem utworzy y si zwi zki ogniotrwa e, podczas gdy oddzia ywanie potasu prowadzi o do syntezy zwi zków niskotopliwych. W materia ach po pracy zidenty kowano ponadto nowe fazy zawieraj ce siark, w giel lub o ów. Zachodz ce zjawiska badano przy u yciu metod XRD oraz SEM/EDS. Podzi kowania Praca realizowana w ramach bada statutowych WIMiC Literatura [1] Nadachowski, F.: Zarys technologii materia ów ogniotrwa ych, l skie Wydawnictwo Techniczne, Katowice, (1995). [2] Szczerba, J.: Trendy rozwojowe w technologii materia ów ogniotrwa ych dla pieców cementowych, IV Mi dzynarodowa Konferencja Naukowa Energia i rodowisko w technologiach materia ów budowlanych, ceramicznych, szklarskich i ogniotrwa- ych, Karpacz, wrze nia 2008 r., pod red. J. Dudy, B. Wery skiego, Instytut Szk a, Ceramiki, Materia ów Ogniotrwa ych i Budowlanych w Warszawie, Warszawa-Opole, (2008), [3] Szczerba, J.: Mody kowane Magnezjowe Materia y Ogniotrwa e, Prace Komisji Nauk Ceramicznych, Polski Biuletyn Ceramiczny, Ceramika, tom 99, Kraków, (2007). [4] Szczerba, J., Madej, D.: Gliniany w formowanych materia ach ogniotrwa ych, Materia y Ceramiczne, 3, 63, (2011), [5] Szczerba, J., Boczo, A., Studencka, B.: Badania oddzia ywania soli alkaliów na beton wysokoglinowy bez i z dodatkami, Ceramika, 88, (2005), [6] Informatory Stowarzyszenia Producentów Cementu, www. polskicement.com.pl, ( ). [ 7] Kracek, F. C., Bowen, N. L., Morey, G. W.: Equilibrium relations and factors in uencing their determination in the system K 2 SiO 3 - SiO 2, J. Phys. Chem., 41, 9, (1937), [8] Handke, M.: Krystalochemia krzemianów, UWN-D, Kraków, (2005). Otrzymano 6 maja 2013, zaakceptowano 3 wrze nia 2013 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 65, 4, (2013) 467