K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 196

Transkrypt

1 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 196 Wprowadzenie Trwałość małżeństwa oraz równouprawnienie małżonków są podstawowymi zasadami polskiego prawa rodzinnego. Wynika z tego, że zarówno zawarcie związku małżeńskiego, jak i jego ustanie z przyczyn innych niż śmierć jednego z małżonków, pozostawać powinny pod kontrolą państwa. Ponadto, rozwiązanie małżeństwa może odbyć się jedynie w sposób wskazany przez przepisy obowiązującego prawa 1. Niedopuszczalne jest bowiem dokonanie tej czynności przez małżonków w drodze porozumienia. Poza tym, jak wskazuje Sąd Apelacyjny w Katowicach, możliwość rozwiązania małżeństwa na skutek jednostronnego oświadczenia męża, bez uwzględnienia stanowiska drugiego z małżonków sprzeciwia się zasadzie trwałości małżeństwa i równouprawnienia małżonków 2. Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód stanowi odstępstwo od zasady trwałości związku małżeńskiego zawieranego na całe życie 3. Przepis art. 56 ustawy z dnia 25 lutego 1964r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy 4 (dalej: k.r.o.) wskazuje materialnoprawne przesłanki jego orzeczenia. Jako że instytucja małżeństwa podlega ochronie konstytucyjnej 5, a co z tym związane - przepisy rozwodowe mają szczególny charakter wyłącznie sądy są uprawnione do oceny tych przesłanek. Orzeczenie rozwodu zostanie wydane, jeżeli zaistniały przesłanki pozytywne, a nie zaistniały przesłanki negatywne. Jeśli jednak nie zaistniały przesłanki pozytywne rozwodu, więc nie można było mówić o trwałym i zupełnym rozkładzie pożycia małżeńskiego, albo jeśli te przesłanki zaistniały, ale istniały również przesłanki negatywne rozwodu, to sąd oddali powództwo. Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie problematyki związanej właśnie z oddaleniem powództwa rozwodowego. Rozważania rozpoczęte zostaną wskazaniem cech charakterystycznych powództwa o rozwód. Następnie, uwaga zostanie zwrócona na główne problemy badawcze niniejszej pracy, które nasuwają się w obszarze wskazanej wyżej tematyki. Mowa tu przede wszystkim o interpretacji przesłanek orzeczenia rozwodu, zarówno pozytywnej, jak i negatywnych. Autor ma na celu wykazanie w jakich sytuacjach, po zaistnieniu bądź niezaistnieniu wskazanych w przepisach przesłanek rozwodowych, oddalenie powództwa o rozwód jest dopuszczalne, a w jakich sąd może wydać wyrok orzekający rozwód. Pomocna będzie w tym zakresie analiza przepisów prawa polskiego oraz analiza orzecznictwa. Powództwo o rozwód Na początku rozważań wskazać należy na przepisy regulujące procedurę rozwodową, którą wszczyna się poprzez złożenie pozwu o rozwód. Postępowanie w przedmiotowej sprawie należy do postępowań odrębnych prowadzonych w trybie procesowym. W ustawie z dnia 17 listopada 1964r. Kodeks postępowania cywilnego 6 (dalej: k.p.c.) zasady przeprowadzania spraw tego rodzaju określają przepisy art Jednak zastosowanie mają także przepisy ogólne dotyczące postępowania procesowego, które regulują m.in. właściwość rzeczową oraz miejscową sądu 7, badanie przez niego czy pozew nie podlega odrzuceniu 8, sprawdzenie czy pozew spełnia warunki ogólne przewidziane dla pisma procesowego (określone w przepisie art. 126 k.p.c.) oraz czy zawiera elementy przewidziane dla pozwu (określone w przepisie art. 187 k.p.c.). Ponadto, przepisy określają także wysokość opłaty od pisma wszczynającego tego rodzaju postępowanie 9. Jeżeli spełnia on warunki przewidziane prawem, następuje wyznaczenie terminu rozprawy. W Kodeksie postępowania cywilnego określony został szczegółowo jej przebieg z uwzględnieniem skutków nieusprawiedliwionego 1 Z oczywistych względów mowa tu o rozwiązaniu małżeństwa jako jego ustaniu z przyczyn innych niż śmierć jednego ze współmałżonków. 2 Zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 20 sierpnia 2009r., I ACa 410/09, LEX nr A. Olejniczak, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. II, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, SIP LEX, stan prawny: 2013r. 4 Ustawa z dnia 25 lutego 1964r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U poz. 2082). 5 Zob. przepis art. 18 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz.U nr 78, poz. 483 ze zm.). 6 Ustawa z dnia 17 listopada 1964r. kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U poz. 101 ze zm.). 7 Właściwym rzeczowo, zgodnie z przepisem art. 17 k.p.c., będzie sąd okręgowy. Gdy chodzi o właściwość miejscową, przepis art. 41 k.p.c. wskazuje, że powództwo ze stosunku małżeństwa wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Z braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a jeżeli i tej podstawy nie ma sąd miejsca zamieszkania powoda. Zatem co do zasady zastosowanie ma właściwość wyłączna. 8 Zob. przepis art. 199 k.p.c. 9 Zgodnie z przepisem art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 25 lipca 2005r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U poz ze zm.) opłata o pozwu w sprawach o rozwód wynosi sześćset złotych.

2 197 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y niestawiennictwa strony, zakazu przesłuchiwania małoletniego, obligatoryjnego przesłuchania stron czy też skuteczności wyroku. Nie jest to jednak przedmiotem niniejszego opracowania, zatem wskazać należy jedynie na cechy charakterystyczne, jakie występują w sprawach z zakresu powództwa rozwodowego jako postępowania odrębnego. Przede wszystkim, legitymację do wytoczenia powództwa w tym zakresie ma każdy z małżonków. Już w pozwie rozwodowym powód powinien wskazać, czy domaga się rozwiązania małżeństwa z orzeczeniem o winie, czy bez orzekania o winie 10. W pierwszej sytuacji powinien on uściślić z czyjej winy małżeństwo powinno zostać rozwiązane, a także przytoczyć okoliczności, które uzasadniają rozwiązanie małżeństwa z orzeczeniem o winie jednej ze stron wraz z dowodami na ich poparcie 11. Pokreślić należy, że w chwili wytoczenia powództwa o rozwód małżeństwo musi istnieć 12. Jak wskazuje Sąd Najwyższy, nie stoi na przeszkodzie wytoczeniu sprawy rozwodowej orzeczenie sądu kościelnego o ustaniu małżeństwa wyznaniowego, ponieważ orzeczenie sądu kościelnego o ważności bądź o ustaniu małżeństwa kanonicznego nie może mieć prejudycjalnego wpływu na orzeczenie sądu państwowego o ważności lub o ustaniu świeckiego związku małżeńskiego 13. Poza tym, niedopuszczalne jest wszczęcie sprawy o rozwód po śmierci jednego z małżonków. Zgodnie z przepisem art. 446 k.p.c., w razie śmierci małżonka w trakcie postępowania rozwodowego podlega ono umorzeniu. Ponadto, na mocy art. 426 k.p.c., do reprezentowania strony w sprawie o rozwód konieczne jest pełnomocnictwo procesowe szczególne. Warto także zaznaczyć, że przepis art. 427 k.p.c. wskazuje, iż posiedzenia w tego rodzaju sprawach co do zasady odbywają się przy drzwiach zamkniętych. Należy także zauważyć, że w sprawach z tego zakresu niemożliwe jest wytoczenie powództwa wzajemnego ani wszczęcie odrębnej sprawy o rozwód lub separację przez współmałżonka (art i 2 k.p.c.). Natomiast możliwa jest sytuacja, że pozwany w procesie o rozwód lub separację także będzie żądać rozwodu lub separacji (art k.p.c.). W takim przypadku sąd nie może umorzyć postępowania wskutek cofnięcia pozwu 14. Jeżeli w procesie o rozwód lub separację jedna ze stron żąda rozwodu, a druga separacji, sąd ma ściśle określone w przepisach możliwości. Gdy spełnione zostaną przesłanki do rozwiązania małżeństwa (art k.r.o.) musi on orzec rozwód. Jeśli jednak będzie to niedopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji będzie uzasadnione, sąd będzie musiał orzec separację (art k.r.o.). Na koniec zaznaczyć także należy, że w sprawach o rozwód nie jest dopuszczalna skarga kasacyjna (art pkt 1 k.p.c.), a jeżeli po uprawomocnieniu się wyroku orzekającego rozwód jedna ze stron zawarła nowy związek małżeński niedopuszczalna jest także skarga o wznowienie postępowania (art. 400 k.p.c.). Po wysłuchaniu stron oraz po przeprowadzeniu postępowania sąd wydaje wyrok, w którym może orzec rozwód między małżonkami lub oddalić powództwo. Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód nie jest bowiem dopuszczalne w każdej sytuacji. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje przesłankę pozytywną, której niezaistnienie powodowało będzie brak możliwości orzeczenia rozwodu, a także trzy przesłanki negatywne, których wystąpienie również będzie przeszkodą w rozwiązaniu małżeństwa. Konsekwencją tego jest wniosek, że nawet kiedy spełniona została przesłanka pozytywna, ale wystąpi jedna z przesłanek negatywnych, orzeczenie rozwodu jest niedopuszczalne. W takiej właśnie sytuacji sąd oddali powództwo. Zatem w dalszej części rozważań omówione zostaną przesłanki powodujące oddalenie powództwa rozwodowego. Niezaistnienie przesłanki pozytywnej rozwodu Przesłanką pozytywną rozwodu, zgodnie z przepisem art k.r.o., jest zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego. Wspólne pożycie małżonków jest pojęciem złożonym, na które składają się więzi duchowe, więzi fizyczne oraz więzi gospodarcze (np. prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego lub wspólna firma) 15. Rozkład pożycia oznacza zatem osłabienie lub zanik więzi małżeńskich 16. Jest on zupełny, jeżeli ustały między stronami wszystkie więzi, natomiast za trwały uznaje się rozkład, jeżeli więzi te ustały na tyle dawno, że nie ma już szans na powrót stron do małżeństwa 17. Aby można było opierać na nim powództwo o rozwód, spełniony musi zostać warunek zupełności oraz trwałości rozkładu jednocześnie, ponieważ w przypadku niezaistnienia tych cech, sąd oddali powództwo o rozwód. Wskazane jest zatem w tym miejscu wyjaśnienie na czym polega rozkład zupełny i trwały. 10 Zob. O.M. Piaskowska, Postępowanie w sprawie z powództwa o rozwód. Procedura, SIP LEX, stan prawny: 2012r. 11 Ibidem. 12 A. Olejniczak, op. cit. 13 Zob. wyrok SN z dnia 17 listopada 2000r., V CKN 1364/00, OSNC 2001, nr 9, poz Zob. uchwała SN z dnia 23 listopada 1983r., III CZP 59/83, OSN 1984, nr 6, poz K. Dąbrowski, Przesłanki rozwodu, Studenckie Zeszyty Naukowe 5/8 (2002), s A. Olejniczak, op. cit. 17 Zob. A Swaczyna, Rozwód: elementy wyroku przesłanki orzekania o rozwodzie wina [online], (dostęp: ),

3 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 198 Zgodnie z wytycznymi Sądu Najwyższego, rozkład jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, fizyczna ani gospodarcza 18. Jednak dla uzyskania rozwodu nie zawsze konieczne jest, by całkowicie ustała więź gospodarcza 19. Dopuszczalna jest bowiem sytuacja, że mimo nieistnienia pozostałych więzi małżonkowie nadal wspólnie zamieszkują lub spłacają wcześniej zaciągnięte wspólne zobowiązania 20. W takim wypadku częściowe istnienie więzi gospodarczej nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu rozwodu. Natomiast inaczej jest w kwestii ustalenia więzi emocjonalnej oraz fizycznej. Jeżeli sąd rozwodowy ustali, że więź duchowa między małżonkami całkowicie nie ustała, wówczas oddali on powództwo o rozwód 21. Ponadto, istnienie więzi cielesnej, mimo braku więzi duchowej i gospodarczej, świadczy o tym, że rozkład pożycia nie ma charakteru zupełnego, a powództwo rozwodowe powinno zostać oddalone 22. Warto również podkreślić, że niekiedy ustanie wspólnoty fizycznej lub gospodarczej w konkretnym przypadku nie będzie stanowiło objawu rozkładu pożycia, jeżeli wynikało ono będzie z okoliczności niezależnych od małżonków lub z ich zgodnej woli uzasadnionej okolicznościami życiowymi 23. Zdaniem Sądu Najwyższego, przykładem takiej sytuacji może być ustanie współżycia fizycznego na skutek choroby małżonka lub rozłączenie małżonków spowodowane pobytem w szpitalu czy długotrwałym wyjazdem służbowym 24. Gdy chodzi o warunek trwałości, nie istnieje zdefiniowany okres czasu, jaki musi upłynąć od chwili rozkładu pożycia małżeńskiego do wniesienia pozwu rozwodowego, żeby mieć gwarancję, iż sąd oceni rozkład pożycia za trwały 25. Sąd Najwyższy przyjął, iż do uznania, że rozkład jest trwały nie jest konieczne stwierdzenie, że powrót małżonków do pożycia jest bezwzględnie wyłączony. Wystarczy oparta na doświadczeniu życiowym ocena, że w okolicznościach sprawy powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Należy przy tym mieć na uwadze indywidualne cechy charakteru małżonków 26. Dla przykładu, z pewnością za rozkład o trwałym charakterze można uznać sytuacje, kiedy to małżonkowie pozostają w nowych związkach małżeńskich, w których narodziły się dzieci 27. W sytuacji kiedy oddalono powództwo o rozwód z uwagi na brak trwałości rozkładu, szczególną rolę odgrywa czas trwania zupełnego rozkładu pożycia. Kiedy strona ponownie zażąda rozwodu, konieczne będzie zbadanie, czy okres, jaki upłynął od wyroku oddalającego powództwo, pogłębił na tyle rozkład, by można go było uznać za trwały 28. Trzeba bowiem przyjąć, że jeżeli przez dłuższy okres od zamknięcia rozprawy w poprzednim procesie małżonkowie nie uczynili nic w kierunku podjęcia pożycia i stan zupełnego rozkładu istnieje nadal, to należy uznać, że ma on charakter trwały 29. Bez wątpienia nikt nie jest w stanie przewidzieć przyszłości w zakresie trwałości rozkładu pożycia, dlatego też warunek ten uznawany jest niejako za sztuczny 30. Przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego mogą być: zawinione (np. groźba, nieetyczne postępowanie, alkoholizm, odmowa wzajemnej pomocy, zdrada, poniżanie małżonka, niewłaściwy stosunek do dzieci lub do rodziny małżonka), niezawinione (np. długotrwała choroba utrudniająca wykonywanie obowiązków małżeńskich, zasadnicza różnica charakterów, niedobór seksualny) lub takie, które mogą zależnie od okoliczności zostać uznane za zawinione lub niezawinione (np. bezpłodność, różnica wieku, różnica światopoglądów) 31. Sąd Najwyższy w uchwale z 1968r. 32 podkreślił, że k.r.o. z 1964r. nie wymaga ażeby przyczyny rozkładu pożycia miały charakter poważny. Nie oznacza to jednak zwolnienia sądu z obowiązku wszechstronnego wyjaśnienia, jakie okoliczności doprowadziły do jego powstania. Ustalenie przyczyn rozkładu pożycia jest bowiem niezbędne do oceny charakteru i stopnia tego rozkładu, rozpoznania, który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia, stwierdzenia czy żądanie rozwodu nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i czy z żądaniem tym nie występuje małżonek wyłącznie winny 33. Ma to bardzo duże znaczenie w sytuacji rozważania przez sąd czy istnieją podstawy do oddalenia powództwa rozwodowego. 18 Zob. wyrok SN z dnia 28 maja 1955r., I CO 5/55, OSN 1955, nr 3, poz I. Kowalczuk, Przesłanki orzeczenia rozwodu [online], (dostęp: ), 20 Ibidem. 21 M. Dęmski, Rozwód [online], (dostęp: ), 22 Por. wyrok SN z dnia 5 stycznia 1952r., C 431/51, NP. 1953, nr 5, s. 81 oraz wyrok SN z dnia 6 października 1951r., C 188/51, OSN 1952, nr 3, poz Zob. K. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art , Warszawa 2013, s Zob. wyrok SN z dnia 28 maja 1955r., I CO 5/55, OSN 1955, nr 3, poz Zob. A Swaczyna, Rozwód: elementy wyroku przesłanki orzekania o rozwodzie wina [online], (dostęp: ), 26 Zob. wyrok SN z dnia 28 maja 1955r., I CO 5/55, OSN 1955, nr 3, poz Zob. K. Jędrejek, op. cit., s Zob. wyrok SN z dnia 30 września 1952r., C 1819/51, OSNCK 1954, nr 2, poz Zob. wyrok SN z dnia 26 października 1954r., II CR 371/54, OSNCK 1955, nr 2, poz. 45; wyrok SN z dnia 21 kwietnia 1958r., I CR 110/57, OSPiKA 1959, z. 2, poz. 41 oraz wyrok SN z dnia 27 października 1960r., III CR 599/59, OSN 1962, nr 1, poz Zob. szerzej: K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2013, s K. Dąbrowski, op. cit., s Zob. uchwała SN z dnia 18 marca 1968r., III CZP 70/66, LEX nr Zob. K. Jędrejek, op. cit., s. 384.

4 199 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Sprzeczność orzeczenia rozwodu z dobrem wspólnych małoletnich dzieci Zasada ochrony dobra dziecka jest uzasadniona zarówno treścią przepisów k.r.o., jak również treścią norm konstytucyjnych 34 oraz postanowień konwencji o prawach dziecka 35. Zgodnie z występującą w literaturze definicją, pojecie dobra dziecka rozumieć należy jako zespół wartości zarówno duchowych, jak i materialnych, które konieczne są do prawidłowego rozwoju fizycznego dziecka, rozwoju duchowego dziecka w aspekcie intelektualnym oraz moralnym, a ponadto do należytego przygotowania dziecka do pracy dla społeczeństwa 36. Przepis art k.r.o. wskazuje negatywną przesłankę rozwodu, która służy ochronie zagrożonego małżeństwa i polega na niedopuszczalności orzeczenia rozwodu choćby rozkład pożycia był zupełny i trwały jeżeli w jego następstwie miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci. Zatem w sytuacji, kiedy orzeczenie rozwodu miałoby ujemny wpływ na dobro dziecka, sąd powinien oddalić powództwo o rozwód. Jest to przesłanka bezwzględna, co oznacza, że przepisy nie przewidują od niej jakichkolwiek wyjątków 37. W ten sposób realizowana jest zasada nadrzędności interesów dziecka, nawet kosztem interesów samych małżonków 38. Wskazać należy na zakres podmiotowy wskazanej wyżej przesłanki. Zgodzić należy się ze stwierdzeniem, że chodzi o dziecko już narodzone, a zatem sąd nie może nie orzec rozwodu biorąc pod uwagę sytuację dziecka jeszcze nienarodzonego czyli tzw. nasciturusa 39. Ponadto, spod działania tego przepisu wyłączone są pełnoletnie dzieci, bez względu na to czy są samodzielne, czy pozostają pod opieką rodziców, małoletnie dzieci jednego z małżonków oraz małoletnie dzieci faktycznie wychowywane wspólnie przez rozwodzących się małżonków 40. Natomiast termin dzieci wspólne małżonków z pewnością obejmuje dzieci urodzone w czasie trwania małżeństwa (art. 62 k.r.o.). Na pewno w zakres tego pojęcia wchodzą także dzieci jednego z małżonków urodzone poza małżeństwem, ale uznane przez współmałżonka (art. 72 k.r.o.), co do których ustalono sądownie ojcostwo współmałżonka (art. 72 k.r.o.) lub przysposobione przez współmałżonka (art. 114 k.r.o.). Niewątpliwie na równi ze wspólnymi małoletnimi dziećmi traktowane są również dzieci przysposobione wspólnie przez małżonków (art. 114 k.r.o.). Sąd Najwyższy w 1968 r. 41 oraz 1976 r. 42 wydał orzeczenia o charakterze wytycznych, które mają ukierunkować orzecznictwo sądowe w celu wzmożenia ochrony rodziny. Zgodnie z jego twierdzeniami, odbywać się to powinno poprzez ustalenie czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego małżonka, przy którym dzieci nie pozostaną, czy po rozwodzie zaspokojone zostaną potrzeby materialne i emocjonalne dzieci w takim przynajmniej zakresie jak obecnie oraz czy utrzymanie dotychczasowego stanu będzie dla dzieci bardziej korzystne niż orzeczenie rozwodu. Sądy nie powinny jednak dążyć do oddalenia powództwa o rozwód w każdej sytuacji, gdy dobro dziecka mogłoby być poprzez rozwód zagrożone. Należy bowiem pamiętać, że niekiedy napięcie między małżonkami wpływa tak niekorzystnie na rozwój dziecka, że wzgląd na ich dobro nie może uzasadniać odmowy rozwodu 43. Sąd Najwyższy wskazuje, że nie można mówić o naruszeniu dobra dzieci przez orzeczenie rozwodu, jeżeli w rodzinie występują stale awantury rodziców, których skutkiem jest zdemoralizowanie dzieci i zagrożenie dla ich wychowania 44. Jednak w doktrynie prezentowane są również odmienne stanowiska. Wskazuje się bowiem, że dobro dziecka wymaga co do zasady oddalenia powództwa o rozwód 45. Niektórzy za słuszny uznają jednak pogląd, że rozwód małżeństwa dotkniętego zupełnym i trwałym rozkładem pożycia nie wpływa w zasadzie ujemnie na los dziecka i dlatego oddalenie powództwa ze względu na jego dobro może nastąpić jedynie wyjątkowo 46. Zatem pomimo iż przesłanka dobra wspólnych małoletnich dzieci traktowana jest jako bezwzględna, sąd przy orzekaniu rozwodu lub przy oddalaniu powództwa w tej sprawie powinien dokonywać oceny kierując się zawsze okolicznościami konkretnej sprawy. Rozpatrując tę przesłankę negatywną orzeczenia rozwodu, zobowiązany jest on do wzięcia pod uwagę wszelkich okoliczności, jakie mogą mieć wpływ na rozwój i wychowanie dziecka, a ponadto 34 Zob. przepis art. 71 i 72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz.U nr 78, poz. 483 ze zm.). 35 Zob. art. 3 Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U z dnia ). 36 Por. S. Kołodziejski, Dobro wspólnych nieletnich dzieci jako przesłanka odmowy orzeczenia rozwodu, Palestra 9 (1965), s. 19; W. Stojanowska, Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979, s. 27; Z. Radwański, Pojęcie i funkcja dobra dziecka w polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym, Studia Cywilistyczne 1981, t. XXXI, s. 3; J. Marciniak, Treść i sprawowanie opieki nad małoletnim, Warszawa 1975, s Zob. A. Olejniczak, op. cit.; Zbiór orzeczeń z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego wraz z komentarzami, red. H. Bzdak, Kraków 2015, s A. Olejniczak, op. cit. 39 Tamże. 40 Zob. J. Ignaczewski, Rozwód i separacja w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, [w:] Rozwód i separacja. Komentarz, wyd. III, red. J. Ignaczewski, Warszawa 2014, s Zob. wyrok SN z dnia 18 marca 1968r., III CZP 70/66, LEX nr Zob. wyrok SN z dnia 9 czerwca 1976r., III CZP 46/75, OSNCP 1976/9, poz Zbiór orzeczeń z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego wraz z komentarzami, red. H. Bzdak, Kraków 2015, s. 227 i cytowana tam literatura. 44 Por. wyrok SN z dnia 16 maja 1952r., C 1110/51, NP 1953, nr 5, s Zob. A. Stelmachowski, Dobro dziecka w procesie rozwodowym, Nowe Prawo 8-9 (1953), s Zob. M. Wawiłowa, Jeszcze o interesie dziecka w procesie rozwodowym, Nowe Prawo 2 (1954), s

5 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 200 powinien on dokonać rzetelnej oceny zebranego materiału dowodowego w tym zakresie 47. Słuszne jest zdanie Sądu Najwyższego, iż dla oceny, czy dobro dzieci sprzeciwia się rozwodowi, należy konkretnie rozważyć, jaka byłaby ich sytuacja, gdyby do rozwodu nie doszło, i porównać ją z sytuacją, jaka będzie po orzeczeniu rozwodu. Nie można oceniać tej kwestii na podstawie założenia, że małżonkowie wrócą do wspólności małżeńskiej po odmówieniu im orzeczenia rozwodu, jeżeli okoliczności przemawiają przeciwko takiemu założeniu 48. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego jako negatywna przesłanka orzeczenia rozwodu Kolejną przesłanką negatywną rozwodu jest sprzeczność wydania orzeczenia rozwodowego z zasadami współżycia społecznego. Zasady te są pozaprawnymi regułami postępowania o aksjologicznym uzasadnieniu, odwołującymi się do powszechnie uznanych wartości 49. Stanowią one klauzule generalne w naszym porządku prawnym, a ich rola polega na synchronizowaniu przepisów prawa z nakazami moralności i obyczajów oraz na uelastycznianiu prawa 50. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego zaznaczyć należy, że nieuprawnione odwołanie się do nich stanowi naruszenie przepisów prawa materialnego 51. Można stwierdzić, że przepis art k.r.o., który wskazuje, że przed orzeczeniem rozwodu należy ocenić jego dopuszczalność w świetle zasad współżycia społecznego, pełni funkcję kontrolną 52. Rozumieć należy to mianowicie w taki sposób, że w pewnych przypadkach, nawet gdy nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego, sąd powinien oddalić powództwo rozwodowe, gdyż pozostaje ono w sprzeczności z powszechnie akceptowanymi wartościami. Ze względu na cechę nieostrości pojęcia zasad współżycia społecznego, powinny być one konstruowane zawsze na tle konkretnej sprawy, a ponadto podlegać powinny instancyjnej kontroli 53. W zasadzie niemożliwe jest stworzenie katalogu określającego kiedy zasady współżycia społecznego pozwalałyby na orzeczenie rozwodu, a kiedy stanowiłyby przesłankę oddalenia powództwa w tym zakresie. Zatem pomocna będzie analiza orzecznictwa i na tej podstawie wskazanie sytuacji, w jakich sądy uznały za konieczne oddalenie powództwa jako niezgodnego z tymi zasadami, a kiedy sprzeczność taka nie zachodzi i rozwód jest dopuszczalny. W uchwale z dnia 18 marca 1968r. 54 Sąd Najwyższy uznał, że orzeczenie rozwodu jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego wtedy, gdy z zasadami tymi nie dałoby się pogodzić rażącej krzywdy, jakiej doznałby małżonek sprzeciwiający się orzeczeniu rozwodu, albo gdy przeciw rozwodowi przemawiają poważne względy natury społeczno-wychowawczej, powstałe na tle złego traktowania i złośliwego stosunku współmałżonka lub dzieci albo innych przejawów lekceważenia instytucji małżeństwa i rodziny lub obowiązków rodzinnych. Ponadto, sprzeczne z zasadami współżycia społecznego jest także udzielenie rozwodu w sytuacji, kiedy jedno z małżonków jest nieuleczalnie chore i wymaga opieki materialnej oraz moralnej współmałżonka, a rozwód stanowiłby dla niego rażącą krzywdę 55. Dodatkowo podkreślić należy, że za sprzecznością rozwodu z zasadami współżycia społecznego może przemawiać niewłaściwa postawa wobec dzieci. Jeżeli zatem zostanie ustalone, że małżonek żądający rozwodu zaniedbuje w sposób rażący swe obowiązki rodzicielskie, przerzucając ten ciężar na drugiego małżonka albo na inne osoby lub organy pomocy społecznej, żądanie rozwodu może się okazać sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, choćby nawet orzeczenie rozwodu nie powodowało dalszego pogorszenia sytuacji wspólnych małoletnich dzieci małżonków 56. W sytuacji drastycznego zachowania się w stosunku do współmałżonka ocena rozwodu w świetle zasad współżycia społecznego także może prowadzić do oddalenia powództwa. Jako przykład wskazać tu należy niedopuszczalność rozwodu na żądanie męża, który porzucił żonę w krytycznej dla niej sytuacji i pozostawił ją bez środków na utrzymanie ich wspólnego dziecka 57. Naruszenie obowiązku wzajemnej pomocy również przemawia za odmową udzielenia rozwodu. Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że słuszne jest oddalenie powództwa rozwodowego wniesionego przez małżonka, którego żona stała się kaleką na skutek przerwania ciąży, który to zabieg był podjęty po uzgodnieniu decyzji przez oboje małżonków 58. W tej sytuacji i w wielu innych jednym z motywów oddalenia powództwa jest potrzeba udzielenia ochrony także innej z podstawowych zasad pożycia małżeńskiego: wzajemnej lojalności małżonków 59. Natomiast brak sprzeczności rozwodu z zasadami współżycia społecznego będzie 47 I. Kowalczuk, Przesłanki orzeczenia rozwodu [online], (dostęp: ), 48 Zob. wyrok SN z dnia 8 grudnia 1951r., C 259/51, NP 1953/5, s A. Olejniczak, op. cit. 50 Zob. wyrok SN z dnia 18 marca 1968r., III CZP 70/66, LEX nr Zob. wyrok SN z dnia 19 stycznia 1998r., I CKN 42/97, OSNC 1998, nr 9, poz A. Olejniczak, op. cit. 53 Zob. J. Ignaczewski, op. cit., s Zob. wyrok SN z dnia 18 marca 1968r., III CZP 70/66, LEX nr Zob. wyrok SN z dnia 25 maja 1998r., I CKN 704/97, LEX nr Zob. wyrok SN z dnia 18 marca 1968r., III CZP 70/66, LEX nr Zob. wyrok SN z dnia 31 grudnia 1951r., C 625/51, NP 1953, nr 5, s Zob. wyrok SN z dnia 15 lipca 1958r., III CR 1225/57, OSPiKA 1959, z. 11, poz Zob. np. wyrok SN z dnia 21 marca 2003r., II CKN 1270/00, LEX nr

6 201 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y miał miejsce w sytuacji, gdy każdy z małżonków żyje w związku faktycznym 60. Co więcej, nie godzi w zasady współżycia społecznego orzeczenie rozwodu dlatego, że strony są osobami w podeszłym wieku. Żądając rozwodu, powód nie krzywdzi pozwanej, a czyni jedynie uprawnienie z prawa wniesienia sprawy rozwodowej 61. Żądanie orzeczenia rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego jako podstawa oddalenia powództwa o rozwód W każdym procesie rozwodowym sąd musi ustalić kwestię winy za rozkład pożycia małżeńskiego, ponieważ żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego tej sytuacji stanowi trzecią przesłankę oddalenia powództwa o rozwód 62. Przesłanka ta zwana jest zasadą rekryminacji i znajduje ona swoje odzwierciedlenie w przepisie art k.r.o. Nadmienić należy, że o wyłącznej winie małżonka (powoda) mówimy, kiedy swoim działaniem spowodował on zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego, a mimo to wystąpił z żądaniem rozwodu, gdy dodatkowo po stronie drugiego małżonka (pozwanego) nie wystąpiły żadne z przyczyn rozkładu (ani zawinione, ani niezawinione) 63. W takich sytuacjach jak najbardziej słuszne jest oddalenie powództwa o rozwód. Istnieją jednak wyjątki, przy których rozwód jest możliwy mimo wyłącznej winy i należą do nich: wyrażenie przez drugiego małżonka zgody na rozwód oraz sprzeczność braku tej zgody z zasadami współżycia społecznego 64. Wystąpienie któregoś z nich spowoduje, że niedopuszczalne stanie się oddalenie powództwa rozwodowego w oparciu o zasadę rekryminacji. Wyjątki te wiele razy były przedmiotem rozważań w judykaturze. Przede wszystkim, gdy chodzi o zgodę drugiego małżonka na rozwód musi być wyrażona przed sądem rozwodowym w sposób wyraźny, a ponadto podlega ona także kontroli sądu pod kątem występowania wad oświadczenia woli, a zwłaszcza groźby 65. Warto nadmienić, że nieważne jest zobowiązanie małżonka do wyrażenia przed sądem w procesie rozwodowym zgody na rozwód 66. Gdy chodzi o kwestię braku zgody na rozwód, który to brak traktowany jest jako sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, należy kierować się wskazaniami bogatego w tej materii orzecznictwa. O naruszeniu zasad współżycia społecznego mowa wtedy, gdy odmowa zgody na rozwód doprowadzi do trwania martwego małżeństwa. Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że celem rozwodu jest eliminacja szkody, jaką z punktu widzenia społecznego byłoby utrzymywanie formalnych związków małżeńskich w sytuacji, gdy małżeństwo faktycznie nie istnieje i nie ma szans na jego dalsze utrzymywanie 67, przy jednoczesnym istnieniu związków pozamałżeńskich zasługujących na legalizację 68. Urodzenie się dziecka w związku faktycznym założonym przez małżonka winnego rozkładu pożycia może jak najbardziej prowadzić do uznania odmowy zgody na rozwód, przez małżonka niewinnego, za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego 69. Co więcej, jeśli odmowa zgody na rozwód służy tylko chęci zamanifestowania określonej przewagi nad małżonkiem, który domaga się rozwodu i ma na celu przeszkodzenie mu w ułożeniu sobie przez niego życia osobistego, również należy traktować to jako sprzeczność z zasadami współżycia społecznego 70. We wskazanych wyżej przypadkach sąd nie powinien oddalać powództwa o rozwód, gdyż sytuacje przemawiają za słusznością rozwiązania małżeństwa. Na zakończenie należy jednak także wskazać, że odmowa wyrażenia zgody na rozwód przez małżonka niewinnego rozkładu korzysta z domniemania zgodności z zasadami współżycia społecznego, które to domniemanie może być obalone przez udowodnienie konkretnych okoliczności świadczących o tym, że jest inaczej 71. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, motywy moralne i religijne odmowy zgody na rozwód nie są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego 72. Dodatkowo stwierdził on także, że brak zgody na rozwód motywowany tylko rzeczywistym poczuciem krzywdy strony pozwanej również nie daje podstaw do postawienia zarzutu sprzeczności odmowy z zasadami współżycia społecznego, ponieważ małżeństwo opiera się na założeniu trwałości 73. Zatem w takich sytuacjach jak najbardziej możliwe i słuszne jest oddalenie powództwa rozwodowego. Należy mieć na uwadze, że kwestię niedopuszczalności rozwodu ze względu na rażące pokrzywdzenie współmałżonka należy oceniać w świetle zasad 60 Zob. wyrok SN z dnia 20 listopada 1952r., C 600/52, OSNCK 1954, nr 2, poz Zob. wyrok SA w Poznaniu z dnia 5 października 2004r., I ACa 683/04, Wokanda 2005, nr 12, s Autor zaznacza, że pojęcie małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, kwestie ustalenia przez sąd winy przy badaniu dopuszczalności rozwodu oraz szczegółowe omówienie zagadnienia zgody lub braku zgody na rozwód nie będą przedmiotem niniejszego opracowania. Preferuje się w pracy przedstawienie orzecznictwa w zakresie wyjątków przewidzianych od zasady rekryminacji. 63 Zob. K. Dąbrowski, op. cit., s Zob. K. Jędrejek, op. cit., s Por. wyrok SN z dnia 14 maja 1956r., I CR 746/55, OSN 1956, nr 4, poz Zob. wyrok SN z dnia 9 lipca 1959r., IV CR 607/58, NP 1959, nr 12, s Zob. wyrok SN z dnia 27 czerwca 2002r., IV CKN 1192/00, LEX nr Zob. wyrok SN z dnia 27 października 1999r., III CKN 412/98, niepubl. 69 Zob. wyrok SN z dnia 26 października 2000r., II CKN 956/99, LEX nr oraz wyrok SN z dnia 1 lutego 1957r., I CR 436/56, OSN 1958, nr 2, poz Zob. wyrok SN z dnia 21 listopada 2002r., III CKN 665/00, LEX nr Zob. wyrok SN z dnia 26 października 2000r., II CKN 956/99, LEX nr Zob. wyrok SN z dnia 10 września 1997r., II CKN 292/97, LEX nr Por. wyrok SN z dnia 26 października 2000r., II CKN 956/99, LEX nr

7 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 202 humanitaryzmu z właściwym uwzględnieniem czasu trwania małżeństwa, rozkładu jego ciężarów, sytuacji obojga małżonków, a w szczególności ich wieku, stanu zdrowia, zdolności do zaspokajania potrzeb osobistych i innych okoliczności, mogących charakteryzować materialne i moralne warunki życiowe obojga małżonków 74. Podsumowanie Przechodząc do wniosków podsumowujących powyższe rozważania, podkreślić należy, że samo złożenie w sądzie pozwu o rozwód nie jest oczywiście równoznaczne z jego uzyskaniem. W toku procesu powód musi wykazać, że małżeństwo faktycznie już nie istnieje oraz że małżonków nic nie łączy. Sąd musi także ocenić czy pomiędzy konkretnymi małżonkami nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia. Często powództwo zostaje złożone przedwcześnie. Przykładowo pomiędzy małżonkami istnieją jeszcze więzi zarówno uczuciowe, jak i fizyczne czy gospodarcze, ale pod wpływem wzburzenia i negatywnych emocji towarzyszących kłótni, jedno z nich składa pozew w sądzie. Ważne jest by sądy rozpoznawały takie sytuacje i oddalały powództwo ze względu na brak kodeksowych przesłanek orzeczenia rozwodu. Co więcej niełatwa jest ocena czy w konkretnym przypadku nie zaistniały opisane w opracowaniu przesłanki negatywne orzeczenia rozwodu. Sąd zawsze badać musi wszystkie okoliczności, które pozwolą zweryfikować czy dobro dziecka zostanie naruszone w większym stopniu poprzez orzeczenie rozwodu, czy też poprzez sztuczne utrzymywanie związku małżeńskiego między jego rodzicami. Co do oceny sprzeczności rozwodu z zasadami współżycia społecznego, nie jest właściwe badanie jedynie przyczyn rozkładu pożycia i ocenianie ich w świetle tych zasad. Negatywna ocena sądu powinna dotyczyć rozwodu w tym kontekście, że jego orzeczenie pozostawałoby w sprzeczności z powszechnie akceptowanymi wartościami oraz zasadami moralności. Gdy rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny, należy z dokładnością sprawdzić czy występują wyjątki od zasady rekryminacji zezwalające na jego orzeczenie. Jeśli zatem sąd będzie miał jakiekolwiek wątpliwości czy małżeństwo to już tylko formalno-prawny związek, powinien jak najbardziej oddalić powództwo. *** The purpose of the study is to present issue connected with dismiss the action for divorce. At the beginning of the discussion will be necessary to indicate the shortcut key information concerning the claim for divorce. Then, attention will also be paid to positive premise of divorce, the lack of which causes the dismissal of an action for divorce. On the next part of study, negative reasons for divorce will be discussed. The study will analyze situation of risk of the welfare of common minor children, as well. Beyond this, author shows premise inadmissibility of divorce, when its claim would be contrary to the principles of social coexistence. Moreover, request a divorce by the spouse exclusively guilty as the basis for dismissal of the suit for divorce will be described. To sum up, author will present conclusions of their own. 74 Zob. wyrok SN z dnia 18 marca 1968r., III CZP 70/66, LEX nr 657.