PRZEWODNIK HODOWCY. porównanie, takich jak: indeks PF, rankingi buhajów czy programy komputerowe ułatwiające

Transkrypt

1 Nr / PRZEWODNIK A Wielkopolskie Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierząt sp. z o.o. ul. Poznańska, - Tulce, sekretariat@tulce.wchirz.pl; Nr / hodowcy Publikacja specjalna na zlecenie Tulce sp. z o.o. Oferta polskiego rynku inseminacyjnego może przyprawić o zawrót głowy. Dziesiątki podmiotów oferujących nasienie setek, jeśli nie tysięcy buhajów z Polski i zagranicy. Czy warto poświęcić czas na wybór odpowiedniego rozpłodnika? Jak odnaleźć się w gąszczu ofert i jak wybrać reproduktora, który zapewni oczekiwane wyniki wyjaśnia ekspert w Tulcach. P rzede wszystkim należy zadać sobie pytanie, jakie są potrzeby konkretnego hodowcy? Czy poprawione mają być przede wszystkim cechy produkcyjne: zwiększenie produkcji mle- Inseminacyjna zagadka jak wybrać buhaja? ka, wzrost zawartości suchej masy w mleku? A w jakim stopniu ważna jest też poprawa cech pokrojowych i funkcjonalnych? Następnie, pamiętając, że ważne jest również utrzymanie różnorodności rodowodowej w stadzie, wybrać buhaja, który będzie najwłaściwszy dla osiągnięcia założonych celów. Proste? Tak, ale tylko wtedy, kiedy wiemy jak to zrobić. Niestety, ilość danych podanych w katalogach poszczególnych producentów nasienia i pośredników je oferujących jest nie tylko duża, ale często niemożliwa do weryfikacji. Niekiedy może nawet wprowadzać hodowców w błąd. Na szczęście rynek dostarcza nam wiarygodnych i skutecznych narzędzi ułatwiających porównanie, takich jak: indeks PF, rankingi buhajów czy programy komputerowe ułatwiające wybór rozpłodnika. Wystarczy z nich skorzystać. Najlepsi z najlepszych Indeks PF pozwala na wstępne porównanie wartości poszczególnych buhajów. Bierze on pod uwagę wyniki córek danego roz- Wycena / Lp. Nazwa buhaja. H O B B I T E T. C A P O R A L E T. DROSTY. V A L J E A N. CHAMP-EURO. BUKSZPAN. SHOTPOL. C L O W N. REWERS. JEGIER ST. B L O C U S. C U P I D O N. I W O. H R A B I A E T. C E S A R E T. G P C O N D O R. I M P L A N T CARRASSO Nowy lider wyceny w Polsce (o. Roumare) HR Smolice, Rogożewo >dokończenie na str. B opracowanie na podstawie: IZ Balice z dn...r.. C A R R A S S O PF Na podstawie indeksu PF niezależny Instytut Zootechniki w Balicach tworzy ranking buhajów prezentujący najlepsze rozpłodniki przetestowane w polskich warunkach. Nasze buhaje zdominowały pierwszą dwudziestkę listy rankingowej. Wśród uszeregowanych według najwyższych wartości indeksu PF buhajów krajowych, aż % % jest naszą własnością mówi Andrzej Baehr prezes zarządu Wielkopolskiego Cen- TOP BUHAJÓW KRAJOWYCH Wielkopolskie Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierząt w Poznaniu z/s w Tulcach Sp. z o.o. płodnika, które zostały sprawdzone w polskich warunkach. Przy czym w połowie zależy on od cech produkcyjnych, % jego wartości zależy od cech pokrojowych a % od funkcjonalnych. Dzięki temu promowane są buhaje kompleksowe, czyli takie, które zapewnią właściwy długookresowy rozwój stada i przekładają się na wyższą opłacalność hodowli. Wszak dobry pokrój wpływa na poprawę cech funkcjonalnych decydujących o długowieczności zwierząt, a przez to i na rentowność produkcji.. B A K O U E T. B A N G E T Numer buhaja Indeks PF W łaściciel FR PL FR FR FR FR PL PL FR PL PL FR FR PL PL FR FR PL FR FR MCHiRZ WCHIRZ Poznań Bydgoszcz MCHiRZ Łowicz W C H ir RZ P oznań Kontakt: buhajów S H i U Z B y d g o s z c z buhajów MCH irz Łowicz sekretariat@tulce.wchirz.pl Bank Nasienia Buhajów: tel. Dział Hodowli: tel. tygodnik PORADNIK rolniczy buhaj

2 B Nr / >dokończenie ze str. A trum Hodowli i Rozrodu Zwierząt w Tulcach. To wynik wieloletniej pracy z hodowcami, właściwych decyzji selekcyjnych, które owocują tym, że mówiąc w pewnym uproszczeniu, córki naszych reproduktorów wygrywają z rówieśnicami pochodzącymi nawet po światowych ojcach buhajów, produkującymi w tych samych oborach tłumaczy. Dominacja trwa od wielu lat. Najpierw przewodził przez dwa sezony buhaj UNDEU- TROI, później przez trzy sezony FABRYCY, jedenaście sezonów należało do VALJEAN, a teraz panowanie przejął CARRASSO. Jak przeglądać katalogi? Rankingi choć dają solidną podstawę, muszą być uzupełnione rzetelnymi informacjami od producenta, umieszczonymi np. w katalogu. Okazuje się bowiem, że do niedawna najlepszy buhaj na polskim rynku VALJEAN oferowany przez w Tulcach, o wartości indeksu PF punktów, będzie najlepszym wyborem, jeśli hodowca będzie chciał zwiększyć produkcję mleka. Natomiast, kiedy celem jest zwiększenie suchej masy w mleku, lepszy będzie buhaj JADIS, który przewyższa go pod tym względem o, kg, choć cechuje się niższą wartością indeksu (PF=). Ważne jest również, żeby zwrócić uwagę na tzw. powtarzalność wyniku. Wartości hodowlane wyliczone na podstawie danych o zwierzęciu oraz wyników jego córek, to szacunki. Dokładność takiej oceny, zwana powtarzalnością lub wiarygodnością, wyrażona jest liczbą z przedziału %, określa związek między szacunkami a rzeczywistością i zależy głównie od liczby córek, na których oparto wycenę buhaja. Polskie prawodawstwo dopuszcza do wykorzystania w inseminacji buhaje ocenione pod względem cech produkcyjnych z powtarzalnością minimum %. Wielkopolskie Centrum proponuje hodowcom nasienie buhajów ocenionych z wiarygodnością najczęściej powyżej %. Niektórzy producenci podają w katalogach informacje o rzeczywistej produkcji córek. Te dane, choć często atrakcyjne, nie mają wartości dla hodowcy. Informują one tylko, w jakim środowisku odbywało się testowanie buhaja, a nie, jaka jest jego ocena jako ojca następnych pokoleń. Temu samemu celowi służy podawanie wydajności matki buhaja, której użytkowość została już wykorzystana przy szacowaniu jego własnej oceny. Takie praktyki, to po prostu chwyty marketingowe. Komputeryzacja wsi Przy celu hodowlanym odnoszącym się jedynie do cech produkcyjnych, wybór buhaja wydaje się stosunkowo prosty. Dla chcącego doskonalić jednocześnie cechy produkcyjne, pokrojowe i funkcjonalne, dokonanie wyboru odpowiedniego buhaja staje się nie lada wyzwaniem. Prześledzenie rodowodów krów i buhajów jest konieczne, żeby uniknąć kojarzenia w pokrewieństwie i strat związanych z inbredem. Kiedyś oznaczało to przekopywanie się przez tony kartotek. Dzisiaj lepiej sięgnąć po pomoc doradcy korzystającego ze specjalnego programu komputerowego. Nasi pracownicy korzystają z programu MATESEL II, który opracowano w Katedrze Genetyki i Podstaw Hodowli Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu kontynuuje Andrzej Baehr. W bazie programu przechowywane są głębokie dane rodowodowe krów i buhajów rasy PHF. Dzięki tym informacjom, wykluczane są kojarzenia w pokrewieństwie, co pozwala zachować inbred zwierząt w stadzie na bezpiecznym poziomie. MATESEL II analizuje również pokrój krów tak, aby możliwie maksymalnie poprawić te cechy w następnym pokoleniu dodaje. Matesel II jest najpopularniejszym narzędziem do kojarzeń w Wielkopolsce, stosowany w najlepszych gospodarstwach, które osiągają bardzo wysokie wyniki produkcyjne, ale nade wszystko mogą pochwalić się doskonałymi wynikami eksterieru podkreślił prezes zarządu. Efektem pracy z programem jest otrzymanie szczegółowego raportu z kojarzeń, w którym dla każdej samicy proponowane są trzy optymalne reproduktory. Jednocześnie podana jest liczba buhajów odrzuconych ze względu na wspólnego przodka oraz procentowa poprawa cech pokrojowych spodziewana po użyciu danego rozpłodnika. Wiadomo, że maszyna nie zastąpi doświadczenia, zaangażowania i pasji hodowcy, ale bardzo ułatwi optymalizację doboru par. Z użyciem takiego programu dostęp do informacji oraz ich analiza stają się bardzo proste. Dowodem na to, że warto poświęcić czas na analizę celów hodowlanych, wybór właściwego dostawcy nasienia i odpowiedniego buhaja jest stały wzrost wydajności mlecznej krów w województwach: lubuskim i wielkopolskim. W lubuskim wartość ta jest najwyższa w Polsce i wynosi kg. Wielkopolskie z kg zajmuje trzecie miejsce. Już od lat działamy na tych terenach. Mnie osobiście bardzo cieszy, że w Tulcach ma udział w sukcesie hodowców podsumowuje Andrzej Baehr. Koncentracja nasienia Wiadomo, że prawidłowo, w odpowiednim terminie, z użyciem dobrej jakości nasienia wykonany zabieg inseminacyjny będzie skuteczny, jeżeli unasienniona krowa będzie prawidłowo przygotowana do zajścia w ciążę. Jednak to tygodnik PORADNIK rolniczy Koncentracja w dawce nasienia wielkopolskich buhajów jest ponad trzykrotnie wyższa od przyjętych norm i tym samym wykracza poza przyjęte standardy europejskie, jak i światowe. Trwają prace nad ostatecznym opracowaniem metody szacowania wartości hodowlanej bydła w oparciu o genom i wprowadzeniem jej do systemu oceny wartości hodowlanej w Polsce. Wyposażenie techniczne wydaje się wystarczające: są dwa urządzenia umożliwiające badanie DNA za pomocą chipu ILLUMINA: jedno w Instytucie Zootechniki w Balicach, drugie (własność Bydgoszcz) w Katedrze Genetyki Zwierząt Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Instytut Zootechniki zorganizował i utrzymuje platformę technologiczną, której zadaniem jest przetwarzanie danych i prowadzenie obliczeń. Platforma została przygotowana do przyjęcia danych zgromadzonych przez konsorcjum europejskie EuroGenomics. Pierwsze zbiory danych dotyczących po około buhajów z każdej ze stron została wymieniona pomiędzy Instytutem Zootechniki a niemieckim ośrodkiem obliczeniowym VIT. Hodowcom bydła potrzebny jest przede wszystkim krajowy system genomowej oceny wartości hodowlanej bydła, wspierający ich w podejmowaniu decyzji selekcyjnych dotyczących samic. Kluczowe znaczenie ma tu jednak kwestia powtarzalności oceny, która zależy od wielkości bazy referencyjnej (liczby osobników o znanych genotypach i fenotypach). Przedstawiciele EuroGenomics uzależniają przekazanie kolejnych części bazy od otwarcia granic Polski dla nasienia buhajów mających wyłącznie ocenę genomową. Dopiero po kilku miesiącach od uzyskania dostępu do bazy europejskiej polski system oceny może osiągnąć wystarczającą powtarzalność. Dla większości krajowych spółek inseminacyjnych jasne jest, że taka kolejność działań stworzy uprzywilejowaną sytuację importerom parametry jakości nasienia takie jak: liczba plemników w dawce i ich zdolność do zapłodnienia komórki jajowej wzbudzają wiele dyskusji wśród hodowców bydła. Nasienie jest produktem układu rozrodczego wydalanym w momencie ejakulacji. Składa się z plemników i osocza. Po uzyskaniu ejakulatu od buhaja przeprowadza się jego ocenę. Podstawowe badanie nasienia dzieli się na dwa główne etapy: badanie makroskopowe, polegające na określeniu: objętości, zabarwienia, zapachu, ph, ejakulatu i jego czystości, badanie mikroskopowe, gdzie ocenia się: ruch masy plemników (tzw. falowanie), ruch indywidualny, aglutynację oraz gęstość. Badanie gęstości nasienia uzupełniane jest dokładnym wyliczeniem liczby plemników w jednostce objętości przy użyciu elektronicznego sprzętu. Do określenia koncentracji służą: fotometr i analizator UltiMate. To drugie urządzenie nie tylko określa koncentrację nasienia, ale także oblicza liczbę plemników z nieprawidłowościami w budowie morfologicznej lub o nieprawidłowym ruchu. Koncentracja musi być obliczana dla każdego ejakulatu, którego w mm może być od tys. do tys. plemników (najczęściej jednak liczby te mieszczą się w granicach od tys. do tys.). W Polsce, jak i we wszystkich krajach UE, nie określa się obecnie minimalnej liczby plemników w dawce inseminacyjnej a całkowita odpowiedzialność za jakość nasienia spoczywa na podmiocie, który je wyprodukował. W naszym centrum od wielu lat realizujemy podwyższone standardy jakościowe. Wiemy, że w procesie zamrażania i rozmrażania dawki przeżywa od do % plemników. Do jednej porcji nasienia pakujemy około milionów plemników. Teraz, jak i pod rządami poprzedniego rozporządzenia (określającego jako minimum mln plemników w każdej słomce, o objętości mm, po jej rozmrożeniu), w dawkach dostarczanych przez jest od do milionów prawidłowo poruszających się plemników. Należy podkreślić, że jakość nasienia sprawdzana jest wielokrotnie w procesie produkcji i przechowywania, nie tylko przez pracowników centrum pozyskiwania nasienia, ale także przez wyznaczonego przez powiatowego lekarza weterynarii specjalistę androloga. Kontrola ostateczna zostaje przeprowadzona przed wysyłką nasienia w teren. Przez przestrzeganie surowych wymagań weterynaryjnych, troskę o dobrostan utrzymywanych zwierząt, wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań, ciągłe udoskonalenie wyposażania laboratoriów oraz nieustanne podnoszenie kwalifikacji pracowników laboratorium, wielkopolska spółka oferuje najwyższej jakości nasienie spełniające oczekiwania nawet najbardziej wymagających hodowców. Zapraszamy hodowców i inseminatorów do korzystania z zasobów naszego banku nasienia buhajów. Barbara TWARDOSZ Co z oceną genomową? nasienia, pozwalając zagranicznym producentom upłynnić swoje nadwyżki w Polsce, ze szkodą dla krajowej hodowli bydła mlecznego. Pożądana kolejność działań uwzględniająca interes Polski: najpierw narodowy program oceny genomowej a później otwarcie granic. Jeżeli przewidywane przez Instytut Zootechniki na styczeń r. wdrożenie metody genomowej w Polsce zostanie zrealizowane a otwarcie granic nastąpi po publikacji wyników międzynarodowej oceny genomowej przez INTERBULL w kwietniu r., interes spółek krajowych i całej polskiej hodowli bydła mlecznego będzie chroniony, a jego dalszy rozwój będzie przebiegał na zdrowych warunkach konkurencyjnych, z bardzo dobrymi rezultatami dla hodowców. W przeciwnym razie, dorobek wielu dekad polskiej hodowli zostanie zaprzepaszczony. Tomasz GOLIŃSKI

3 Nr / C Indeks selekcyjny Indeksy syntetyczne, skierowane na poprawę jednocześnie kilku cech, używane są w hodowli bydła już od roku. Pierwszy pojawił się w Szwecji, drugi w Danii. W latach dziewięćdziesiątych były już powszechne w całej Europie. Różnice w ich konstrukcji wynikają z odmiennych celów hodowlanych realizowanych w każdym z krajów. Cel hodowlany stawiany przez hodowców doskonalonej populacji zwierząt jest najważniejszym czynnikiem, który wpływa na jego formułę ponieważ określa cechy, które z punktu widzenia farmera wymagają poprawy i są ważne z ekonomicznego punktu widzenia. Konstrukcja indeksu powinna zapewnić maksymalny zysk przy minimalnych kosztach uwzględniając warunki, w jakich podejmowane dzisiaj decyzje hodowlane będą realizowane. Na wykresie przedstawiono przykłady budowy indeksów selekcyjnych w Europie. Co kraj to obyczaj W konstrukcji hiszpańskiego indeksu ICO, gdzie cechy produkcyjne stanowią %, pokrojowe % a funkcjonalne % widać wyraźnie, jaki cel hodowlany przyświeca tamtejszym hodowcom. Jest to przede wszystkim poprawa wydajności białka, tłuszczu oraz mleka. Zupełnie inna sytuacja panuje w Danii, Szwecji oraz Norwegii, gdzie priorytetem jest przede wszystkim długowieczność krów i ich zdrowotność. Główny trzon indeksu NTM oparty jest na cechach funkcjonalnych stanowiących łącznie %; pokrój to % a produkcja zaledwie %. Porównując oba kraje, widać jak różne cechy mogą być doskonalone za pomocą indeksu. Niejednokrotnie indeksy są modyfikowane: zmieniane są w nim wagi dla poszczególnym cech oraz dodawane nowe. Wynika to ściśle z warunków danego kraju głównie ekonomiki produkcji mleka, jak i opłacalności chowu. Nasze cele hodowlane i indeksy Dla polskiego hodowcy, w latach. głównym celem hodowlanym była przede wszystkim bardzo wysoka produkcja mleka. Mniejsze znaczenie miała płodność, odporność na choroby czy długowieczność. Trend genetyczny, jaki zaobserwowano w populacji buhajów HF od roku, związany ze wzrostem wydajności białka oraz w kolejnych latach wprowadzenie kwotowania produkcji mleka sprawiły, że również cel hodowlany polskich hodowców się zmienił. Otóż, obok zwiększania produkcji mleka, farmerzy potrzebowali krów o: wysokiej zawartości suchej masy (głównie białka) w mleku, dobrych nogach i racicach, zdrowych wymionach, wysokiej płodności. Te cechy w dłuższej perspektywie miały zapewnić rolnikowi niższe koszty utrzymania i remontu stada, a tym samym mają wpłynąć na opłacalność chowu i hodowli. Początkowo w Polsce, indeks selekcyjny był wyliczany wyłącznie z produkcji i miał postać: x przewaga kg białka + x przewaga kg tłuszczu. W roku został on zastąpiony indeksem zbiorczym o nazwie PF, którego podstawowy wzór jest następujący: PF =, x podindeks produkcyjny +, x podindeks pokroju +, x podindeks płodności +, x wartość hodowlana dla zawartości komórek somatycznych. W tak skonstruowanym indeksie, cechy produkcyjne stanowią % jego wartości, cechy pokroju %, cechy płodności %, wartość hodowlana dla komórek somatycznych %. Jego wprowadzenie poprzedziła szeroka dyskusja hodowców, naukowców oraz przedstawicieli stacji unasienniania w oparciu o wnikliwą analizę uwarunkowań genetycznych, środowiskowych oraz ekonomicznych oddziaływujących na doskonaloną populację. Wybór rozpłodników do kojarzeń, na podstawie indeksu PF, wpłynął na jeszcze lepszy dobór odpowiednich buhajów do krów nie tylko pod względem cech produkcyjnych, ale również pokrojowych oraz funkcjonalnych. Dzięki wprowadzeniu nowej formuły indeksu, krajowe spółki inseminacyjne realizujące polskie programy hodowlane otrzymały narzędzie umożliwiające porównanie polskich buhajów z zagranicznymi. W oparciu o wartość indeksu (selekcyjnego) uzyskaną przez poszczególne buhaje, w każdym kraju tworzone są listy rankingowe: krajowe lub międzynarodowe. Na listach międzynarodowych, poza rozpłodnikami krajowymi, uwzględniane są buhaje pochodzące z całego świata, a ich wartości hodowlane dla poszczególnych cech są odniesione do bazy krajowej, przeliczane z pomocą Interbullu. Sukcesywnie prowadzona w populacji aktywnej praca hodowlana z wykorzystaniem indeksu selekcyjnego ma swoje odbicie w populacji masowej, której postęp oraz poprawa warunków utrzymania i żywienia, ilustruje ilość produkowanego od krowy mleka. Wykres przedstawia wzrost średniej rocznej produkcji kg mleka w Polsce w latach. Jak widać, w Polsce zauważalny jest wzrost wydajności mleka (przy jednoczesnym wzroście wydajności białka). O ile wzrost może cieszyć, trudno mówić o sukcesie, kiedy spojrzymy na naszych zagranicznych sąsiadów. Polska na tle Europy Wykres przedstawia średnią produkcję kg mleka od krowy w krajach europejskich w roku. Zdecydowanym liderem są trzy kraje: Dania, Szwecja oraz Finlandia, w których wydajność roczna od krowy przekracza tys. kg mleka. Polska w rankingu krajów europejskich znajduje się dopiero na miejscu. Dzięki ogromnej populacji bydła mlecznego, sięgającej ponad, mln krów, stanowiącej trzecie co do wielkości stado w Europie, produkujemy rocznie tys. ton mleka. Plasuje nas to na miejscu na świe- >dokończenie na str. D Budowa indeksu selekcyjnego opiera się na trzech grupach cech związanych z: produkcją, pokrojem, funkcjonalnością. Zdecydowanie najważniejszą grupę cech stanowi produkcja mleka. Należą do nich: wydajność mleka, wydajność tłuszczu i białka oraz zawartość białka i tłuszczu w mleku. Na powyższym wykresie widać, że w wybranych krajach europejskich cechy produkcyjne stanowią od % (w Holandii) do % (w Hiszpanii) wartości indeksu, średnio około %. We wszystkich indeksach produkcyjnych dominuje przewaga białka nad tłuszczem, co wynika z roli, jaką pełni białko w przetwórstwie mleczarskim. Białko pochodzące z mleka jest najłatwiej dostępnym a zarazem najtańszym surowcem pochodzenia zwierzęcego, który jest bezcennym składnikiem diety każdego człowieka. Wykres nr : Przykłady indeksów selekcyjnych w Europie % % % % % % W ochy (PFT) Hiszpania(ICO) W gry (HGI) Szwajcaria (ISEL) Francja (ISU) Czechy (SIH) Irlandia (EBI) UK (PLI) Niemcy (RZG) Holandia(NVI) Skandynawia(NTM) Polska (PF) Polska Skandyna Holandia Niemcy Irlandia Czechy Francja Szwajcaria W gry Hiszpania W ochy UK (PLI) (PF) wia(ntm) (NVI) (RZG) (EBI) (SIH) (ISU) (ISEL) (HGI) (ICO) (PFT) Bia ko,,,, T uszcz,,,, Mleko,, Pokrój, D ugowieczno c,, Zdrowotno wymienia,, P odno,, Inne cechy zdrowotne,, tygodnik PORADNIK rolniczy

4 D Nr / >dokończenie ze str. C cie oraz na pozycji w Europie. Powodem zmartwienia powinno być to, że kraj o zdecydowanie mniejszej populacji bydła, taki jak Wielka Brytania (, mln krów), w tym wyścigu nas wyprzedza produkując rocznie tys. ton mleka. Wynika to z mniejszej wydajności krów mlecznych w Polsce. W niektórych krajach, hodowcy, którzy uznają, że cel hodowlany został osiągnięty (np.: poziom produkcji mleka jest satysfakcjonujący) przekształcają swoje indeksy tak, by realizował nowe cele (np.: poprawiał cechy funkcjonalne). Przykładem jest Francja, która w roku zdecydowanie zmieniła kształt dotychczasowego ISU. W nowej formule zmniejszyła wagę podindeksu produkcji (z % na %) oraz długowieczności (z,% na %). Jednocześnie wzrosły wartości pozostałych podindeksów: płodności do %, typu do % oraz zdrowotności wymienia do %; pojawiła się Dania Szwecja Finlandia Portugalia Wielka Brytania Hiszpania Holandia Czechy Niemcy Luksemburg Estonia Szwajcaria Francja Belgia Norwegia Austria W ochy S owacja W gry S owenia otwa Litwa Polska Irlandia Islandia Bia oru Chorwacja Ukraina Rosja Rumunia Grecja Mo dawia nowe cechy - szybkość doju z wagą %. Warto wspomnieć, że produkcja mleka od krowy w tym kraju jak (wykres ) wynosi kg mleka i jest o ponad kg większa niż w Polsce. Zdecydowanie zmniejszenie produkcji oraz wzrost znaczenia cech zdrowotności oraz funkcjonalnych jest ważne, ale musi być wprowadzony w odpowiednim czasie i w odpowiedniej formie uwzględniając przede wszystkim pogląd hodowcy, który jest głównym zainteresowanym. Tak został wprowadzony PF i na pewno w niedalekiej Wykres nr : Średnia roczna wydajność mleka od krowy w kilogramach w poszczególnych latach w Polsce wydajno mleka w kg od krowy/rok Opracowanie na podstawie Roczników statystycznych GUS. przyszłości czekają nas jego modyfikacje. Wielka Brytania, Czechy, Hiszpania czy Niemcy, są przykładem krajów, w których produkcja od krowy jest na bardzo wysokim poziomie, ale nadal nie widzą powodu, by wprowadzać do indeksu zmiany ograniczające produkcję kosztem cech funkcjonalnych. Takie ustawienie priorytetów hodowlanych jest bliższe naszemu indeksowi PF. Indeks europejski Powyższe rozważania dotyczące budowy indeksów, celów hodowlanych, wielkości produkcji mleka w Polsce i w różnych krajach w Europie przytaczamy ze względu na toczącą się w konsorcjum EuroGenomics dyskusję na temat wspólnego indeksu europejskiego. Trudno sobie wyobrazić istnienie jednego indeksu spełniającego równie dobrze cele hodowlane Danii, Hiszpanii i Polski, odpowiadającego różnym warunkom utrzymania, klimatu i żywienia zwierząt oraz różnym warunkom ekonomicznym danego kraju. Jeśli spojrzymy na tę kwestię od strony technicznej, to różne są przecież sposoby definiowania cech, sposób ich oceniania i gromadzenia danych. W Polsce nadal mamy problem z oceną długowieczności, a wartości hodowlane dla takich cech jak: temperament, szybkość doju nie są obliczane przez Instytut Zootechniki podmiot zajmujący się wyceną w naszym kraju. Wątpliwości budzi, jaką metodą ustalić średnie dla tak wielkiej grupy krajów wartości bazowe, do których odnoszone są np. przewagi białka czy mleka. Wprowadzenia wspólnego indeksu europejskiego obawiają się głównie kraje, których wyniki prac hodowlanych nie są na tak wysokim poziomie jak u sąsiadów. Przedwczesne wprowadzenie wspólnej Wykres nr : Średnia wydajność mleczna krów w poszczególnych krajach europejskich w roku Źródło: opracowanie na podstawie danych statystycznych zebranych przez FAO za rok platformy porównywania z pewnością zagrozi polskim hodowcom bydła i producentom mleka. Może być groźne także dla spółek inseminacyjnych, których buhaje prawdopodobnie nie będą miały szans, by skutecznie konkurować z zagranicznymi, ponieważ odpowiadają celom hodowlanym polskiego hodowcy a nie duńskiego czy holenderskiego. Zmiany w narzędziach hodowlanych powinny być wprowadzane dla dobra naszego hodowcy a nie hodowcy z zagranicy. Marta C ZEKALSKA tygodnik PORADNIK rolniczy Seksowanie nasienia to, obok inseminacji i przenoszenia zarodków, jedna z głównych metod biotechnologicznych stosowanych w rozrodzie bydła. Chcąc regulować proporcje rodzących się jałówek i byczków należy oddziaływać na frakcję plemników zawierających odpowiedni chromosom determinujący płeć potomstwa. Plemniki mogą zawierać chromosom płci X lub Y (komórka jajowa samicy ma zawsze chromosom X). Sortowanie nasienia nie jest nowym pomysłem, jednak dopiero od niedawna staje się ono coraz bardziej popularne w świecie hodowli. Dzieje się tak za sprawą coraz doskonalszych metod otrzymywania nasienia seksowanego, jak również większego zapotrzebowania na taki rodzaj nasienia w hodowli bydła mlecznego oraz mięsnego. U większości gatunków ssaków chromosom Y jest najmniejszym bądź jednym z najmniejszych elementów w całym komplecie genów. Większość metod rozpoznawania plemników męskich i żeńskich opiera się na różnicy wielkości chromosomów X i Y. W technice sortowania nasienia również wykorzystuje się różnicę zawartości DNA w główce plemników X i Y, która u ssaków wynosi ok.,,% (u buhaja,%). Nasienie seksowane jest zwykle droższe niż nasienie konwencjonalne tego samego reproduktora, ponieważ w efekcie rozdziału plemników uzyskuje się znacznie mniejszą liczbę porcji z jednego ejakulatu a sam proces jest czasochłonny. Doskonalenie metod sortowania nie eliminuje też pewnego zmęczenia plemników samym seksowaniem, skutkującego obniżeniem żywotności i ruchliwości wyselekcjonowanych plemników. Z tego powodu należy precyzyjnie kontrolować i optymalizować czynniki środowiska mające wpływ na płodność samicy, takie jak: żywienie, ruch zwierząt, metody wykrywania rui, temperatura otoczenia, dostęp do wody, jakość obsługi. Dobre efekty można uzyskać wykorzystując nasienie seksowane do inseminacji jałówek. Odpowiednia technika rozmrażania nasienia, jak i jego deponowania, jest również bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na powodzenie zabiegu unasienniania. Wiadomo, że potomstwo uzyskane w wyniku użycia nasienia seksowanego charakteryzuje się identycznymi parametrami jak urodzone w efekcie Nasienie seksowane czy to się w ogóle opłaca? zastosowania nasienia konwencjonalnego. Masa ciała w chwili urodzenia, tempo przyrostów, cechy użytkowe i wartości hodowlane nie wykazują różnic. Wynikająca ze stosowania nasienia seksowanego możliwość wpływania na proporcje płci w pokoleniu potomnym daje hodowcy bydła szansę na poprawę ekonomiki produkcji przez: wyeliminowanie problemów z remontem stada, możliwość zwiększenia liczby utrzymywanych krów, przyspieszenie postępu hodowlanego dzięki większej liczbie samic poddanych selekcji, przeznaczenie na sprzedaż nadliczbowych, cielnych jałówek, ograniczenie trudnych porodów jałóweczki rodzą się zwykle trochę mniejsze niż byczki, możliwość przeznaczenia całej dostępnej paszy dla samic, ograniczenie problemów związanych z odchowem, opasem i sprzedażą byczków. Wyżej wymienione czynniki przemawiają za wykorzystaniem nasienia seksowanego w stadach bydła mlecznego. Wydatki związane z inseminacją, nawet przy użyciu droższego nasienia, stanowią w produkcji mleka i hodowli bydła mlecznego mniej niż % wszystkich kosztów tego kierunku produkcji zwierzęcej. Szymon BUGAJ

5 Nr / E Program do kojarzeń Matesel II Hodowlą bydła człowiek zajmuje się od ponad tysięcy lat. Jednym z pierwszych celów udomowienia tych zwierząt było pozyskiwanie mleka. Ludzie już dawno temu zauważyli, że przeżuwacze doskonale przekształcają bezwartościową dla człowieka paszę na cenne składniki mleka, o wysokiej wartości odżywczej. W różnych warunkach środowiskowych stworzono odpowiadające im rasy bydła. Postęp w pracy hodowlanej był jednak bardzo powolny. Stosowane metody selekcji i doboru opierały się głównie na spostrzegawczości i intuicji ówczesnych hodowców. Wymiana informacji o zwierzętach ograniczała się do stosunkowo niewielkiego obszaru. Dzisiejsze metody pracy hodowlanej są zupełnie inne. Do pracy zostały włączone systemy informatyczne, które sprawnie i szybko analizują duże ilości informacji o poszczególnych użytkowanych zwierzętach i ich populacjach. Jednym z takich systemów jest program doboru buhajów MATESEL II. Program MATESEL powstał w roku. Został opracowany w zespole pod kierunkiem prof. dr. hab. Tomasza Strabla z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu (przy okazji warto wspomnieć, że profesor jest również autorem programu System TDM Poznań do wyliczania wartości hodowlanej bydła rasy PHF w Polsce w oparciu o próbne udoje). Obecnie używana, druga generacja programu MATESEL, oferuje wiele nowych możliwości. Głównym celem jego stosowania jest dobór najlepszych buhajów do krów w danym stadzie, dla osiągnięcia założonego celu hodowlanego. W pracy z programem przechodzimy kilka etapów. Pierwszym z nich jest analiza stanu stada. Analiza stada Struktura stada Jałówek, pierwiastek, wieloródek (w sumie: ) Inbred Średni inbred:,% Średnia kompletność rodowodu: % Wartość hodowlana Średnia wartość indeksu PF krów:, Średnia wartość indeksu hodowcy krów:, PRODUKCJA () KOMÓRKI () WYMIĘ () PŁODNOŚĆ () KALIBER () NOGI () kg białka, kg tłuszczu, TYP () POKRÓJ () Korzystając z informacji o przodkach krów i jałówek, program wylicza średni inbred wszystkich sztuk w stadzie. Podaje też średnią kompletność pięciopokoleniowych rodowodów. W stadach prowadzących ocenę użytkowości mlecznej od wielu lat, parametr ten dochodzi do %. Kompletność informacji o pochodzeniu zwierząt ma zasadnicze znaczenie przy wyliczaniu inbredu im więcej wiemy o przodkach, tym dokładniej Wagi cech pokrojowych wysoka optymalna niska Wagi indeksu hodowcy wysoka optymalna niska Wymię Nogi i racice produkcji pokroju płodności możemy wyliczyć współczynnik inbredu. Program podaje również średnią wartość hodowlaną stada (krów i jałówek), wyrażoną w postaci obowiązującego oficjalnie w Polsce indeksu PF. Pokazane są także składające się na indeks PF podindeksy: produkcji, pokroju, płodności oraz wartość hodowlana dla komórek somatycznych. Podindeks pokroju zawiera wartości hodowlane dla: wymienia, nóg, kalibru i typu budowy. Dla prostego zobrazowania sytuacji wartości te przedstawione są w formie diagramu kołowego. Analizę stada zamyka lista wszystkich samic w stadzie z wartościami hodowlanymi dla produkcji kilogramów białka i tłuszczu. Na podstawie analizy stada, w rozmowie z hodowcą, określane zostają cele hodowlane. Dla ich lepszej realizacji można modyfikować wagi poszczególnych cech tworząc indeks hodowcy. Możliwe jest przeprowadzenie doboru buhajów według jednego z dwóch algorytmów: z bonitacją pokroju krów w stadzie lub bez przeprowadzania bonitacji. Pierwszy algorytm wymaga wstępnego wybrania buhajów o właściwym poziomie wartości hodowlanych dla cech produkcyjnych i funkcjonalnych (płodność córek i zawartość komórek somatycznych w mleku). W ustawieniach wstępnych możemy modyfikować wagi cech pokrojowych. Program proponuje do kojarzeń trzy buhaje, które w najlepszym stopniu korygują wady pokrojowe matki przyszłego potomka. W przypadku algorytmu bez bonitacji pokroju, możemy wpływając na wagi podindeksów, wchodzących w skład polskiego indeksu PF, stworzyć indeks hodowcy odzwierciedlający Modyfikacja wag cech i indeksów Kaliber Typ kom. somat. tygodnik PORADNIK rolniczy jego priorytety. W efekcie program proponuje buhaje najbardziej poprawiające u przyszłego cielęcia wartość powyższego indeksu. W ustawieniach wstępnych definiujemy maksymalny dopuszczalny inbred potomka, który ma się urodzić w wyniku kojarzenia. Jest to bardzo ważny parametr, chroniący przed tak zwaną depresją inbredową, która skutkuje mniejszą produkcyjnością i zdrowotnością zwierząt. Można też określić: minimalny i maksymalny udział buhaja w kojarzeniach (dla uniknięcia kojarzeń z jednym buhajem dla całego stada lub zbyt dużej liczby buhajów stosowanych jednocześnie) i maksymalną cenę porcji nasienia. W przypadku stosowania nasienia buhajów testowych, program analizuje tylko inbred potomka eliminując kojarzenia w pokrewieństwie (co nie narusza losowości testowania). Listę buhajów, na której dokonujemy wstępnej selekcji interesujących nas rozpłodników, można wygodnie sortować według poszczególnych składników wyceny i zaznaczać interesujące nas osobniki zgodnie z założonymi wcześniej kryteriami. Jeżeli zdecydujemy się na algorytm z bonitacją, kolejny etap działań odbywa się w oborze. Dodatkowe opcje kojarzenia Minimalny i maksymalny udział buhaja w kojarzeniach % % Maksymalna cena porcji nasienia zł Maksymalny inbred cieląt % Przypisz ustawienia stadu Mierzona jest wysokość w krzyżu zwierząt oraz przeprowadzana punktacja cech pokrojowych. Kolejno ocenia się: głębokość tułowia, szerokość klatki piersiowej, ustawienie i szerokość zadu, charakter mleczny, postawę nóg tylnych z boku i z tyłu, wysokość piętki racicy oraz wymię (zawieszenie przednie i tylne, położenie, szerokość, więzadło środkowe, a także długość i ustawienie strzyków). Zasady oceny tych elementów pokroju są identyczne z klasyfikacją prowadzoną przez podmiot prowadzący księgi hodowlane. Algorytm z bonitacją Algorytm bez bonitacji Kojarzenia testowe Procent jałówek do kojarzeń testowych % Procent pierwiastek do kojarzeń testowych % Najważniejsze zalety programu na poszczególnych etapach jego pracy: Po wprowadzeniu wszystkich potrzebnych danych i ustawień, można przejść do kojarzenia grupy wybranych krów z buhajami, które zostały wcześniej zaznaczone na liście wstępnego wyboru. Także listę krów można segregować zgodnie z interesującymi nas kryteriami. Dla każdej samicy w stadzie podana jest jej wartość hodowlana, wyrażona w indeksie PF, obliczona na podstawie rodowodu. Ma tutaj zastosowanie zasada mówiąca o tym, że na wartość hodowlaną potomka składają się: połowa wartości hodowlanej ojca i połowa wartości hodowlanej matki. Program ma za zadanie maksymalizację wartości hodowlanej potomków i optymalizację pozostałych parametrów. >dokończenie na str. F. Analiza stada: ocena współczynnika inbredu i kompletności rodowodu dla każdej sztuki w stadzie, możliwość zdefiniowania własnych celów hodowlanych (indeks hodowcy), możliwość preselekcji buhajów uwzględnianych przez program.. Kojarzenie: bardzo dokładna analiza rodowodów i unikanie kojarzeń krewniaczych, uwzględnienie informacji o nosicielstwie wad genetycznych osobników kojarzonych, wykorzystanie potencjału młodych samic w oparciu o wyliczoną dla nich wartość hodowlaną, optymalizacja proponowanych kojarzeń z uwzględnieniem zakładanych celów hodowlanych, dwa algorytmy pracy (z bonitacją lub bez).. Prezentacja wyników: propozycja trzech reproduktorów dla każdej samicy, wyliczenie inbredu dla każdego spodziewanego potomka, prezentacja średnich wartości hodowlanych stada z uwzględnieniem samic urodzonych w efekcie proponowanych, optymalnych kojarzeń.

6 F >dokończenie ze str. E Na liście krów znajdziemy także daty ostatniego wycielenia oraz ostatniej inseminacji, co pozwala w szybki sposób wybrać sztuki będące aktualnie w okresie rozrodu. Raport z kojarzenia stada zawiera listę wybranych samic posortowaną według numeru zwierzęcia (rejestracyjnego lub oborowego) z propozycją trzech buhajów do kojarzeń dla każr a port z koja rze n ia sta da Da t a u t w orze n ia : lis t opa da ::, I D K oja rze n ie z u w zglę dn ie n ie m bon it a cji krów S ta do K oja rzą cy GR Kołybki GR Kołybki - Kołybki grkolybki@ wp.pl Wielkopolskie Centrum Hodowli i Rozrodu Z wierząt w Poznaniu z siedzibą w Tulcach S p. z o.o. - Tulce, ul. Poznańska dbonowski@ wagrowiec.wchirz.pl Dzierżysław B onowski Usta w ie nia koja rze nia Wagi indeksu:,,,,, pokrój:,,,,, białko:, Maksymalny inbred cielęcia:,%, udział buhaja: % - % Na jle psze koja rze nia (F) (W G) W [PL] CLOWN, % P [PL] K ro w a IWO, % B uhaj B uhaj W [PL] KANDUL, % W [PL] JE Ż, % W [PL] CLOWN, % W [PL] JE Ż, % W [PL] CLOWN, % P [PL] JAD, % F, % S L KORE KS, % W [PL] IWO, % F, % KANDUL, % W [PL] JAD, % F, % P [PL] S L KORE KS, % W [PL] IWO, % W [PL] CLOWN, % F, % IWO, % F, % F, % IWO, % F, % JAD, % F, % IWO, % JAD, % IWO, % F, % F, % F, % S L KORE KS, % HRABIA, % F, % JAD, % F, % JE Ż, % F, % F, % IWO, % F, % IWO, % F, % KANDUL, % F, % F, % F, % CLOWN, % F, % F, % F, % F, % KANDUL, % F, % F, % F, % CLOWN, % F, % JAD, % F, % S L KORE KS, % F, % F, % HRABIA, % F, % S L KORE KS, % F, % KANDUL, % F, % F, % IWO, % F, % B uhaj F, % KANDUL, % HRABIA, % F, % F, % Najczęściej wybierane buhaje I x FR / CLOWN P F x P L / IWO P F x P L / JE Ż P F x P L / JAD P F x P L / KANDUL P F x P L / S L KORE KS P F Ś redni indeks PF buhajów I wyboru wg użycia:, Liczba buhajów I wyboru: Raport z kojarzenia z bonitacją pokroju Krowa [PL] (F) (WG) Buhaj BAKOU ET + Buhaj Buhaj JAD + F,% JEŻ + F,% JADIS + IRTYSZ + F,% MILENA [PL] BAKOU ET + BAKOU ET + F,% LUKA [PL] FILA F,% F,% [PL] F,% BAKOU ET + GP CONDOR + F,% JAD + F,% F,% LIDKA F,% VEGEN MAN + GP CONDOR + F,% Najczęściej wybierane buhaje I x FR / BAKOU ET PF x FR / GP CONDOR PF Ś redni indeks PF buhajów I wyboru wg użycia:, Liczba buhajów I wyboru: Poprawa wartości indeksów Białko [kg] PRODUKCJA KOMÓRKI Tłuszcz [kg] WYMIĘ PŁODNOŚĆ KALIBER POKRÓJ NOGI TYP dej z nich. Są to buhaje najlepiej spełniające założone warunki wstępne, uszeregowane od najlepszego pod względem poprawy cech pokrojowych (kojarzenie z bonitacją) lub najlepszego pod względem poprawy indeksu PF potomka (kojarzenie bez bonitacji). Inbred oczekiwanego cielęcia wyliczony jest dla każdego kojarzenia. Program podaje średni indeks PF buhajów pierwszego wyboru oraz ich listę z liczbą proponowanych kojarzeń. Bardzo przydatna dla hodowcy jest graficzna prezentacja spodziewanej poprawy cech lub indeksów w stadzie z uwzględnieniem samic, które urodzą się w wyniku proponowanych kojarzeń. Dzierżysław BONOWSKI tygodnik PORADNIK rolniczy Nr /

7 Adres: Telefon: Nazwisko: Imi : Twój doradca do spraw hodowli i rozrodu zwierzàt.... STYCZEŃ. MARZEC - Gostyń, ul. Mickiewicza tel. (+), fax (+) sekretariat@gostyn.wchirz.pl KWIECIEŃ - Ostrów Wlkp., ul. Prof. Kaliny tel. (+), tel./fax (+) sekretariat@ostrow.wchirz.pl ostrow ostrow.wchirz.pl MAJ CZERWIEC - W Wągrowiec, ul. Berdychowska tel. (+), tel./fax (+) sekretariat@wagrowiec.wchirz.pl LIPIEC Najbliższy Najbli szy punkt punktunasieniania unasiennianiazwierzàt zwierząt CZERWIEC / LIPIEC Telefon: Adres: Inseminator: MAJ / CZERWIEC Sp. z o.o. - Filia w W Wągrowcu KWIECIEŃ / MAJ - Skwierzyna, ul. Międzyrzecka tel./fax (+), sekretariat@skwierzyna.wchirz.pl Kościelec, ul. Konińska tel. (+), tel./fax (+) sekretariat@koscielec.wchirz.pl KWIECIEŃ Sp. z o.o. - Filia w Skwierzynie Sp. z o.o. - Filia w Kościelcu MARZEC / KWIECIEŃ Sp. z o.o. - Filia w Ostrowie Wlkp. LUTY / MARZEC - Tulce, ul. Poznańska tel. (+), fax (+) sekretariat@tulce.wchirz.pl Sp. z o.o. - Filia w Gostyniu..... LUTY Sp. z o.o. - Centrala w Tulcach LUTY UNASIE DLA BYDŁA KALENDARZ RUJOWY STYCZEŃ / LUTY GRUDZIEŃ / STYCZEŃ Wielkopolskie Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierzàt w Poznaniu z siedzibà w Tulcach Sp. z o.o.

8 Wielkopolskie Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierzàt w Poznaniu z siedzibà w Tulcach Sp. z o.o. KALENDARZ RUJOWY DLA BYDŁA.... GRUDZIEŃ / STYCZEŃ LISTOPAD / GRUDZIEŃ LISTOPAD PAŹDZIERNIK / LISTOPAD WRZESIEŃ / PAŹDZIERNIK WRZESIEŃ SIERPIEŃ / WRZESIEŃ LIPIEC / SIERPIEŃ LIPIEC GRUDZIEŃ..... PAŹDZIERNIK. SIERPIEŃ Telefon: Adres: Inseminator: Najbliższy Najbli szy punkt punktunasieniania unasiennianiazwierzàt zwierząt STYCZEŃ LISTOPAD WRZESIEŃ... Sp. z o.o. - Filia w Wą W growcu. Sp. z o.o. - Filia w Skwierzynie. Sp. z o.o. - Filia w Kościelcu - Skwierzyna, ul. Międzyrzecka tel./fax (+), sekretariat@skwierzyna.wchirz.pl Sp. z o.o. - Filia w Ostrowie Wlkp. - Kościelec, ul. Konińska tel. (+), tel./fax (+) sekretariat@koscielec.wchirz.pl. Sp. z o.o. - Filia w Gostyniu - Ostrów Wlkp., ul. Prof. Kaliny tel. (+), tel./fax (+) sekretariat@ostrow.wchirz.pl ostrow.wchirz.pl ostrow Sp. z o.o. - Centrala w Tulcach - Gostyń, ul. Mickiewicza tel. (+), fax (+) sekretariat@gostyn.wchirz.pl. - Tulce, ul. Poznańska tel. (+), fax (+) sekretariat@tulce.wchirz.pl - W Wągrowiec, ul. Berdychowska tel. (+), tel./fax (+) sekretariat@wagrowiec.wchirz.pl Imi : Twój doradca do spraw hodowli i rozrodu zwierzàt Nazwisko: Adres: Telefon: