Rzekotka drzewna Hyla arborea L. w Obszarze Chronionego Krajobrazu Pas Pobrzeża na wschód od Ustki

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): Rzekotka drzewna Hyla arborea L. w Obszarze Chronionego Krajobrazu Pas Pobrzeża na wschód od Ustki MAŁGORZATA OŻGO, TOMASZ HETMAŃSKI Instytut Biologii i Ochrony Środowiska, Akademia Pomorska Słupsk, ul. Arciszewskiego 22B mozgo.biol@interia.pl (M. Ożgo) t.hetmansk@onet.eu (T. Hetmański) Wstęp Rzekotka drzewna Hyla arborea L. jest niedużym płazem bezogonowym (około 4 5 cm długości), jedynym występującym w Polsce przedstawicielem obejmującej przeszło 400 gatunków rodziny Hylidae, z których większość zamieszkuje tropikalne wilgotne lasy Ameryki Środkowej i Południowej oraz Australii. Dzięki lepkim przylgom na końcach palców ma wyjątkową zdolność poruszania się po pniach, gałęziach i liściach; jest jedynym w Polsce płazem bezogonowym, który może prowadzić nadrzewny tryb życia. Najczęściej przebywa wtedy na liściach krzewów, zarośli i traw, a czasem również w koronach wysokich drzew (Juszczyk 1987). Posiada zdolność zmiany ubarwienia ciała. Jej skóra w typowych warunkach jest jednolicie trawiastozielona, jednak w zależności od stanu otoczenia i kondycji osobnika może szybko zmieniać się od jasno-cytrynowo-żółtej do bardzo ciemnej, prawie czarnej. Zdolność ta ma znaczenie wyraźnie ochronne. Zwierzę dzięki odpowiedniej barwie grzbietu, który na dodatek kształtem przypomina blaszkę liściową, jest praktycznie niedostrzegalne na tle roślin, wśród których przebywa (Juszczyk 1987). Rzekotka drzewna występuje w Europie i Azji sięgając od Półwyspu Iberyjskiego na zachodzie po Ural, Kaukaz i północną Turcję na wschodzie. Północną granicę jej występowania okre- 63

2 M. Ożgo i T. Hetmański śla izoterma lipca 16 o C; przebiega ona przez południową Danię i Szwecję, północną Polskę oraz południową Litwę i Białoruś (Profus 2003). Rzekotka drzewna jest najbardziej ciepłolubnym gatunkiem spośród naszych płazów. W związku z tym gody rozpoczyna stosunkowo późno, w połowie kwietnia, a miesiącem największej aktywności głosowej samców jest maj. Rozród odbywa się najczęściej w płytkich i intensywnie nasłonecznionych zbiornikach wodnych. Głos godowy samców rzekotki drzewnej jest niezwykle donośny, dla człowieka słyszalny z odległości ponad 1 km, i wydawany bardzo intensywnie, z krótkimi tylko przerwami, od zmierzchu do późnych godzin nocnych (Juszczyk 1987). Jeżeli kontrole przeprowadzane są w czasie ciepłych nocy, wykrywalność rzekotki drzewnej na podstawie aktywności głosowej jest bardzo wysoka i wystarczająca do stwierdzenia obecności lub braku gatunku (Pellet, Schmidt 2005). jak wszystkie płazy w Polsce, jest objęta ochroną gatunkową ścisłą (Rozporządzenie 2004). Jej obecny status w Polsce jest określany jako gatunek jeszcze dość pospolity (Profus 2003), ale jednocześnie zanikający w niektórych rejonach kraju; z tego względu powinna znaleźć się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2003). W Konwencji Berneńskiej znajduje się w Załączniku II (ściśle chronione gatunki fauny), a w Dyrektywie Siedliskowej UE w Załączniku IV (gatunki ważne dla Wspólnoty, wymagające ścisłej ochrony). W zachodniej i północnej Europie wykazuje znaczący spadek liczebności; ujęta jest w Światowej Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych (IUCN 2007). Pomorze Środkowe, głównie dzięki stosunkowo niskiej gęstości zaludnienia, charakteryzuje się jeszcze bogatą i różnorodną przyrodą; jest ona jednak w bardzo słabym stopniu poznana. Dotyczy to również fauny płazów i gadów, z których wiele gatunków, włączając w to rzekotkę drzewną, nie było tutaj dotychczas stwierdzanych (Głowaciński, Rafiński 2003). Według zbiorczych danych atlasowych rzekotka występuje na Pomorzu Zachodnim w okolicach Szczecina oraz w okolicach Władysławowa (Profus 2003). Ostatnio została również stwierdzona w Nadmorskim Parku Krajobrazowym (Maria Ogielska, inf. ustna). Dotychczasowe badania w środkowej czę- 64

3 Rzekotka drzewna w OChK Pas Pobrzeża na wschód od Ustki ści Pomorza nie wykazały jej występowania: nie stwierdzono jej w Ińskim Parku Krajobrazowym (Górska 1993), w parku krajobrazowym Dolina Słupi (Górska 1996), w Słowińskim Parku Narodowym (Maria Ogielska, inf. ustna) i w Słupsku (Hetmański, Jarosiewicz 2007). W niniejszej pracy przedstawiamy odkrytą przez nas liczną i silną populację tego gatunku występującą w Obszarze Chronionego Krajobrazu Pas Pobrzeża na wschód od Ustki. Metoda Badaniami objęliśmy rolniczy obszar na północ od Wytowna między Przewłoką a Machowinkiem (gmina Ustka), charakteryzujący się niskim położeniem i licznymi drobnymi zbiornikami wodnymi (ryc. 1). Liczną obecność rzekotki drzewnej stwierdziliśmy na początku maja 2007 roku, a występowanie w poszczególnych zbiornikach określiliśmy podczas dwóch kontroli nocnych (21 i 29 maja 2007 r.) przeprowadzonych przy ciepłej pogodzie, w czasie bardzo wysokiej aktywności głosowej tych płazów, i jednej kontroli dziennej (8 czerwca 2007 r.), której celem było scharakteryzowanie badanych zbiorników, jak też stwierdzenie obecności kijanek rzekotki drzewnej oraz osobników dorosłych i larw innych gatunków płazów. Ze względu na przyjętą metodę, lista płazów współwystępujących z rzekotką drzewną jest niepełna; z pewnością nie wykryliśmy gatunków godujących wcześniej w ciągu sezonu. Wyniki Rzekotka drzewna występowała w 9 spośród 16 zbadanych przez nas zbiorników wodnych (tab. 1). Nie próbowaliśmy określać liczebności poszczególnych chórów, ale sądząc po intensywności śpiewu, wiele z nich mogło liczyć nawet po kilkadziesiąt osobników. Szczególnie licznie badany gatunek występował na stanowiskach 3 i 10 (ryc. 2 i 3). Wszystkie zbiorniki, w których występowała rzekotka drzewna były całorocznymi zbiornikami śródpolnymi, nasłonecznionymi i ciepłymi. Zbiorniki, w których nie stwierdziliśmy jej występowania, były zbiornikami okresowymi, wysychającymi latem i całkowicie lub 65

4 M. Ożgo i T. Hetmański Tabela 1. Występowanie rzekotki drzewnej Hyla arborea L. w zbiornikach wodnych na terenie obszaru chronionego krajobrazu Pas Pobrzeża na wschód od Ustki. Table 1. Occurrence of the tree frog Hyla arborea L. in water bodies in the protected landscape area Pas Pobrzeża na wschód od Ustki. Współrzędne Powierzchnia Stanowisko geograficzne Charakterystyka Płazy Surface area Site Geographical Characteristics Amphibians (ha) coordinates N E N E N E N E 0,76 Zbiornik całoroczny, głęboki, o rozbudowanej linii brzegowej. Brzegi porośnięte sitowiem i turzycami. Bezpośrednio przy brzegu kępy wierzb i olszy czarnej. Otoczony przez nieużytki rolne. 0,09 Zbiornik całoroczny, płytki, zacieniony i chłodny, przechodzący w ols. Wierzby i olsza czarna w dużym zwarciu. Otoczony przez nieużytki rolne. 0,11 Zbiornik całoroczny, głęboki (ryc. 2). Brzegi porośnięte przez sit i turzyce. Położony w pobliżu starej alei, otoczony przez grunty porolne w zaawansowanym stadium sukcesji liczne kępy drzew i krzewów. 0,09 Zbiornik całoroczny, głęboki, prawie całkowicie zarośnięty trzciną. Brak przybrzeżnych drzew i krzewów. Otoczony przez nieużytki rolne. traszka zwyczajna, żaby zielone, żaba trawna i moczarowa Traszka zwyczajna, żaby zielone, żaba trawna traszka zwyczajna, żaby zielone, żaba trawna Żaby zielone 66

5 Rzekotka drzewna w OChK Pas Pobrzeża na wschód od Ustki N E N E N E N E N E N E 0,17 Zbiornik całoroczny, głęboki, położony w rozległym zagłębieniu terenu. Brzegi porośnięte przez trzciny, sitowie, oczeret, turzyce. Bezpośrednio przy brzegu kępy wierzb. 0,15 Zbiornik całoroczny, płytki, otwarty, z bardzo bogatą roślinnością wynurzoną. Pas wierzb w odległości ok. 20 m od brzegu zbiornika. 0,06 Zbiornik całoroczny, płytki, otwarty. Brzegi porośnięte trzciną. Brak przybrzeżnych drzew i krzewów. Otoczony przez ekstensywnie użytkowane pola uprawne. 1,08 Zbiornik całoroczny, otwarty, o rozbudowanej linii brzegowej. Brzegi porośnięte przez sitowie, turzyce, pałkę i oczeret. Bogata roślinność wynurzona. Brak przybrzeżnych drzew i krzewów. Otoczony przez nieużytki rolne. Noclegowisko kilkudziesięciu nielęgowych żurawi. 0,11 Zbiornik całoroczny, płytki, położony w śródpolnej kępie olszy czarnej. Silnie zarośnięty przez trawy i turzyce. Otoczony przez nieużytki rolne. 0,20 Zbiornik całoroczny, głęboki, o rozbudowanej linii brzegowej (ryc. 3). Brzegi porośnięte trzciną i sitowiem. Wzdłuż brzegów zarośla olszy czarnej i wierzby. Otoczony przez nieużytki rolne. żaby zielone, żaba trawna i moczarowa żaby zielone, żaba trawna i moczarowa traszka zwyczajna Traszka zwyczajna, żaby zielone traszka zwyczajna traszka zwyczajna, żaby zielone 67

6 M. Ożgo i T. Hetmański Tab. 1. c.d N E N E N E N E N E N E 0,10 Płytki, okresowo wysychający zbiornik, prawie całkowicie zarośnięty przez sitowie i turzyce. Brak przybrzeżnych drzew i krzewów. Otoczony przez nieużytki rolne. 0,04 Zbiornik całoroczny, prawie całkowicie zarośnięty pałką. Bezpośrednio przy brzegu kępa wierzb. Otoczony przez nieużytki rolne. 0,06 Zbiornik całoroczny, głęboki. Brzegi porośnięte pałką. Bezpośrednio przy zbiorniku kępa wierzb. Otoczony przez nieużytki rolne. 0,02 Zbiornik całoroczny, głęboki, o stromych brzegach; strefa przybrzeżna porośnięta pałką. Woda zarośnięta glonami. Bezpośrednio przy zbiorniku kępa drzew i krzewów (olsza czarna, grusza, bez czarny, róża). Zbiornik silnie zeutrofizowany, otoczony przez dochodzące do samego brzegu intensywne uprawy rolne. 0,09 Płytki, okresowo wysychający zbiornik, prawie całkowicie zarośnięty przez sitowie i turzyce. Brak przybrzeżnych drzew i krzewów. Otoczony przez nieużytki rolne. 0,06 Zbiornik całoroczny, płytki, otwarty. Brzegi porośnięte sitowiem. Brak przybrzeżnych drzew i krzewów. Otoczony przez nieużytki rolne. Traszka zwyczajna, żaby zielone Traszka zwyczajna, żaby zielone traszka zwyczajna, żaby zielone Żaby zielone Żaba trawna traszka zwyczajna, żaby zielone 68

7 Rzekotka drzewna w OChK Pas Pobrzeża na wschód od Ustki A B 2 km Ryc. 1. Występowanie rzekotki drzewnej Hyla arborea L. na terenie obszaru chronionego krajobrazu Pas Pobrzeża na wschód od Ustki : czarne kółka zbiorniki zasiedlone przez rzekotkę drzewną, białe kółka nie stwierdzono występowania rzekotki drzewnej (A lasy, B zabudowania). Fig. 1. Occurrence of the tree frog Hyla arborea L. in the protected landscape area Pas Pobrzeża na wschód od Ustki : solid circles water bodies inhabited by the tree frog, open circles water bodies where occurrence of tree frog was not confirmed (A forests, B buildup areas). prawie całkowicie zarośniętymi roślinnością wodną. Rzekotka drzewna nie występowała również w zacienionym, chłodnym zbiorniku przechodzącym dalej w ols. Zaskakujący był brak rzekotki drzewnej na stanowisku nr 8, które pod wszelkimi względami wydawało się dogodnym miejscem rozrodu tego gatunku: był to zbiornik rozległy, ale charakteryzujący się rozbudowaną linią brzegową z licznymi zatokami i płyciznami. Prawie wszystkie badane przez nas zbiorniki wodne otoczone były przez nieużytki rolne, tylko dwa graniczyły z uprawa- 69

8 M. Ożgo i T. Hetmański Ryc. 2. Optymalne warunki występowania rzekotki drzewnej na badanym terenie (stanowisko nr 3) (8.VI 2007 r.; fot. M. Ożgo). Fig. 2. A place with optimal conditions for the occurrence of the tree frog within the studied area (site 3) (8 June 2007; photo by M. Ożgo). mi rolnymi. Rzekotka drzewna występowała w jednym z nich, otoczonym przez ekstensywną uprawę jęczmienia (stanowisko 7), natomiast nie występowała w zbiorniku o widocznej silnej eutrofizacji wody, wokół którego, dochodząc do samych jego granic, rozciągało się rozległe intensywnie uprawiane pole (stanowisko 14). Dyskusja Badane przez nas zbiorniki wodne znajdowały się często w odległościach mniejszych niż 1 km od siebie; w czasie przeprowadzania kontroli w wielu miejscach słyszeliśmy dwa, a nawet trzy chóry jednocześnie. Chociaż rzekotka drzewna po okresie rozrodu pozostaje zazwyczaj w pobliżu zbiornika, w którym on 70

9 Rzekotka drzewna w OChK Pas Pobrzeża na wschód od Ustki Ryc. 3. Miejsce szczególnie licznego występowania rzekotki drzewnej (stanowisko nr 10) (8.VI 2007 r.; fot. M. Ożgo). Fig. 3. A place of a numerous occurrence of the tree frog (site 10) (8 June 2007; photo by M. Ożgo). przebiegał (Berger i in. 2003), jest też zdolna do odbywania dalekich migracji (do około 1 km); łatwo też zasiedla nowo powstałe zbiorniki wodne (Juszczyk 1987, Profus 2003). Można zatem przypuszczać, że na badanym przez nas obszarze gatunek ten tworzy grupy populacji potencjalnie pozostających ze sobą w łączności genetycznej, wykazuje zatem strukturę metapopulacji. Jest to struktura pozwalająca na długotrwałe utrzymanie się gatunku na rozpatrywanym terenie, bowiem dzięki migracjom może następować ponowne zasiedlanie miejsc, w których z jakichś przyczyn doszło do wyginięcia populacji. Warunkiem jest zachowanie odpowiedniej liczby i gęstości właściwych dla gatunku siedlisk oraz wystarczającej przenikalności terenów leżących pomiędzy nimi. Prawdopodobieństwo kolonizacji dogodnego siedliska jest tym większe, im większe 71

10 M. Ożgo i T. Hetmański zagęszczenie takich siedlisk i tym samym mniejsze odległości między nimi, zaś prawdopodobieństwo ekstynkcji (zaniku) populacji jest tym większe, im mniejsze lokalne siedliska i lokalne populacje. Teoria metapopulacji przewiduje, że w miarę jak niszczone są siedliska, następuje spadek tempa kolonizacji, aż do załamania się struktury metapopulacji: tempo ekstynkcji przewyższa wtedy tempo kolonizacji. Nowe siedliska nie są już zajmowane, a istniejące jeszcze izolowane populacje narażone są na wyginięcie z powodu takich zjawisk, jak spadek zmienności genetycznej, ujawnianie się genów letalnych, czy wydarzenia losowe. Praktycznie oznacza to, że gatunek na całym obszarze zasięgu dawnej metapopulacji jest już skazany na zagładę. Skuteczna jego ochrona wymaga więc ochrony całej sieci odpowiednich siedlisk powiązanych ze sobą właściwymi korytarzami ekologicznymi (Łomnicki 2003, Pullin 2004). Obecnie stan środowiska przyrodniczego w Obszarze Chronionego Krajobrazu Pas Pobrzeża na wschód od Ustki jest bardzo dobry i korzystny dla płazów, w tym rzekotki drzewnej. O kondycji środowiska świadczy również stwierdzone przy okazji tych badań liczne występowanie derkacza, przepiórki i żurawia; odnotowaliśmy ponadto obecność trzciniaka, błotniaka stawowego, bąka i gołębia siniaka. W okresie migracji liczna jest gęgawa. Nadal jeszcze duża część terenów rolnych użytkowana jest w formie ekstensywnych upraw, łąk i pastwisk lub pozostaje nieużytkowana. Jednak, podobnie jak to się dzieje na innych terenach Pomorza Środkowego, coraz większe obszary mogą być ponownie zajmowane pod uprawy, również o intensywnym, przemysłowym charakterze. Uprawy takie, najczęściej dochodzące do samych brzegów zbiorników i powodujące szybką i silną eutrofizację oraz chemiczne skażenie wód, praktycznie eliminują wszelkie płazy z krajobrazu rolniczego. Innym zagrożeniem jest przejmowanie terenu pod zabudowę mieszkalną i rekreacyjną. Pas przymorza jest pod tym względem bardzo atrakcyjny i obecnie wywierany jest coraz większy nacisk na inwestycje tego typu. Dlatego, jakkolwiek obserwowana przez nas populacja rzekotki drzewnej jest obecnie liczna i silna, może ona podzielić los innych populacji tego gatunku i innych gatunków płazów zanikających w Europie północnej i zachodniej oraz w coraz większym stopniu w Polsce (Głowaciński 2003). 72

11 Rzekotka drzewna w OChK Pas Pobrzeża na wschód od Ustki Ochrona rzekotki drzewnej wymaga nie tylko zachowania całej sieci zbiorników wodnych, ale również pozostawienia wokół nich stosunkowo szerokiego, około 20 metrowego pasa naturalnej roślinności lądowej miejsca przebywania tych zwierząt w okresie pozarozrodczym (Berger i in. 2003). Pas roślinności wokół zbiornika wodnego jest bardzo ważnym biotopem zarówno dla płazów, jak i wielu innych organizmów. Jest też ważny z punktu widzenia ochrony zasobów wodnych, bowiem stanowi skuteczną barierę biochemiczną znacząco zmniejszającą ładunek nawozów i pestycydów dostających się do wód. Śródpolne kępy drzew i krzewów zmniejszając lokalnie prędkość wiatru są również ważnym elementem krajobrazu chroniącym glebę przed erozją wietrzną (Karg, Karlik 1993). Ze względu na swą dwuśrodowiskowość i sezonowe wędrówki oraz dużą wrażliwość na skażenia chemiczne, płazy są bardzo czułym wskaźnikiem stanu środowiska. Środowisko przyjazne dla płazów jest przyjazne również dla wielu innych organizmów, przede wszystkim tych, które związane są z terenami podmokłymi i z mozaikowym krajobrazem. W związku z tym płazy bardzo dobrze nadają się do pełnienia roli gatunków flagowych, czyli takich, które są obecne w świadomości społecznej, najczęściej są łatwe do zauważenia i rozpoznania, a których ochrona automatycznie pociąga za sobą ochronę wielu innych, zazwyczaj mniej efektownych i mniej znanych zwierząt i roślin. Spośród krajowych płazów występujących w krajobrazie rolniczym, rzekotka drzewna szczególnie dobrze nadaje się do wykorzystania w budowaniu społecznej świadomości na rzecz ochrony tej grupy zwierząt. Jej uroda i niezwykłe cechy biologii sprawiają, że stosunkowo łatwo można wzbudzić dla niej szerokie zainteresowanie i sympatię. Ochrona rzekotki zaś to ochrona śródpolnych zbiorników wodnych, w większości silnie zagrożonych (Surmacki 1998), pasów roślinności wokół nich oraz coraz rzadszych w krajobrazie rolniczym zadrzewień i zakrzewień. Ochrona tych siedlisk stanowi ochronę całych grup organizmów biocenotycznie bardzo ważnych, w większości niepozornych, a często rzadkich i ginących. 73

12 M. Ożgo i T. Hetmański SUMMARY Ożgo M., Hetmański T. Tree frog Hyla arborea L. in the protected landscape area Pas Pobrzeża na wschód od Ustki (N Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): This paper describes populations of the tree frog in the agricultural part of the protected landscape area Pas pobrzeża na wschód od Ustki (Coastal belt east of Ustka). It is the first record of this species in the middle part of Pomerania. We determined the presence of the tree frog in 9 out of 16 surveyed water bodies. All water bodies in which the species was present were permanent infield ponds, sunny and warm; all of them were surrounded by fallow land or extensively used fields. We did not observe the tree frog in shallow seasonally drying-up water bodies completely or almost completely covered with vegetation, and in a cool one shaded by trees. The tree frog was also absent from a strongly eutrophicated water body surrounded by an intensive arable field. Most of the tree frog choruses observed in this study were very numerous, possibly consisting of a few tens of individuals. The distance among the ponds usually did not exceed 1 km. As the tree frog is capable of relatively long-distance migrations, these populations are possibly linked through dispersal and gene flow, and show a metapopulation structure. The current state of the habitats in the study area is favourable for the tree frog as well as for other amphibians occurring in agricultural landscape. However, land reclamation for intensive agriculture and building up of the area pose serious threats to the populations of those animals. The tree frog may be used as a flagship species in their protection. Setting aside a belt of at least 20 m of unused land around the water bodies is recommended as a measure to protect the tree frog, other amphibians and also many less spectacular plant and animal species associated with small aquatic habitats in agricultural landscape. PIŚMIENNICTWO Berger G., Pfeffer H., Kächele H., Andreas S., Hoffmann J Nature protection in agricultural landscapes by setting aside 74

13 Rzekotka drzewna w OChK Pas Pobrzeża na wschód od Ustki unproductive areas and ecotones within arable fields ( Infield Nature Protection Spots ). J. Nat. Conserv. 11: Głowaciński Z Ochrona płazów i gadów. W: Głowaciński Z., Rafiński J. (red.) Atlas płazów i gadów Polski. Status Rozmieszczenie Ochrona. Wydawnictwo Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, Warszawa Kraków: Głowaciński Z., Rafiński J. (red.) Atlas Płazów i gadów Polski. Status Rozmieszczenie Ochrona. Wydawnictwo Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, Warszawa Kraków. Górska E Występowanie płazów i gadów w Ińskim Parku Krajobrazowym. WSP, Słupsk (msc.). Górska E Skład gatunkowy i rozmieszczenie stanowisk herpetofauny w granicach parku krajobrazowego Dolina Słupi, potencjane zagrożenia oraz propozycje ochrony. WSP, Słupsk (msc.). Hetmański T., Jarosiewicz A Występowanie płazów w okresie rozrodu w zbiornikach wodnych w granicach administracyjnych miasta Słupska. Słupskie Prace Biol. 4 (w druku). IUCN IUCN Red List of Threatened Species. <www. iucnredlist.org>. Juszczyk W Płazy i gady krajowe. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Karg J., Karlik B Zadrzewienia na obszarach wiejskich. ZBRiL PAN, Poznań. Łomnicki A Teoria metapopulacji i jej różnorodne konsekwencje dla biologii ewolucyjnej, ekologii i ochrony przyrody. Wiad. Ekol. 49: Pellet J., Schmidt B.R Monitoring distributions using call surveys: estimating site occupancy, detection probabilities and inferring absence. Biol. Cons. 123: Profus P Rzekotka drzewna Hyla arborea (Linnaeus, 1758). W: Głowaciński Z., Rafiński J. (red.) Atlas płazów i gadów Polski. Status Rozmieszczenie Ochrona. Wydawnictwo Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, Warszawa Kraków: Pullin A.S Biologiczne podstawy ochrony przyrody. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 października 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dziennik Ustaw, Nr 220 (2004), poz Surmacki A Zagrożenia małych zbiorników śródpolnych na Pomorzu Zachodnim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54: