FALE NIEZWYKŁYCH UPAŁÓW W EUROPIE NA POCZĄTKU XXI WIEKU EXTRAORDINARY HEAT WAVES IN THE BEGENNING OF THE 21 ST CENTURY IN EUROPE

Transkrypt

1 Rocznik LIV PRZEGLĄD GEOFIZYCZNY 2009 Zeszyt 3 4 Robert TWARDOSZ Zakład Klimatologii IGiGP UJ Kraków FALE NIEZWYKŁYCH UPAŁÓW W EUROPIE NA POCZĄTKU XXI WIEKU EXTRAORDINARY HEAT WAVES IN THE BEGENNING OF THE 21 ST CENTURY IN EUROPE Współczesnym zmianom klimatycznym, a zwłaszcza ekstremalnym zdarzeniom pogodowym, poświęca się coraz więcej uwagi. Zainteresowanie tym zagadnieniem wyraźnie wzrosło po niezwykle gorącym lecie 2003 r. w Europie Zachodniej i Południowej, które spowodowało ponad ofiar śmiertelnych, w tym ok we Francji (Johnson i in., 2005). Według opinii naukowców skupionych w Międzyrządowym Zespole ds. Zmian Klimatu IPCC (IPCC, 2007) w najbliższych latach będziemy świadkami postępującego ocieplania się klimatu oraz wzrostu częstości ekstremalnych zdarzeń pogodowych, w tym fal upałów. Niektórzy badacze twierdzą, że występowanie niezwykłych fal gorąca, jak np. w roku 2003, jest wynikiem utrzymującej się rosnącej tendencji temperatury powietrza na Ziemi (Stott i in., 2004). Przewiduje się także, że fale upałów będą coraz częstsze i staną się jednym z największych zagrożeń dla człowieka (Kuchcik, 2006; Błażejczyk, Kozłowska-Szczęsna, 2008). Nadumieralność w dużych metropoliach miejskich przy falach upałów jest wiązana nie tylko z wysoką temperaturą powietrza, ale także z dużym natężeniem promieniowania słonecznego oraz wysoką wilgotnością powietrza (Błażejczyk, 2004). Istotną rolę w kształtowaniu uciążliwych warunków biotermicznych w miastach odgrywają także duże zanieczyszczenie powietrza oraz zmniejszona zawartość tlenu występująca w dniach upalnych. Celem tego opracowania jest charakterystyka termiczna fal upałów, jakie zdarzyły się w Europie na początku XXI wieku. Szczególną uwagę zwrócono na nasilenie, czas trwania i zasięg przestrzenny fal upałów w 2003 i 2006 roku. [193]

2 194 R. Twardosz Podstawę opracowania stanowią dobowe wartości temperatury powietrza średniej, maksymalnej i minimalnej z bazy projektu European Climate Assessment & Dataset (ECA&D) ( oraz ze stacji naukowej przy Obserwatorium Astronomicznym UJ w Krakowie. Na ich podstawie zostaną określone współczesne tendencje zmian temperatury powietrza w Europie, w tym wielkości anomalii termicznych w najcieplejszych sezonach letnich na początku XXI wieku, tj i 2006 roku. Szczegółowa charakterystyka termiczna fal upałów zostanie ukazana na przykładzie Paryża miasta będącego w zasięgu klimatu morskiego, gdzie skutki biometeorologiczne upałów letnich 2003 okazały się najtragiczniejsze (Vandentorren i in., 2004). Przebieg fali upałów 2006 r. pokazano na przykładzie Krakowa miasta w strefie klimatu bardziej kontynentalnego. Szczególną uwagę zwrócono na występowanie dób tropikalnych, czyli dni z T max. 30 C i nocy z T min. 20 C, a więc takich przypadków, podczas których występuje szczególnie duże obciążenie biotermiczne dla organizmu człowieka. Z ostatniego raportu Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC, 2007) dowiadujemy się, że średnia globalna temperatura w stuleciu wzrosła o 0,74 C. Najsilniejszy wzrost temperatury utrzymuje się od roku Ocena współczesnych zmian klimatu w Europie (Klein Tank i in., 2002) potwierdza, że TG: Mean of daily mean temperature Trends ANNUAL C/decade > pos. but n.s. at neg. but < 1.5 ECA&D, km Rys. 1. Trendy średniej rocznej temperatury powietrza w latach Fig. 1. Trends of the mean annual temperature in the year

3 Fale niezwykłych upałów w Europie na początku XXI wieku 195 Europa doświadcza w ostatnich latach bezprecedensowego wzrostu temperatury. Wzrost ten jest szczególnie silnie zaznaczony w zachodniej i środkowej Europie, gdzie trendy wzrostowe przekraczają 0,5 C na 10 lat (rys. 1). W ostatnim 10-leciu ocieplenie przybrało duże rozmiary (rys. 2), temperatura średnia roczna była wyższa od średniej wieloletniej, np. w Krakowie średnia temperatura w roku 2000 i 2008 osiągnęła aż 11,0 C i była najwyższa w całym okresie prowadzonych pomiarów instrumentalnych. W części zachodniej Europy, reprezentowanej przez Paryż, najcieplej było w roku 2007, chociaż niewiele niższe wartości występowały w latach poprzedzających (rys. 2). 15,0 13,0 11,0 C 9,00 7,0 6, Lata/ Years Kraków Paryż Rys. 2. Przebieg średniej rocznej temperatury powietrza w Krakowie i Paryżu Fig. 2. Long-term variation of the mean annual temperature in Cracow and Paris Wzrost temperatury szczególnie silnie zaznaczył się latem. Na podstawie przebiegu wieloletniego średniej temperatury w tej porze roku w Krakowie i Paryżu, ukazanego na rys. 3, widać, że skrajnie wysoka temperatura również wystąpiła w ostatnich latach. W Krakowie najcieplejsze było lato 1992, a następne w kolejności lato 2007 i 2003 r. W Paryżu natomiast zdecydowanie najgorętszy był sezon letni 2003 r. Badania zespołu klimatologów pod kierunkiem J. Luterbachera (Luterbacher i in., 2004) wykazały, że lato 2003 r. w całej Europie było najcieplejsze w okresie ostatnich 500 lat. Nad większością Europy Zachodniej i Południowej odchylenia temperatury w lecie 2003 r. od średniej z okresu przekraczały aż 3 C (rys. 4). Nad pozostałą częścią Europy również zaznaczyło się odchylenie dodatnie, ale już znacznie mniejsze. Skrajnie duże odchylenie temperatury wystąpiło w sierpniu; we Francji i północnych Włoszech przekroczyło ono 6 C względem średniej wieloletniej (rys. 5). Na rysunku 6 pokazano przebieg roczny średnich dobowych wartości temperatury powietrza w 2003 r. w Paryżu. Na jego podstawie można stwierdzić, że wysoka temperatura występowała już w miesiącach wiosennych i utrzymywała się do końca

4 196 R. Twardosz 23,0 21,0 C 19,0 17,0 15, Lata/ Years Kraków Rys. 3. Przebieg średniej temperatury powietrza w lecie (VI VIII) w Krakowie i Paryżu Fig. 3. Long-term variation of the mean Summer temperature (Jun Aug.) in Cracow and Paris Paryż TG: Mean of daily mean temperature Anomaly 2003, JJA C deviation from average > < 3 ECA&D, km Rys. 4. Odchylenia temperatury w lecie 2003 od wartości średniej z okresu Fig. 4. Anomaly summer air temperature in the 2003 from mean value sierpnia. Największa fala upałów wystąpiła w dwóch pierwszych tygodniach sierpnia. Średnia dobowa temperatura była wyższa od średniej z lat o ponad 10 C. Największa wartość temperatury 31,6 C wystąpiła 11 sierpnia. W wyniku

5 Fale niezwykłych upałów w Europie na początku XXI wieku 197 TG: Mean of daily mean temperature Anomaly 2003, Aug C deviation from average > < 6 ECA&D, km Rys. 5. Odchylenia temperatury w sierpniu 2003 od wartości średniej z okresu Fig. 5. Anomaly August air temperature in the 2003 from mean value ,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 5,00 10, ( C) Dni / Days Rys. 6. Roczny przebieg średniej dobowej temperatury powietrza w Paryżu w 2003 r. Fig. 6. Annual variation of the mean daily air temperature in Paris in 2003 długotrwałego utrzymywania się tak wysokiej temperatury w Paryżu oraz innych metropoliach francuskich wzrosła liczba zgonów ich mieszkańców. Według S. Va n - dertorren i zespołu (2004) w 13 miastach tego kraju średnie dzienne liczby

6 198 R. Twardosz zgonów w sierpniu 2003 r. były większe od średnich z okresu W Paryżu w okresie od 1 do 19 sierpnia wystąpiła największa umieralność, na tle pozostałych miast 142% względem wartości oczekiwanej. Rekordowo wysoką liczbę zgonów stwierdzono 13 sierpnia; przekroczyła ona o 600% średnią dzienną (rys. 7). Wyraźny wzrost liczby zgonów nastąpił od 5 sierpnia, a więc 3 dni po rozpoczęciu uciążliwej sytuacji biotermicznej. Późniejszy spadek temperatury powietrza i liczby zgonów był synchroniczny. Przyczyny tak dużej nadumieralności mieszkańców Paryża upatruje się głównie w wartościach skrajnych temperatury powietrza. Potwierdza to przebieg temperatury maksymalnej i minimalnej w roku 2003 oraz średni z okresu , ukazany na rys. 8. Między 1 a 14 sierpnia temperatura maksymalna przekraczała 30 C, a w kilku dniach bliska była 40 C (6, 11 i 12 sierpnia). Nasilanie się stresu gorąca potęgowała bardzo wysoka temperatura w nocy, w tym okresie bowiem temperatura minimalna przekraczała 20 C. Noce z tak wysoką temperaturą minimalną zalicza się do tzw. nocy tropikalnych. Na uwagę zasługuje fakt, że 11 i 12 sierpnia temperatura minimalna była wyższa od średniej maksymalnej z wielolecia. Takie wyjątkowo obciążające sytuacje biotermiczne z temperaturą równą lub przekraczającą 30 C w ciągu dnia i temperaturą równą lub wyższą od 20 C w ciągu nocy tzw. doby tropikalne utrzymywały się przez 12 dni od 4 do 14 sierpnia. W takich skrajnych warunkach termicznych dodatkowym czynnikiem bodźcowym silnie obciążającym organizm człowieka, zwłaszcza w metropoliach, do których zalicza się Paryż, jest wzrost koncentracji zanieczyszczeń powietrza, głównie ozonu troposferycznego, jak również spadek zawartości tlenu w powietrzu (Błażejczyk, 2004). 350 Licza zgonów / Numer of deaths Zgony/ Deaths Zgony/ Deaths 2003 Temp Temp Dni / Days Rys. 7. Przebieg średniej dobowej temperatury powietrza i liczby zgonów mieszkańców Paryża w lecie 2003 r. oraz w okresie (źródło: Institut de Veille Sanitarie, S. Vandentorren, 2003) Fig. 7. Variation of mean daily temperature and number of deaths in Paris during the summer 2003 and 1999 through 2002 (sources: Institut de Veille Sanitaire, S. Vandentorren, 2003)

7 Fale niezwykłych upałów w Europie na początku XXI wieku ( C) Dni / Days T max T max T max T max Rys. 8. Przebieg temperatury dobowej maksymalnej i minimalnej w Paryżu w lecie 2003 r. oraz w okresie Fig. 8. Variation of daily maximum and minimum temperature in Paris during the Summer 2003 and 1961 through 1990 Wystąpienie tak dużej katastrofy epidemiologicznej spowodowanej przez czynnik klimatyczny, szczególnie w Paryżu, pokazało zupełne nieprzygotowanie służb miejskich, a także medycznych. Przede wszystkim wykazało brak systemów wczesnego ostrzegania mieszkańców przed takimi ekstremalnymi zdarzeniami. Takie systemy zostały utworzone później w niektórych krajach europejskich, np. we Francji przez Météo-France (Pascal i in., 2005). Podstawę tego systemu stanowią wartości powyżej 98 percentyla rozkładu temperatury maksymalnej i minimalnej. Są w nim 4 poziomy ostrzegania, od zielonego po czerwony, wskazujące na nasilenie niebezpiecznych zjawisk. Podawane są także praktyczne zalecenia dla mieszkańców, mające na celu zminimalizowanie ryzyka niebezpiecznych skutków zdrowotnych. Dotyczy to zwłaszcza osób o osłabionym układzie termoregulacji, wśród których dominują ludzie w podeszłym wieku najbardziej narażeni na upały. U osób cierpiących na niedomagania układu krążenia lub oddechowego istnieje konieczność konsultacji lekarskiej, dotyczącej m.in. zmiany dawkowania przyjmowanych leków. Jak podkreślają K. Błażejczyk i K. Kozłowska-Szczęsna (2008), wśród mieszkańców dużych miast obserwuje się zwykle większe osłabienie mechanizmów przystosowawczych do silnych bodźców atmosferycznych, co wynika m.in. z długotrwałego przebywania w sztucznym mikroklimacie mieszkań i biur oraz z braku ruchu. W Europie bezpośrednie zagrożenie dla życia wysoką temperaturą powietrza częściej występuje w południowej części kontynentu. Jak pokazały ostatnie wyniki badań K. B ł a ż e j c z y k a i G. M c G regora (2007), warunki biotermiczne w Paryżu są łagodzone przez oddziaływanie Atlantyku. Autorzy wykazali, że na linii Paryż-Budapeszt biotermiczny próg ryzyka zgonów określony na podstawie wskaź-

8 200 R. Twardosz ników temperatury STI i PST zwiększa się. Oznacza to mniejszą odporność paryżan na silne bodźce gorąca. W 2003 r. do nadumieralności mieszkańców zachodniej Europy, a w szczególności Paryża, przyczyniła się bardo stabilna blokadowa sytuacja meteorologiczna nad większością kontynentu. Na podstawie analizy map synoptycznych Europy Met Office ustalono, że nad Skandynawią ukształtował się silny ośrodek wysokiego ciśnienia, który swoim klinem sięgał nad Europę Środkową. Po stronie atlantyckiej natomiast występowało rozmyte pole baryczne. Taki układ ośrodków barycznych wymuszał cyrkulację z południa zwrotnikowego gorącego powietrza nad Europę Zachodnią. Upały w 2006 r. objęły nieco większy obszar Europy w porównaniu do upałów z roku 2003 (rys. 9). Wystąpiły w Europie Środkowej, a także w Skandynawii. Wielkość odchylenia średniej temperatury w lecie względem okresu przekroczyła 1,5 C, była więc prawie o połowę mniejsza od tych z roku Najwyższa temperatura występowała w lipcu (rys. 10). Wielkość odchylenia średniej temperatury w tym miesiącu wahała się od 4 do 6 C, a więc było ono nieznacznie mniejsze od tych z sierpnia 2003 r. Największa fala upałów wystąpiła w trzeciej dekadzie lipca. Przebieg skrajnych wartości temperatury powietrza w Krakowie i Paryżu ilustruje rys. 11. W obu miastach upały osiągnęły zbliżone nasilenie. TG: Mean of daily mean temperature Anomaly 2006, JJA C deviation from average > 1,5 1 1,5 0, ,5 0 0,5 0, ,5 < 1,5 ECA&D, km Rys. 9. Odchylenia temperatury w lecie 2006 roku od wartości średniej z okresu Fig. 9. Anomaly Summer air temperature in the 2006 from mean value

9 Fale niezwykłych upałów w Europie na początku XXI wieku 201 TG: Mean of daily mean temperature Anomaly 2006, Jul C deviation from average > < 6 ECA&D, km Rys. 10. Odchylenia temperatury w sierpniu 2006 r. od wartości średniej z okresu Fig. 10. Anomaly August air temperature in the 2006 from mean value ( C) Dni / Days T max. Kraków T min. Kraków T max. Paryż T min. Paryż Rys. 11. Przebieg temperatury dobowej maksymalnej i minimalnej w Paryżu i Krakowie w lecie 2006 r. Fig. 11. Variation of daily maximum and minimum temperature in Paris and Cracow during the Summer 2006

10 202 R. Twardosz W Krakowie od 19 do 30 lipca występowała bardzo wysoka temperatura, przekraczająca 30 C. Najwyższa temperatura osiągnęła 35,4 C 21 lipca; była niższa o 2 C od rekordowej temperatury, jaka zdarzyła się 12 sierpnia 1921 r. (Piotrowicz, 2007). Uciążliwe warunki biotermiczne ograniczone były właściwie do pory dziennej. Nocą temperatura minimalna nie przekroczyła ani razu wartości 20,0 C. Jak wykazały badania Piotrowicz (2007), w Krakowie noce gorące pojawiają się bardzo rzadko. Ogólnie w Polsce stwierdza się raczej negatywny wpływ warunków zimna niż gorąca na zdrowie i życie człowieka (Błażejczyk, Kozłowska-Szczęsna, 2008). W Paryżu dni upalne zaczęły się i skończyły 5 dni wcześniej niż w Krakowie, utrzymywały się zatem od 14 do 26 lipca 2006 r. Tylko w trzech dniach stwierdzono temperaturę maksymalną powyżej 35 C: 37,4 C 19 lipca, 35,4 C 21 lipca oraz 36,3 C 26 lipca. W trakcie upałów wystąpiły znaczne wahania temperatury maksymalnej, np. 29 lipca jej wartość spadła tylko do 29,5 o C. Między 18 a 28 lipca stwierdzono 10 nocy tropikalnych, z wyjątkiem 23 lipca, kiedy temperatura minimalna spadła poniżej 20 o C. Fala upałów cechowała się zatem zmiennym i mniejszym nasileniem. Warunki biotermiczne nie były już więc tak uciążliwe jak w sierpniu 2003 r. Jak informują F ouillet i in. (2008), podczas upałów lipcowych 2006 r. we Francji również wzrosła liczba zgonów o blisko 3000 osób; w porównaniu do okresu upalnego w 2003 r. była więc ok. 5 razy mniejsza. Jednocześnie, jak wykazali ci autorzy, prognozowana liczba zgonów z ujęć modelowych została ponad dwukrotnie przeszacowana. Występowaniu upałów w Europie w 2006 r. również towarzyszyły blokadowe sytuacje meteorologiczne (Rebetez, 2009), podobnie jak w roku Wnioski Na początku XXI wieku w Europie wystąpiły dwie niezwykłe fale upałów: latem 2003 i 2006 r. Ich niezwykłość przejawiała się dużym zasięgiem przestrzennym i dużym nasileniem rozumianym jako wielkość odchylenia temperatury powietrza od temperatury średniej wieloletniej. Chociaż w wielu miejscach Europy temperatura maksymalna nie przekraczała wartości najwyższych wcześniej zanotowanych, to jednak ze względu na długotrwałość upałów, zwłaszcza w 2003 r., powstały wyjątkowo uciążliwe warunki biotermiczne, które spowodowały niespotykany dotąd wzrost liczby zgonów w dużych miastach. Charakterystyka termiczna fal upałów ukazała istotną rolę temperatury występującej w nocy w kształtowaniu uciążliwych warunków gorąca, stanowiących bezpośrednie zagrożenie dla życia człowieka. Najbardziej obciążające sytuacje pogodowe, powodujące wzrost zgonów, występują w dobach tropikalnych, czyli wówczas, gdy temperatura maksymalna w dzień przekracza 30 C, a temperatura minimalna w nocy 20 C.

11 Fale niezwykłych upałów w Europie na początku XXI wieku 203 Przyczyny występowania tak niezwykłych zdarzeń pogodowych należy upatrywać nie tylko we współczesnym ocieplaniu się klimatu ziemskiego, ale także w zmienności cyrkulacji atmosferycznej. Fale gorąca, które wystąpiły na początku XXI wieku, spowodowały uwrażliwienie społeczeństw, rządów, a także mediów na współczesne zmiany klimatyczne. Efektem tego jest opracowywanie i wdrażanie systemów wczesnego ostrzegania mieszkańców niektórych metropolii europejskich. Materiały wpłynęły do redakcji 31 VIII Literatura Błażejczyk K., 2004, Bioklimatyczne uwarunkowania rekreacji i turystyki w Polsce. Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, 192. Błażejczyk K., McGregor G., 2007, Warunki biotermiczne a umieralność w wybranych aglomeracjach europejskich. Prz.Geogr. 79, 3 4, Błażejczyk K., Kozłowska-Szczęsna T., 2008, Klimat a zdrowie. Kosmos, Problemy Nauk Biologicznych, 57, 3 4, IPCC (2007) Climate change The physical science basis. [w:] Solomon S., Q i n D., Manning M., Chen Z., M a r q u i s M., A v e r y t K.B., T ignor M., Miller H.L. (red.) Contribution of working group I tothe fourth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge. Johnson H., K ovats R.S., McGregor G., Stedman J., G ibbs M., Walton H., 2005, The impact of the 2003 heat wave on daily mortality in England and Wales and the use of rapid weekly mortality estimates. Eurosurveillance, 10, 7 9, s Klein Tank A.M.G., W ijngaard J.B., Können G.P., Böhm R., Demarée G., Gocheva A., Mileta M., Pashiardis S., Hejkrlik L., K e r n -Hansen C., Heino R., Bessemoulin P., Müller-Westermeier G., Tznakou M., Szalai S., Pálsdóttir T., Fitzgerald D., R ubin S., Capaldo M., Maugeri M., L ietass A., B u k antis A., Aberfeld R., van Engelen A.F.V., Forland E., Miętus M., Coelho F., Mares C., Razuvaev V., Nieplova E., Cegnar T., Antonio López J., Dahlström B., M oberg A., Kirchhofer W., Ceylan A., Pachaliuk O., Alexander L.V., Petrovic P., 2002, Daily dataset of 20th-century surface air temperature and precipitation series for European Climate Assessment. International Journal of Climatology 22: Data and metadata available at knmi.nl/samenw/eca or Kuchcik M., 2006, Fale upałów w Polsce w latach Prz. Geogr., 78, 3, Pascal M., L aaidi K., L edrans M., B affert E., C e s ario-schönemann C., le Tetre A., Manach J., Medina S., R u dant J., Empereur-Bissonnet P., 2005, France s heat health watch warning system. International Journal of Biometeorology, 50, 3, s Luterbacher J., Dietrich D., Xoplaki E., Grosjean M., Wanner H., 2004, European Seasonal and Annual Temperature Variability, Trends, and Extremes Since Science, 303, Piotrowicz K., 2007, Temperatura powietrza. [w:] D. Matuszko (red.), Klimat Krakowa w XX wieku, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Rebetez M., D u p ont O., Giroud M., 2009, An analysis of the July 2006 heatwave extent in Europe compared to the record year of Theoretical and Applied Climatology, 95, 1 7. Stott P.A., Stone D.A., Allen M.R., 2004, Human contribution to the European heatwave of Nature Publishing Group, 432,

12 204 R. Twardosz Vandentorren S., Suzan F., Pascal M., Maulpoix A., Medina S., 2003, Données météorologiques et enquêtes sur la mortalité dans 13 grandes villes francaises. BEH, Numéro spécial, 45 46/2003, Vandentorren S., Suzan F., Medina S., Pascal M., Maulpoix A., C o h e n J.C., Ledrans M., 2004, Mortality in 13 French Cities During the August 2003 Heat Wave. American Journal of Public Health, September 2004, 94, 9, Streszczenie Celem artykułu jest charakterystyka termiczna fal upałów, jakie zdarzyły się w Europie na początku XXI wieku. Szczególną uwagę zwrócono na nasilenie, czas trwania i zasięg przestrzenny fal upałów w 2003 i 2006 roku. Podstawę opracowania stanowią dobowe wartości temperatury powietrza średniej, maksymalnej i minimalnej. Szczegółową charakterystykę termiczną fal upałów ukazano na przykładzie Paryża i Krakowa. Niezwykłość fal upałów w lecie 2003 i 2006 roku przejawiała się dużym zasięgiem przestrzennym, długotrwałością, nasileniem oraz dużą liczbą zgonów, zwłaszcza w sierpniu 2003 roku. Charakterystyka termiczna fal upałów ukazała istotną rolę temperatury występującej w nocy w kształtowaniu uciążliwych warunków gorąca, stanowiących bezpośrednie zagrożenie dla życia człowieka. Najbardziej obciążające sytuacje biotermiczne, powodujące wzrost liczby zgonów, występują wówczas gdy temperatura maksymalna w dzień przekracza 30 C, a temperatura minimalna w nocy 20 C tzw. doby tropikalne. Przyczyny występowania tak niezwykłych zjawisk klimatycznych należy upatrywać nie tylko we współczesnym ocieplaniu się klimatu ziemskiego, ale także w zmienności cyrkulacji atmosferycznej. Słowa kluczowe: zmiany klimatu, fale upałów, doby tropikalne, Europa Summary The author s objective was to determine the thermal characteristics of heat waves recorded in Europe at the beginning of the 21 st century. The study focused particularly on the intensity, duration and the spatial extent of heat waves in 2003 and Diurnal records of average, maximum and minimum air temperatures were used. Detailed thermal characteristics of heat waves were illustrated with examples of heat waves in Paris and Krakow. The unusual nature of the heat waves observed in the summer seasons of 2003 and 2006 was manifested by their great spatial extent, long duration, great intensity and by the large number of deaths attributed to them, especially in August The heat wave thermal characteristics obtained revealed that minimum air temperatures played the crucial role in the development of the kind of heat conditions that caused a direct hazard to life. The study concluded that the most difficult biothermic conditions which lead to increased deaths, known as tropical days, occurred when the maximum daytime temperature exceeded 30 C and the minimum night-time temperature was greater than 20 C. The occurrence of such extraordinary climatic phenomena may be caused by the volatility of atmospheric circulation, as well as by contemporary climatic warming. Key words: climate change, heat waves, tropical days, Europe