Hanna Widacka Portrety Zygmunta II Augusta na plakietach introligatorskich XVI wieku. Kronika Zamkowa 1-2 (65-66), 5-15

Transkrypt

1 Hanna Widacka Portrety Zygmunta II Augusta na plakietach introligatorskich XVI wieku Kronika Zamkowa 1-2 (65-66),

2 ARTYKUŁY Hanna Widacka PORTRETY ZYGMUNTA II AUGUSTA NA PLAKIETACH INTROLIGATORSKICH XVI WIEKU* Ikonografia ostatniego Jagiellona na polskim tronie, króla Zygmunta II Augusta ( ), nie doczekała się dotąd całościowego, syntetycznego opracowania, pomimo swego niezaprzeczalnego bogactwa niemal w każdej dziedzinie sztuk plastycznych w malarstwie i rzeźbie, grafice i rysunku oraz numizmatyce. Nie ulega jednak wątpliwości, że dominuje tu grafika, utrzymując swój prymat przez blisko cztery stulecia (XVI XIX w.), stąd też najwięcej opracowań odnosi się właśnie do niej. Należy wszakże zaznaczyć, iż owe dysertacje, zresztą niejednolite pod względem gatunku (katalogi zbiorów, wystaw i aukcji oraz artykuły o profilu monograficznym, nie licząc innych rozpraw poświęconych zgoła osobnym zagadnieniom), są na dobrą sprawę tylko dotknięciem właściwego tematu. W tej naszkicowanej mozaice potraktowana wyrywkowo ikonografia królewska wciąż ulega nieuchronnemu rozproszeniu, utrudniając ogarnięcie całości podobizn i uniemożliwiając wysnucie konstruktywnych wniosków. Przykładowo można tu wymienić zawsze aktualne dzieło Emeryka Hutten- -Czapskiego 1, nowszy, kilkutomowy katalog zbiorów graficznych Biblioteki Narodowej 2, katalog wystawy ze zbiorów Dominika Witke-Jeżewskiego 3 oraz prace Janiny Ruszczycówny 4 i Heleny Domaszewskiej 5. Do królewskiej ikonografii doszedł jeszcze jeden gatunek introligatorstwo, a więc wizerunki odciśnięte na oprawach książkowych za pomocą radełek i plakiet. Na takie właśnie portrety Jagiellona, widniejące na wyciskach plakiet, zwrócili uwagę bodajże jako pierwsi Józef Korzeniowski 6 i Kazimierz Hartleb 7 na marginesie swoich badań nad biblioteką Zygmunta Augusta. Wkrótce na polskim gruncie zainteresowano się szerzej tematyką ikonografii świeckiej na zabytkowych oprawach, co zaowocowało kilkoma pionierskimi publikacjami 8. Przechodząc do szczegółowego omówienia trzech portretów Zygmunta Augusta na rzeczonych plakietach, tzn. do próby osadzenia ich w znanej dotychczas ikonografii monarchy oraz do powiązania z zapewne graficznymi pierwowzorami, należy objaśnić parę niezbędnych detali kostiumologicznych. Jak wykazała Janina Ruszczycówna 9, w latach 50. XVI stulecia pojawiają się równolegle dwa typy królewskiego portretu: pierwszy w rycerskiej zbroi i koronie, drugi w bogatym renesansowym stroju, futrze i dużej futrzanej czapce, nasuniętej głęboko na czoło i zakrywającej uszy. Nie jest to tylko kwestia mody, choć obszerne futrzane okrycie (często określane jako szuba, co budzi pewne wątpliwości) i takiż kołpak stały się w ciągu kilkunastu lat charakterystycznym *Artykuł powstał niejako z inspiracji dr. Arkadiusza Wagnera (Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu), który zwrócił mi uwagę na plakiety introligatorskie z portretami króla Zygmunta Augusta, mniej znane w jego ikonografii. W tym miejscu wyrażam głęboką wdzięczność Panu dr. Wagnerowi za staranną lekturę tekstu i za cenne koleżeńskie uwagi oraz sugestie. 5

3 HANNA WIDACKA 1. Jerzy Moeller (przypisywane), plakieta introligatorska z portretem króla Zygmunta Augusta, po 1551, Biblioteka Jagiellońska, sygn. BJ St. Dr. Cim Fot. Biblioteka Jagiellońska / Jerzy Moeller (attributed), Bookbinding Plaque with the portrait of Zygmunt August, after 1551, Jagiellonian Library, pressmark BJ St. Dr. Cim Photo: Jagiellonian Library strojem Zygmunta Augusta. Opisany ubiór wiązał się raczej z postępującą chorobą króla, albowiem co najmniej już od ok r. (a więc w wieku 35 lat!) Jagiellon cierpiał na febrę i bóle podagryczne, do których od ok r. dołączyły dolegliwości związane z kamicą pęcherzową; w dodatku w cztery lata później zaczął tracić zęby 10. Ze względu na reumatyzm i podagrę musiał więc ubierać się ciepło. Ten typ królewskiego wizerunku został szeroko spopularyzowany, głównie przez grafikę. Od schyłku XV w. przewodnią rolę odgrywały zwłaszcza krakowskie pracownie introligatorskie, pozostające zarówno pod wpływem renesansu włoskiego (ornamentyka i medaliony portretowe) co ze szczególną siłą objawiało się do lat 40. XVI stulecia jak i późniejszych inspiracji niemieckich (kompozycje dekoracji radełkowych z portretami monarchów w arkadach). Polskie oprawy z tego czasu sporządzano zwykle z cielęcej skóry zabarwionej na brązowo, którą powlekano deski dębowe lub bukowe. Dekorację okładzin wyciskano na ślepo bądź z użyciem takich narzędzi, jak: tłoki (stemple), strychulce, radełka i plakiety. Rodzaj tych narzędzi oraz materiałów (skóra) nieuchronnie wpływał na specyficzny charakter dekoracji opraw, całkowicie odmienny np. od rysunku czy sztychu, nie wspominając już o malowidle. Jest to szczególnie istotne w przypadku portretu, siłą rzeczy ograniczonego do oszczędnego, wręcz syntetycznego zarysu. Nie ma tu bowiem miejsca na zróżnicowane szrafowanie (jak w grafice), swobodne lawowanie (jak w akwareli) czy szerokie impasto (jak w malarstwie olejnym). Brak więc gęstej siateczki krzyżujących się kresek, brak zróżnicowanych walorowo plam, brak wreszcie 6

4 PORTRETY ZYGMUNTA II AUGUSTA NA PLAKIETACH INTROLIGATORSKICH XVI WIEKU malarskich efektów światłocieniowych. W gruncie rzeczy wykonawca plakiety ma tu niewielkie pole manewru i tylko od jego talentu zależy, czy sporządzoną plakietę z portretem da się zidentyfikować z konkretnym pierwowzorem, najczęściej graficznym lub numizmatycznym (bo rola grafiki i medalierstwa jako wiodących wzorów sprawdziła się i na tym polu). Wspomniane portrety Zygmunta Augusta na plakietach znalazły się, szczęśliwym zrządzeniem losu, na takim poziomie sztuki introligatorskiej, że odniesienie ich do konkretnych obiektów graficznych bądź typów rycin nie przedstawia większego problemu. Pierwsza plakieta, wyciśnięta na zwierciadle oprawy cymelium traktującego o statutach królewskich z 1551 r. 11, wyobraża portret Zygmunta Augusta w prawym profilu, ujęty poniżej bioder i osadzony w arkadzie (il. 1). Jagiellon w prawej ręce trzyma pionowo widoczne fragmentarycznie berło, lewą tu tylko częściowo dostrzegalną wspiera na biodrze. Nosi zarost w formie krótkiej, niewielkiej bródki. Na głowie widnieje zamknięta królewska korona, osadzona na obcisłej czapce, mało tu widocznej. Monarcha ubrany jest w zbroję płytową, nie schematyczną, lecz konkretną, tzn. taką, jaką dysponował w rzeczywistości. Była to wspaniała zbroja, wykonana przez sławnego płatnerza Kunza Lochnera w Norymberdze w latach (obecnie przechowywana w Livrustkammaren w Sztokholmie) 12, z charakterystycznymi naramiennikami zaopatrzonymi w stojące skrzydła oporowe (ów szczegół rzuca się w oczy zwłaszcza w profilowych wizerunkach Zygmunta Augusta). W omawianym egzemplarzu oprawy, w portrecie, zwraca uwagę renesansowy rapier (rękojeść z kabłąkiem, klinga w pochwie), nieprawidłowo przytroczony do prawego boku. Pod kompozycją, na quasi-cokole, znalazł się cytat z psalmu: DEVS IVDI- CIVM TVVM REGI DA PSAL. 71. Poniżej wizerunku można dostrzec inicjały GS 2. Virgil Solis, Portret króla Zygmunta Augusta, miedzioryt, 1554, Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. Gr. Pol Fot. Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie / Virgil Solis, Portrait of King Zygmunt August, copperplate, 1554, National Museum in Warsaw, inv. no. Gr. Pol Photo: Archives of the National Museum in Warsaw oraz herb Krakowa w otoku laurowego wieńca, zatem krakowska proweniencja oprawy i plakiety wydaje się bezsporna. Opisaną plakietę zasygnalizował w literaturze przedmiotu Józef Korzeniowski, rejestrując ją na oprawie pierwszego tomu tzw. zwodu królewskiego Aktów Tomicianów, odnalezionego w Bibliotece Publicznej w Petersburgu 13. Plakietę łączy się z osobą Jerzego Moellera, krakowskiego introligatora, pracującego od ok r. na potrzeby dworu królewskiego i stołecznej Akademii 14. Moeller przy zaprojektowaniu i opracowaniu introligatorskiego tłoka z portretem króla musiał posiłkować się jakimś wzorem raczej nie malarskim czy numizmatycznym, prędzej graficznym, ponieważ ryciny, z natury swojej krążące jako luźne plansze papierowe, były dużo wygodniejsze w użyciu, a przede wszystkim 7

5 HANNA WIDACKA 3. Anonimowy introligator krakowski, plakieta introligatorska z portretem króla Zygmunta Augusta, 1556, Biblioteka Jagiellońska, sygn. BJ St. Dr. Greka 875. Fot. Biblioteka Jagiellońska / Anonymous Krakow bookbinder, Bookbinding Plaque with the portrait of King Zygmunt August, 1556, Jagiellonian Library, pressmark BJ St. Dr. Greka 875. Photo: Jagiellonian Library dostępne na miejscu, w Krakowie. Jaka zatem rycina posłużyła tu jako wzór? W sztychowanej ikonografii Zygmunta Augusta jest właściwie bardzo niewiele portretów w zbroi tych całopostaciowych bądź ujętych poniżej bioder, a zwłaszcza w czystym profilu. Nie można również oprzeć się wrażeniu, że tego rodzaju podobizny prezentują się w malarstwie (niekoniecznie z epoki) i rzeźbie monumentalnej niezwykle skromnie 15. Jedynym możliwym wzorem graficznym, z którego mógł korzystać Jerzy Moeller, jest miedzioryt norymberczyka Virgila Solisa ( ) z 1554 r. 16. Sztych (il. 2) przedstawia władcę w popiersiu w prawym profilu, w zamkniętej koronie nałożonej na obcisłą, zakrywającą uszy czapkę i w zbroi z charakterystycznymi sterczącymi skrzydłami oporowymi na naramiennikach (wzmiankowana wyżej zbroja norymberska). Portret, w finezyjnym, renesansowym, owalnym obramieniu, zdobył pewną popularność: w XIX w. doczekał się litograficznej kopii w wileńskiej pracowni Józefa Oziębłowskiego i stalorytowej redakcji autorstwa Antoniego Oleszczyńskiego w Paryżu 17. Ale jeszcze w XVI stuleciu wzór Solisowski przetransponował na drzeworyt monogramista IB, rozbudowując popiersie do całej postaci, zwróconej 3/4 w lewo, i dodając bogate rollwerkowe obramienie. Rycina ozdobiła trzecie wydanie Kroniki Marcina Bielskiego z 1564 r. 18. Zapewne w podobny sposób postąpił Moeller, powiększając królewskie popiersie aż do zarysu bioder, przy czym trudno rozstrzygnąć, czy zdany był tylko na własną inwencję, czy też kompilował z innych, dostępnych przekazów ikonograficznych na miejscu. Kto wie, czy 8

6 PORTRETY ZYGMUNTA II AUGUSTA NA PLAKIETACH INTROLIGATORSKICH XVI WIEKU właśnie wówczas nie przydarzyła mu się kompozycyjna wpadka z rapierem, z drugiej zaś strony być może celowo umieścił go przy prawym biodrze modela, maksymalnie eksponując etos króla- -rycerza. Data wykonania sztychu przez Solisa (1554) zgadza się z okresem wykonania krakowskiej plakiety. Jeżeli jednak Moeller wspomagał się jakimś innym wzorem, to obecnie trudno go zidentyfikować. Pozostałe dwie plakiety portretowe Zygmunta Augusta prezentują wspomniany na początku typ wizerunku króla w wysokiej futrzanej czapie i okazałym futrze włożonym na renesansowy ubiór. Są podobne, lecz nie identyczne, mimo to nietrudno orzec, iż obie zostały wykonane według wspólnego wzoru graficznego, o czym niżej. Pierwsza plakieta znajduje się na zwierciadle oprawy niezwykle poczytnego dzieła Quintusa Curtiusa Rufusa pt. Historiae Alexandri Magni, wydanego w Bazylei w 1545 r. Wyciski tej plakiety znane mi są z egzemplarzy opraw znajdujących się w zbiorach Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu i Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (il. 3) 19. Samą oprawę (skóra brunatna na deskach) wykonano jednak w Polsce, w Krakowie, odpowiednio w 1554 r. i w 1556 r., choć osoba introligatora pozostaje nieznana. Król Zygmunt August, z zarostem (mała broda), ujęty w półpostaci i zwrócony 3/4 w prawo, ubrany jest w wysoki, zakrywający czoło i uszy kołpak oraz w futrzane okrycie; na piersiach widać zawieszony łańcuch, zapewne z Orderem Złotego Runa. W lewej dłoni król trzyma rękawiczki, zaś prawą o ruchliwym układzie palców zdaje się dotykać futrzanego kołnierza. Wizerunek został osadzony w renesansowej arkadzie, ozdobionej w narożach ornamentami w kształcie stylizowanych liści akantu; podobne ornamenty wydają się wić u dołu portretu. Całość kompozycji wykonawca plakiety obwiódł prostokątną ramką, pod którą widnieje data MDLIIII, bezspornie przesądzająca rok 4. Anonimowy introligator krakowski, plakieta introligatorska z portretem króla Zygmunta Augusta, lata 70. XVI w., Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk, sygn. 4374/82. Fot. Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk / Anonymous Krakow bookbinder, Bookbinding Plaque with the portrait of King Zygmunt August, 1570s, Gdańsk Library of the Polish Academy of Sciences, pressmark 4374/82. Photo: Gdańsk Library of the Polish Academy of Sciences 9

7 HANNA WIDACKA 5. Cornelis Cort, Portret króla Zygmunta Augusta, miedzioryt, ok. 1553, Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. Gr. Pol Fot. Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie / Cornelis Cort, Portrait of King Zygmunt August, copperplate, circa 1553, National Museum in Warsaw, inv. no. Gr. Pol Photo: Archives of the National Museum in Warsaw sporządzenia plakiety ze zbiorów poznańskich. Druga plakieta, o nieco większych wymiarach od poprzedniej, zdobi wierzchnią okładzinę oprawy dzieła Jana Herburta Chronica, wydanego również w Bazylei w 1571 r. Wspomniana oprawa znana mi jest z mocno zniszczonego egzemplarza figurującego w zasobach Biblioteki Gdańskiej PAN (il. 4) 20. Zygmunt August, z zarostem, ujęty w popiersiu i zwrócony 3/4 w lewo, nosi wysoki kołpak, podobnie jak w pierwszej plakiecie zakrywający czoło i uszy, oraz renesansowy ubiór z futrzanym okryciem, a na szyi ma zawieszony łańcuch, zapewne z Orderem Złotego Runa. Układ rąk przypomina ten opisany wyżej: prawa, upierścieniona dłoń dotyka szaty, w lewej król trzyma rękawiczki. Popiersie okala owalna ramka z obiegającym ją napisem, niepozbawionym błędów: SIGISMVNDVS * AVG * REX * POLONIAE * MAGNVS * DVX * LITVA * RVSSI * MASONIAE (!) * PRVSS * AC * SAMAGITIAE (!) * Etc. D. ET * HAER. Wypada dodać, iż nad owalem wytłoczono skrót tytułu dzieła i nazwiska autora: CHRONICA HERBVR., a w narożnikach zwierciadła oprawy oraz wokół owalu odciśnięto tłoki o motywach roślinnych 21. Opisana wyżej plakieta, jak zauważył cytowany Zbigniew Nowak, nie należy do unikatów, gdyż wzmiankowali o niej i reprodukowali ją wcześniej zarówno Kazimierz Hartleb, jak i Edmundas Laucevičius 22. Nowak datuje ją najwcześniej po 1553 r. Stosunkowo precyzyjne datowanie obu tych plakiet znacznie zawęziło pole poszukiwań ich graficznego pierwowzoru, który musiał powstać nie później niż w 1553 r. Jedynym takim dziełem graficznym, spełniającym wymagane warunki kompozycyjne i czasowe, jest miedzioryt wybitnego sztycharza niderlandzkiego, Cornelisa Corta ( ), odbity w warsztacie Hieronima Cocka w Antwerpii ok r. (il. 5) 23. Sztych stanowi pendant do podobizny zaślubionej w lipcu 1553 r. trzeciej małżonki króla, Katarzyny Habsburżanki. Nie jest datowany, lecz znamy rok wykonania przez Corta portretu Katarzyny 1553, nie ulega więc wątpliwości, że podobizny obojga małżonków, zamówione prawdopodobnie przez Jagiellona z okazji własnego ślubu, zostały wykonane jednocześnie. Przyjrzyjmy się zatem dokładniej wysmakowanemu miedziorytowi autorstwa Corta, który niebawem (po wyjeździe do Italii w 1565 r.) zasłynął z mistrzowskiego odtwarzania malarskich pierwowzorów drgającą, niemal pulsującą kreską 24. Wysoki poziom artystyczny dostrzega się również w antwerpskim portrecie Zygmunta Augusta, w którym wspaniałość ubioru idzie w parze z pogłębieniem psychologicznym oblicza modela. W znakomicie opracowanej twarzy króla, o wydatnym nosie, z zaznaczonym nikłym wąsem i wijącą się 10

8 PORTRETY ZYGMUNTA II AUGUSTA NA PLAKIETACH INTROLIGATORSKICH XVI WIEKU brodą, uderza pewien rys melancholii połączonej ze sceptycyzmem. Patrząc na tę twarz, aż trudno uwierzyć, że Zygmunt August w momencie powstawania miedziorytu liczył zaledwie 33 lata, ponieważ wygląda tu o jakieś lat starzej. Ujęty niemal w półpostaci, nosi głęboko nasunięty na czoło i uszy wysoki futrzany kołpak. Na wamsie uszytym według mody zachodniej (niemiecko- -hiszpańskiej), ozdobionym charakterystycznymi licznymi nacięciami i naszyciami ze sznureczka, pyszni się ciężkie futro, którego dotyka lewa, zdobna w trzy pierścienie, dłoń króla. W drugiej ręce, także zgiętej w łokciu, z dwoma pierścieniami na palcach, Jagiellon trzyma, zgodnie z ówczesną modą, parę rękawiczek. Wydobyte światłocieniowo za pomocą szrafowania neutralne tło sprawia wrażenie głębokiej, plastycznej niszy, w której artysta osadził portret. Całość zamyka owalna profilowana rama, którą obiega napis łaciński ze znajomymi błędami: * SIGISMVNDVS * AVG * REX * POLONIAE * MAGNVS * DVX * LITVA * RVSSI * PRVSS * MASONIAE (!) * AC * SAMAGITIAE (!) * &C. * D * ET * HAERES *. Opisany owal znalazł się z kolei na tle prostokąta, wypełnionego poziomym i niezbyt regularnym żeberkowaniem. Porównanie napisów znajdujących się na rycinie Corta i plakiecie ze zbiorów gdańskich wykazuje ich identyczną treść (przy minimalnie zmienionej przez wykonawcę plakiety kolejności wyrazów) oraz takie same błędy w pisowni łacińskiej (Masoniae zamiast Masoviae i Samagitiae zamiast Samogitiae), zachowane w wycisku bez zmian; nie trzeba dodawać, że rzeczony wykonawca miał tu do czynienia z ewidentnymi pomyłkami rytownika. Jest to ostatni i niezbity dowód potwierdzający hipotezę, że wzorem graficznym dla plakiety ze zbiorów gdańskich była rycina Niderlandczyka. Obaj autorzy plakiet, przenosząc ów wzór na zwierciadło oprawy książkowej, musieli przede wszystkim znacznie go zmniejszyć (miedzioryt Corta ma 196 x 149 mm, przy obciętych marginesach), co nie wpłynęło korzystnie na przejrzystość kompozycji. Poza tym nie zadali sobie trudu odwrócenia rysunku, dlatego w plakiecie ze zbiorów gdańskich mamy do czynienia z lustrzanym odbiciem pierwowzoru, a w plakiecie ze zbiorów krakowskich i poznańskich ze swoistym pomieszaniem: układ rąk odwrócono, natomiast zachowano upozowanie torsu i głowy niemal 3/4 w prawo. Pomimo tych dowolności i nieuchronnego ograniczenia kompozycji do podstawowego linearnego zarysu trzeba zauważyć, iż w obu wymienionych obiektach oblicze i ubiór Zygmunta Augusta zostały opracowane z dużą starannością. Na zakończenie wypadałoby zapytać, jakimi z kolei wzorami malarskimi, ewentualnie rysunkowymi, posługiwali się Virgil Solis i Cornelis Cort. Bo tego rodzaju podpórki ikonograficzne być musiały, przy czym (sądząc z rycin) musieli je wykonać artyści bynajmniej nie trzeciorzędni. Obrazy lub rysunki dostarczono grafikom na miejsce, do Norymbergi i Antwerpii, zwłaszcza że pracowali oni najprawdopodobniej na zamówienie samego monarchy. Dzisiaj nie znamy już ani tych pierwowzorów (które po prostu nie dotrwały, zaginione lub zniszczone przez czas), ani nazwisk ich twórców. Obiekty szczęśliwie utrwaliła grafika, nie tylko zachowując je w tej formie dla potomnych, lecz także inspirując następne pokolenia artystów. O kopiowaniu miedziorytu Solisa w XIX w. była już mowa. Wpływ sztychu Corta był niewątpliwie jeszcze większy, przy czym dzieło Niderlandczyka poddawano przeróżnym trawestacjom: odwracano je w lustrzanym odbiciu, redukowano do popiersia bez uwzględnienia rąk bądź uzupełniano o nowe szczegóły, zmieniano obramienie itp. Kopiowanie, mniej lub bardziej wierne, antwerpskiego oryginału rozpoczęło się już w latach 50. XVI w., owocując licznymi drzeworytami (sygnowanymi inicjałami C.S. i H.S. oraz anonimowymi), ilustrującymi dzieła Kromera (1555, 1558), Hozjusza (1557), Leopolity (1561) czy Herburta (1570)

9 HANNA WIDACKA W XVII w. powstały miedzioryty Dominicusa Custodisa ( ) i Nicolaesa de Clercka (?) z 1615 r. 26. Inspiracja dziełem Corta sięgnęła wczesnych lat 60. XIX stulecia, z chwilą pojawienia się zbioru podobizn polskich władców, rysowanych przez Aleksandra Lessera i litografowanych przez Henryka Aschenbrennera artystów warszawskich 27. Jak więc wykazały powyższe rozważania, miedzioryty Solisa i Corta z portretami królewskimi posłużyły i to niezwykle szybko za wzór krakowskim autorom plakiet. Fakt ów dowodzi nie tylko ogromnej (i sprawdzającej się po raz kolejny) roli grafiki w ówczesnym życiu kulturalnym i artystycznym Europy i Polski, lecz także ujawnia zapotrzebowanie ówczesnego środowiska bibliofilów, którzy zamawiali podobne plakiety. Ich sporządzanie wiąże się, co prawda, bardziej z pragnieniem zaakcentowania prokrólewskiej postawy szlachecko-mieszczańskich właścicieli ksiąg niż z mecenatem Zygmunta Augusta, monarchy znanego ze swej pasji gromadzenia klejnotów, arrasów, ksiąg i broni 28. O artystycznym mecenacie ostatniego Jagiellona, w przeciwieństwie do królewskiego kolekcjonerstwa, wciąż zbyt mało wiemy, albowiem ów trudny i frapujący temat czeka nadal na gruntowne opracowanie 29. I chociaż nie ma żadnych przesłanek wskazujących na jakikolwiek związek rzeczonych plakiet portretowych z działalnością króla na tym polu, to nie wyklucza się istnienia dotąd nieodkrytych plakiet portretowych z jego wizerunkiem 30. PRZYPISY 1 Spis rycin przedstawiających portrety przeważnie polskich osobistości w zbiorze Emeryka hr. Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kraków 1901, reprint, Warszawa Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, red. H. Widacka, t. 1 8 oraz Suplementy, Warszawa E. W i e r z b i c k i, Portret królewski w grafice. Katalog wystawy Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości urządzonej ze zbiorów D. Witke-Jeżewskiego w roku 1925 w Warszawie, Warszawa J. R u s z c z y c ó w n a, Nieznane portrety ostatnich Jagiellonów, Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie t. 20, 1976; eadem, Z badań nad ikonografią Władysława Jagiełły i Zygmunta Augusta, ibidem, t. 23, H. D o m a s z e w s k a, Grafika Hieronima Cocka i jego warsztat rytowniczy. Wystawa w 400-lecie śmierci artysty, Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie t. 16, 1972 (omówiona para portretów Zygmunta Augusta i jego małżonki Katarzyny, autorstwa Cornelisa Corta). 6 J. K o r z e n i o w s k i, Zapiski z rękopisów Carskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu i innych bibliotek petersburskich, w: Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce, t. 11, Kraków K. H a r t l e b, Bibljoteka Zygmunta Augusta. Studjum z dziejów kultury królewskiego dworu, Lwów M. J a r o s ł a w i e c k a - G ą s i o - r o w s k a, Ikonografia świecka na oprawach XVI i XVII w., Rocznik Biblioteki Narodowej t. 6, 1970; M. K r y n i c k a, Oprawy książkowe z herbami ostatnich Jagiellonów w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie t. 12, Kraków 1980; Z. N o w a k, Gdańskie ślady księgozbiorów znakomitych bibliofilów polskich doby Odrodzenia, Roczniki Biblioteczne 1983, z. 1 2; A. W a g n e r, Radełka jagiellońskie fenomen introligatorstwa polskiego XVI XVII w., Spotkania z Zabytkami 2010, nr 5 6; idem, Poznańskie radełko jagiellońskie z lat czterdziestych XVI w. Problem treści ideowo- -politycznych i wzorów ikonograficznych, Roczniki Biblioteczne t. 56, 2012, s Z licznych opracowań obcych, w większości niemieckich, warto w tym miejscu wymienić przykładowo publikacje: M.J. H u s u n g, Beitrage zum Thema Graphik und Bucheinband im 15. Jahrhundert, Gutenberg Jahrbuch 1937; A. S c h m i d t, I. S c h u n k e, Bildnisse auf deutschen Bucheinbanden des sechzehnten Jahrhunderts, Jahrbuch der Einbandkunst Band 4, 1937; I. S c h u n k e, Vom Einfluss der Ornamentalne Vorlageblatter auf den Einbandschmuck, Gutenberg Jahrbuch 1954; A. H o b s o n, Humanists and Bookbinders, Cambridge, New York, Port Chester, Melbourne, Sydney

10 PORTRETY ZYGMUNTA II AUGUSTA NA PLAKIETACH INTROLIGATORSKICH XVI WIEKU 9 R u s z c z y c ó w n a, Nieznane portrety..., s. 96, 97, 102, L. S t o m m a, Sławnych Polaków choroby, Gdańsk 2004, s Znana mi z egzemplarza oprawy w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, Cim Wzmiankuje o nim i reprodukuje go E. L a u - c e v i č i u s (XV XVIII a. knygu irismai Lietuvos bibliotekose, Vilnius 1976, s. 88, poz. 420). 12 Z. Ż y g u l s k i j u n., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1982, s. 197, il. 64, 65. Zbroję (także i drugą na konia) eksponowano w 2002 r. na Zamku Królewskim w Warszawie, zob. Orzeł i Trzy Korony. Sąsiedztwo polsko- -szwedzkie nad Bałtykiem w epoce nowożytnej (XVI XVIII w.). Wystawa 8 kwietnia 7 lipca, Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 2002, s , poz. I. 20, repr. ibidem. Podobną zbroję miał w swych zbiorach Mikołaj Radziwiłł zwany Czarnym (Wiedeń, Waffensammlung). Są to jedyne zachowane zbroje tego typu, dekorowane zimną emalią (Ż y g u l s k i, op.cit., s. 197, il. 94). 13 Według Korzeniowskiego na okładce (...) w środku portret złotem odciśnięty króla Zygmunta Augusta profilem w prawo (K r y n i c- k a, op.cit., s , przypis 24). 14 K r y n i c k a, op.cit. 15 Na XVIII-wiecznym obrazie olejnym autorstwa nieznanego malarza (Lietuvos dailės muziejus w Wilnie), pochodzącym z ratusza wileńskiego, Zygmunt August w zbroi płytowej (ale nie norymberskiej), w koronie na głowie, z jabłkiem królewskim w prawej ręce i berłem w lewej (!), jest ujęty poniżej bioder i zwrócony 3/4 w lewo, na ciemnym, neutralnym tle, w owalu. Portret w 1863 r. odnowił Wincenty Ślendziński (L. B i a l o p e t r a v i č i e n é, XVI XX a. pirmosios puses portretai, t. 1, Vilnius 2006, s. 342, poz. 514, repr. ibidem). Rzeźbiarskimi podobiznami króla w zbroi są jego złocony posąg autorstwa Dirka Daniela, wieńczący od 1561 r. hełm wieży ratuszowej w Gdańsku, oraz pomnik nagrobny autorstwa Santiego Gucciego ( ) w kaplicy Zygmuntowskiej w Krakowie. 16 Egzemplarz w Gabinecie Rycin i Rysunku Polskiego Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. Gr. Pol Katalog portretów osobistości..., t. 5, s. 261, poz. 6399, i s. 265, poz. 6415; t. 7: Ilustracje, s. 403, R u s z c z y c ó w n a, Nieznane portrety..., s. 111, 113 (il. 77) i Sygn I (Poznań) i Greka 875 (Kraków). Zob. też: Poolse Boekbindkunst Uit de Jagiellonski Bibliotheek, Krakow. Samenstelling E. Zwinogrodzka, P. Hordinski, J. Storm van Leeuwen, Haag 1990, s. 80, poz. 101, repr. ibidem, oraz: red. A. Wagner (do 15 XII 2011), dostęp 3 VIII Wymiar wycisku: 66 x 42 mm. Quintus Curtius Rufus, zmarły w 53 r. n.e., był historykiem i senatorem rzymskim, działającym prawdopodobnie za czasów cesarza Klaudiusza. 20 Sygn. 4374/82. Wymiary wycisku: 75 x 65 mm. Wymieniony druk jest pierwszym wydaniem kroniki Herburta, które ukazało się w Bazylei, stanowiąc de facto skróconą wersję dzieła M. K r o m e r a, De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX, Bazylea Szersze informacje zob. N o w a k, op.cit., s , repr. s. 27. Autor określa portret królewski jako superekslibris portretowy, co nie wydaje się właściwe, choć omawiany egzemplarz druku pochodzi rzeczywiście z biblioteki ostatniego Jagiellona. 21 N o w a k, op.cit., s Ibidem, s H a r t l e b (op.cit., s. 119 i nast.) reprodukuje wycisk portretu ozdobionego w tle licznymi gwiazdkami (być może wytłoczono je osobnymi tłokami) i zdobiącego książkę w Muzeum Lubomirskich we Lwowie. L a u c e v i č i u s (op.cit., poz. 597) opisuje i reprodukuje identyczny wycisk portretu, lecz bez gwiazdek, nie podając niestety proweniencji egzemplarza druku, na którego okładce się znajduje. 23 D o m a s z e w s k a, op.cit., s , poz. 14 (portret Zygmunta Augusta) i poz. 15 (portret Katarzyny Habsburżanki), repr. 10 i 11. Egzemplarze obu rycin w Gabinecie Rycin i Rysunku Polskiego Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. Gr. Pol i Gr. Pol Drugi egzemplarz z portretem króla znajduje się w Dziale Grafiki Obcej tegoż muzeum, nr inw M. B ó b r, Mistrzowie grafiki europejskiej od XV do XVIII wieku, Warszawa 2000, s Por. m.in.: Spis rycin..., poz , 2231; Katalog portretów osobistości..., t. 5, s , poz. 6390, 6391, s. 263, poz. 6409; repr. w t. 7, s. 401, Por. Katalog portretów osobistości..., t. 5, s , poz. 6387, repr. w t. 7, s. 401; B i a - l o p e t r a v i č i e n é, op.cit., s. 343, poz. 517, repr. ibidem. 27 Por. Katalog portretów osobistości..., t. 5, s , poz , repr. w t. 7, s Po matce, królowej Bonie, Zygmunt August odziedziczył zamiłowanie do tkanin, muzyki i biżuterii, a w każdej z tych sztuk miał do swojej dyspozycji biegłych artystów. Szersze informacje na temat klejnotów Zygmunta Augusta zob. E. L e t k i e w i c z, Klejnoty w Polsce. Czasy ostatnich Jagiellonów i Wazów, Lublin 2006, s i nast. O arrasach zob. The Flemish tapestries at Wawel castle in Cracow. Treasures of king Sigismundus Augustus Jagiello. Ed. under the direction of Jerzy Szablowski, Antwerp 1972, oraz publikacje M. P i w o c k i e j: Arrasy 13

11 HANNA WIDACKA z groteskami z kolekcji Zygmunta Augusta, Warszawa 1981; Arrasy Zygmunta Augusta, Kraków 2007; Arrasy króla Zygmunta Augusta. Zwierzęta, cz. 1, Kraków 2009; Arrasy króla Zygmunta Augusta. Rośliny, Kraków O królewskiej bibliotece zob. oprócz cytowanej pracy Hartleba, także: A. K a w e c k a- G r y - c z o w a, Biblioteka ostatniego Jagiellona pomnik kultury renesansowej, Wrocław 1988; E.A. S a w i e l j e w a, Knigi iz biblioteki polskogo korolja Sigizmunda II Avgusta. Katalog, Sankt Peterburg Z ostatnich publikacji pozostających w kręgu tego tematu można wymienić pracę B. M e i s s n e r, Dwór Zygmunta Augusta, Kraków 1980 oraz zbiorowe dzieło Die Jagiellonen. Kunst und Kultur einer europäischen Dynastie an der Wende zur Neuzeit. Hrsg. Von Dietmar Popp u. Robert Suckale, Nürnberg Może o tym świadczyć druk (Cim I) ze zbiorów Biblioteki Książąt Czartoryskich, którego oprawę zdobią dwie plakiety z profilowymi portretami w popiersiu najprawdopodobniej wizerunkami Zygmunta Augusta i Katarzyny Habsburżanki. Informację zawdzięczam uprzejmości dr. Arkadiusza Wagnera. 14

12 Hanna Widacka ZYGMUNT II AUGUST S PORTRAITS IN THE 16TH CENTURY BOOKBINDING PLAQUES SUMMARY Apart from painting, sculpture, prints, drawings and numismatics the iconography of King Zygmunt II August ( ) also contains bookbinding, as was discovered consideraly recently. Specifically these are the Jagiellon s portraits embossed on the 16th century book covers with rolls and stamps. The stamped portraits of the monarch on the plaques were first noticed by Józef Korzeniowski and Kazimierz Hartleb during their research of the Royal library. This text analyses three portraits of Zygmunt August stamped on the covers of the prints usually classified as cimelia. The first is the image on the cover of the print of the Royal Statutes of 1551 (a copy from the Jagiellonian Library in Krakow). It shows the Jagiellonian monarch in his right profile, down below his hips, placed within an arcade. Zygmunt August is holding a partly visible sceptre upwardly in his right hand. He is wearing a plate armour with typical winged pauldrons it is most likely the famous Nuremberg armour created by the well-known armourer Kunz Lochner in the years The direct iconographical source for the Krakow bookbinder Jerzy Moeller was probably the 1554 copperplate by Virgil Solis from Nuremberg. The engraving was very popular in the 16th and then again in the 19th century, when it was often copied and reinterpreted in different print techniques. The other two of Zygmunt August s portrait plaques show him in half-figure in a tall, fur hat and a splendid fur coat worn over a Renaissance costume. Those two portraits are similar, but not identical. They were both based on the same print the copperplate by Dutch engraver Cornelis Cort published in the printing house of Hieronymus Cock in Antwerp circa The plaques are on the covers of Quintus Curtius Rufus s Historiae Alexandri Magni published in Basel in 1545 (Jagiellonian Library in Krakow) and Jan Herburt s Chronica, also published in Basel in 1571 (Gdańsk Library of the Polish Academy of Sciences). Comparing the inscriptions around the portrait of the king in Cort s engraving and the Gdańsk plaque reveals identical content (with the word sequence slightly changed by the bookbinder) and the same errors in the Latin spelling (Masoniae instead of Masoviae and Samagitiae instead of Samogitiae). That forms an irrefutable proof that the said plaque was based on Cort s copperplate. Authors of both plaques did not even bother to inverse the drawing or only inversed it partially. Despite this randomness and unavoidable limitation of the composition to the basic linear outline, it should be said that on both book covers Zygmunt August s face and clothes have been rendered with a lot of attention to detail, which made it possible to establish their iconographical source. 15