Rola Turcji w przesyle gazu ziemnego z regionu Morza Kaspijskiego, Azji Œrodkowej oraz Bliskiego Wschodu do pañstw Unii Europejskiej

Transkrypt

1 POLITYKA ENERGETYCZNA Tom 16 Zeszyt ISSN Oksana VOYTYUK* Rola Turcji w przesyle gazu ziemnego z regionu Morza Kaspijskiego, Azji Œrodkowej oraz Bliskiego Wschodu do pañstw Unii Europejskiej STRESZCZENIE. Po³o enie geograficzne Turcji w ostatnim dziesiêcioleciu zaczyna odgrywaæ coraz wiêksz¹ rolê. Znajduj¹c siê na skrzy owaniu szlaków przesy³owych biegn¹cych z Azji i Bliskiego Wschodu do Europy, Turcja przykuwa uwagê œwiatowych potêg. W XXI wieku nasili³a siê rywalizacja o dostêp do surowców w ró nych regionach œwiata, co jednoczeœnie skomplikowa³o stosunki energetyczne Unii Europejskiej z Rosj¹ g³ównym dostawc¹ gazu ziemnego na rynki europejskie. Rosja, aby nie straciæ tak ogromnego europejskiego rynku zbytu zaczê³a budownictwo nowych ruroci¹gów, omijaj¹cych pañstwa tranzytowe, takie jak Ukraina czy Bia³oruœ, czyli bezpoœrednio od dostawcy do odbiorcy (np. Nord Stream). Natomiast Unia Europejska, zdaj¹c sobie sprawê z tego jak mocno jest zale na od jednego dostawcy, zaczê³a szukaæ nowych tras transportu gazu ziemnego omijaj¹c terytorium Rosji i tym samym zmniejszaj¹c jej wp³yw na politykê energetyczn¹ Unii Europejskiej. W tej sytuacji Turcja sta³a siê miejscem rywalizacji, poniewa to na jej terytorium ³¹cz¹ siê ruroci¹gi z ró nych regionów œwiata. Poza tym Turcja, korzystaj¹c z tak wygodnej pozycji geopolitycznej, te pragnie braæ udzia³ w polityce energetycznej, jako pañstwo tranzytowe. Pragn¹c wywrzeæ wp³yw na przysz³y rozk³ad tras gazoci¹gów przez w³asne terytorium, Turcji ju uda³o siê nieco pokrzy owaæ europejskie i rosyjskie plany budownictwa gazoci¹gów Nabucco i South Stream, poprzez podpisanie porozumienia z Azerbejd anem o budownictwie gazoci¹gu Transanatolijskiego (TANAP). Taka decyzja zmusi³a Rosjê do przyspieszenia budowy South Stream, a Uniê Europejsk¹ do zmiany nazwy i trasy Nabucco na Nabucco-West i znacznego zminimalizowania kosztów budowy gazoci¹gu. Poza tym Turcja liczy na wspó³- * Dr Katedra Polityki Miêdzynarodowej, Instytut Historii i Nauk Politycznych, Uniwersytet w Bia³ymstoku, Bia³ystok; oksana.voytyuk@gmail.com 89

2 pracê w sektorze energetycznym z pañstwami bliskowschodnimi, jak Iran, Irak, w przysz³oœci równie z Syri¹. Mimo aktualnych wydarzeñ na Bliskim Wschodzie (wojna w Syrii, konflikt pomiêdzy Izraelem a Palestyn¹) Irak nie pozostawia planów na budowê i uruchomienie nowych ekonomicznie op³acalnych gazoci¹gów biegn¹cych z tego regionu przez Turcjê do Unii Europejskiej. S OWA KLUCZOWE: Po³udniowy Korytarz Gazowy, gazoci¹g, stosunki energetyczne Wprowadzenie W epoce deficytu surowców energetycznych oraz rywalizacji o dostêp do regionów bogatych w ropê naftow¹ i gaz ziemny, wzrasta znaczenie pañstw tranzytowych, które udostêpniaj¹ w³asne terytorium dla budowy ruroci¹gów biegn¹cych z ró nych regionów œwiata. W tej sytuacji coraz wiêksz¹ rolê w przesyle surowców zaczyna odgrywaæ Turcja, której po³o enie geograficzne ma bardzo wa ne znaczenie strategiczne. Bliskoœæ do Europy, dostêp do Morza Czarnego oraz Morza Œródziemnego, kontrola nad cieœninami Bosfor i Dardanele, s¹siedztwo z Iranem i Irakiem pozytywnie wp³ywaj¹ na potencja³ przesy³owy tego kraju, co sprawia, e zainteresowanie inwestorów zagranicznych w rozbudowie infrastruktury przesy³owej wzrasta. Mimo zalet w po³o eniu geograficznym Turcji, istnieje szereg czynników, które wywieraj¹ negatywny wp³yw na rozwój infrastruktury gazowej tego kraju. Od czasu do czasu wp³yw tych czynników maleje lub nasila siê. G³ównymi zagro eniami, które mog¹ zablokowaæ rozbudowê infrastruktury energetycznej w Turcji jest niestabilna sytuacja polityczna w pobliskiej zagranicy, m.in.: wojna domowa w Syrii (periodyczne prowokacje i wymiana ognia na granicy turecko- -syryjskiej); niespokojna sytuacja w Iraku (wysokie ryzyko wystêpowania aktów terrorystycznych); program atomowy Iranu i wsparcie przez prezydenta M. Ahmadined ada rz¹du B. al-assada w Syrii; zmiany polityczne w Gruzji (w wyborach parlamentranych 2012 roku wygra³a partia opozycyjna Gruziñski(e) Sen/Marzenie) oraz przysz³oœæ stosunków tego kraju z Rosj¹ i Zachodem. Bardzo wa ne znaczenie w polityce energetycznej Unii Europejskiej posiada koncepcja Po³udniowego Korytarza Gazowego. Po³udniowy Korytarz Gazowy jest unijn¹ koncepcj¹, której realizacja ma s³u yæ dywersyfikacji szlaków i dostawców gazu ziemnego do Europy, omijaj¹c terytorum Rosji i tym samym zmniejszaj¹c zale oœæ energetyczn¹ od Moskwy (Jarosiewicz 2012). W najbardziej ambitnych za³o eniach Po³udniowy Korytarz Gazowy ma pe³niæ rolê tzw. czwartej drogi dostaw gazu do UE, przede wszystkim do Europy Po³udniowej lub Œrodkowej, po szlakach z Rosji, Algierii i Norwegii (Po³udniowy ). Pocz¹tkowo projekt Po³udniowy Korytarz Gazowy zak³ada³ budowê trzech gazoci¹gów: ITGI (Turcja Grecja W³ochy), TAP (Grecja Albania W³ochy) i Nabucco. Poniewa 90

3 w 2012 r. sytuacja uleg³a zmianie w zwi¹zku z podpisaniem porozumienia miêdzy Turcj¹ i Azerbejd anem w sprawie budownictwa Transanatolijskiego gazoci¹gu, wp³ywy UE i USA w tym projekcie zmniejszy³y siê, natomiast wzros³o znaczenie Azerbejd anu i Turcji, które poœrednio okreœlaj¹ kszta³t Po³udniowego Korytarza Gazowego. Jak wynika z pierwotnych za³o eñ projektu, UE pragnê³a zagwarantowaæ sobie pe³n¹ swobodê przesy³u gazu przez tureckie terytorium (mia³ to zapewniæ tzw. Corridor Agreement). Jednak takie za³o- enia nie odpowiada³y interesom Ankary, poniewa to sprowadza³oby rolê Turcji jedynie do pasa transmisyjnego. Obecnie, aby zrealizowaæ koncepcjê Po³udniowego Korytarza Gazowego w kszta³cie przyjamniej zbli onym do pocz¹tkowych za³o eñ w interesie Unii Europejskiej jest wzmocnienie wspó³pracy z Turcj¹ i Azerbejd anem, maj¹c jednoczeœnie na uwadze preferencje tych dwóch pañstw (Po³udniowy ). Analiza systemu przesy³u gazu ziemnego z Turcji Gazow¹ infrastrukturê przeszy³ow¹ Turcji mo na podzieliæ na dwie czêœci: do pierwszej zaliczamy istniej¹ce ruroci¹gi, które zosta³y wybudowane i ju funkcjonuj¹, drug¹ grupê stanowi¹ ruroci¹gi planowane, które s¹ w trakcie budowy, lub budowê których tylko przewiduje siê/planuje siê. Spoœród istniej¹cych gazoci¹gów przesy³owych na uwagê zas³uguj¹ te najwiêksze i maj¹ce najwa niejsze znaczenie zarówno dla Turcji, jak i dla Unii Europejskiej, s¹ to: Baku Tbilisi Erzurum (BTE), gazoci¹g z Iranu do Turcji (Tabriz Ankara), rosyjski Blue Stream, interkonektor Grecja Turcja (Voytyuk, Potencja³ ). Do najwa niejszych planowanych ruroci¹gów zaliczamy gazoci¹g Transanatolijski (TANAP), Transkaspijski gazoci¹g, Transadriatycki gazoci¹g, South Stream (tab. 1.), ale równie gazoci¹gi, które mog¹ powstaæ w dalekiej perspektywie, jak Syria Turcja (przed³u enie gazoci¹gu Arabskiego), Irak Turcja, Iran Turcja. Istniej¹ce gazoci¹gi przebiegaj¹ce przez terytorium Turcji System gazoci¹gów Turcji nie jest obecnie tak szeroko rozbudowany jak system ropoci¹gowy. Oprócz wewn¹trztureckich gazoci¹gów, przez terytorium Turcji przebiegaj¹ i ³¹cz¹ siê z tureckim systemem ruroci¹gi o znaczeniu tranzytowym, znaczenie których w przysz³oœci bêdzie wzrastaæ. Miêdzy innymi s¹ to gazoci¹gi: Tabriz Ankara, Baku Tbilisi Erzurum, Blue Stream, oraz interkonektor ITGI. Rola tych ruroci¹gów w przesyle gazu ziemnego jest bardzo wa na, poniewa gaz jest dostarczany do Turcji od najwiêkszych œwiatowych producentów tego surowca Rosji, Iranu, Azerbejd anu, a Turcja w razie efektywnej rozbudowy i modernizacji wewn¹trznego systemu przesy³owego w przysz³oœci 91

4 TABELA 1. Najwa niejsze istniej¹ce i planowane gazoci¹gi przebiegaj¹ce przez terytorium Turcji TABLE 1. The most important existing and planned gas pipelines in Turkey Projekt/szlak D³ugoœæ [km] Przepustowoœæ [mld m 3 /rok] Operator/sponsor Koszt [$] Stan, komentarz BTE BP Statoil konsorcjum 900 mln uruchomiony 25 marca 2007 r. Iran Turcja NIGC, Botaœ b.d. Blue Stream 1213 km 16 Gazprom i ENI 3,4 mld Turcja Grecja 285 3,5 11 Botas, Depa 300 mln uruchomiony w 2002 roku uruchomiony w 2002 roku uruchomiony w listopadzie 2007 roku Transanatolijski gazoci¹g (TANAP) b.d Socar, Botas, TRAO 7mld pocz¹tek budownictwa zaplanowano na 2014 rok Transadriatycki oko³o 800 km Axpo, Statoil, E.ON Rurhgas uruchomienie ruroci¹gu zaplanowane na 2017/2018 rok Transkaspijski oko³o 766 km do 30 b.d 5 mld uruchumienie gazoci¹gu zaplanowane na 2015 rok South Stream 2380 km 63 Gazprom, Eni, EdF, Wintershall 8,6 mld euro uruchomienie zaplanowane na 2015 rok ród³o: oskot A bêdzie mog³a po³¹czyæ te kraje z Uni¹ Europejsk¹ poprzez rozbudowê sieci gazoci¹gów i rozszerzenie mocy przesy³owych, co pozwoli w znacznym stopniu zwiêkszyæ przesy³ gazu ziemnego z Turcji do Unii Europejskiej. Gazoci¹g Tabriz Ankara o d³ugoœci 2577 km, dostarcza gaz z Iranu do Turcji. Pierwsze dostawy gazu tym ruroci¹giem rozpoczê³y siê w 2001 roku. Gazoci¹g by³ kilkakrotnie wysadzany w powietrze. Ostatni wybuch mia³ miejsce w czerwcu 2012 roku. Na skutek wybuchu dostawy gazu by³y wstrzymane na piêæ dni, do czasu zakoñczenia prac naprawczych. W³adze Turcji nie wyjaœni³y przyczyn eksplozji gazoci¹gu z Iranu. Jest on czêsto wysadzany w zamachach, o które Ankara oskar a bojowników Kurdyjskiej Partii Robotników, uznawanej za organizacjê terrorystyczn¹ przez Turcjê, Uniê Europejsk¹ i USA (Wybuch ). Gazoci¹g Baku Tbilisi Erzurum zosta³ uruchomiony w 2007 roku. D³ugoœæ ruroci¹gu wynosi ponad 700 km, z czego 442 km przebiega przez terytorium Azerbejd anu, 248 km przez terytorium Gruzji. Trasa ruroci¹gu przebiega równolegle do trasy ropoci¹gu Baku Tbilisi Ceyhan. Jest to obecnie jedyny niezale ny od Rosji gazoci¹g, nazywany inaczej 92

5 po³udniowokaukaski. Gaz pochodzi z azerskiego z³o a Szach Deniz. Przepustowoœæ gazoci¹guwynosiblisko9mldm 3 gazu ziemnego. Budowa gazoci¹gu Baku Tbilisi Erzurum oznacza³a prze³amanie rosyjskiego monopolu dostaw gazu ziemnego z regionu Morza Kaspijskiego do Europy (Voytyuk 2012., s. 216). Blue Stream jest gazoci¹giem, który dostarcza gaz ziemny z Rosji do Turcji po dnie Morza Czarnego, omijaj¹c pañstwa trzecie. D³ugoœæ ruroci¹gu wynosi 1213 km. Gazoci¹g zosta³ uruchomiony w listopadzie 2005 roku. Jego trasa zaczyna siê w rejone Gelend yk (Rosja), a koñczy siê w okolicach miasta Samsun (Turcja). Przepustowoœæ gazoci¹gu wynosi obecnie 16 mld m 3 gazu rocznie (Gazprom ). Idea budowy II nitki Blue Stream pojawi³a siê w 2002 roku, a w 2005 roku W. Putin i E.T. Erdogan oficjalnie og³osili o decyzji budowy Blue Stream II, który przebiega³by równolegle do Blue Stream I. Blue Stream II mia³ zostaæ bezpoœrednim konkurentem gazoci¹gu Nabucco, transportuj¹c dodatkowo 16 mld m 3 gazu rocznie z Rosji do Turcji. Jednak w 2007 roku decyzja w sprawie budowy gazoci¹gu zosta³a zawieszona (Kamalow 2007). Przyczyn¹ zawieszenia projektu by³ brak jednoznacznej zgody na budownictwo gazoci¹gu ze strony Turcji oraz jej wsparcie UE i USA w rywalizacji z Rosj¹ o dostêp do z³ó ropy i gazu regionie Azji Œrodkowej, a tak e niechêæ Moskwy do zbyt œcis³ych powi¹zañ z Ankar¹ w sprawie przesy³u gazu przez tureckie terytorium (Blue Stream 2012). W dniu 26 lipca 2007 roku w Rzymie zosta³o podpisane porozumienie miêdzyrz¹dowe o budowie gazoci¹gu Turcja Grecja Wlochy (ITGI). W tym samym roku zosta³ uruchomiony interkonektor Karacabey Komotini, pomiêdzy Turcj¹ a Grecj¹. D³ugoœæ interkonektora wynosi 296 km, z czego 210 km przebiega przez terytorium Turcji, 17 km po dnie Morza Marmara, a 86 km przez terytorium Grecji. Budownictwo interkonektora rozpoczêto w 2005 roku, a w 2007 roku ruroci¹g zosta³ oddany do eksploatacji. Przepustowoœæ gazoci¹gu wynosi 11 mld m 3 rocznie (Watkins 2007). Oczekuje siê, e budowa ruroci¹gu miêdzy Grecj¹ a W³ochami zostanie ukoñczona do 2015 roku. Natomiast w 2017 roku przewiduje siê pe³ne uruchomienie systemu gazoci¹gowego IGTI. Przepustowoœæ systemu bêdzie wynosi³a 11,6 mld m 3 gazu (Gad yjew 2011). Karacabey Komotini zosta³ pierwszym ruroci¹giem, który po³¹czy³ Turcjê z Europ¹ i przyczyni³ siê do budowy alternatywnych tras dostaw surowców energetycznych do Unii Europejskiej omijaj¹c terytorium Rosji. Rola i znaczenie tych gazoci¹gów dla przesy³u gazu ziemnego z Turcji do Unii Europejskiej bêdzie zale a³a od wielu czynników geopolitycznych, politycznych, ekonomicznych i innych. G³ówne znaczenie bêd¹ odgrywaæ czynniki polityczne, jak sytuacja na Bliskim Wschodzie, w Azji Œrodkowej i na Kaukazie Po³udniowym, stosunki Turcji z pañstwami s¹siednimi w tym w sektorze energetycznym, pozycja i znaczenie Turcji w podjêciu strategicznie wa nych decyzji oraz jej rola na arenie miêdzynarodowej. Równie zwiêkszenie lub zmiejszenie potencja³u przepustowego tych gazoci¹gów bêdzie zale a³o od stosunków Turcji z Rosj¹ i Uni¹ Europejsk¹ oraz od politycznej woli przywódców poszczególnych pañstw europejskich w realizacji tych czy innych projektów energetycznych. 93

6 Gazoci¹gi planowane przez terytorium Turcji Spoœród obecnie planowanych projektów energetycznych najbardziej ambitnymi a jednoczeœnie kontrowersyjnymi s¹: gazoci¹g Transkaspijski oraz rosyjski South Stream. Nie mniej wa ne znaczenie ma równie gazoci¹g Transanatolijski (TANAP), plany budowy którego nieco pokrzy owa³y dotychczasowe plany realizacji poszczególnych projektów i w znacznym stopniu przyspieszy³y ich budowê oraz rywalizacjê o europejskiego odbiorcê. Chodzi przede wszystkim o rozpoczêcie w grudniu 2012 roku budowy gazoci¹gu South Stream, zmiany nazwy z Nabucco na Nabucco- -West oraz trasy gazoci¹gu. Rownie nie mniej wa ne znaczenie ma budowa Transadriatyckiego gazoci¹gu, który znacznie zwiêkszy bezpieczeñstwo energetyczne pañstw ba³kañskich. W dniu 26 czerwca 2012 roku w Stambule, Turcja i Azerbejd an podpisa³y porozumienie w sprawie budowy gazoci¹gu Transanatolijskiego (TANAP). Szacunkowy koszt inwestycji wynosi 7 mld dolarów. Budowa ruroci¹gu powinna ruszyæ na prze³omie roku. Decyzjê w sprawie budowy TANAP podj¹³ osobiœcie prezydent Azerbejd anu Ilham Alijew, nazywaj¹c ten projekt bezpoœredni¹ drog¹ z Azerbejd anu do Europy, czy te drog¹ Azerbejd anu do przysz³oœci (Rybczyñski 2012). Inwestorami projektu s¹ turecki BOTAS i TRAO oraz Azerska Pañstwowa Kompania Naftowa SOCAR. Udzia³ SOCAR w projekcie wynosi 80%, reszta (20%) stanowi kapita³ BOTAS i TRAO (Waszkiewicz 2012). Trasa gazoci¹gu bêdzie przebiegaæ przez Gruzjê i Turcjê do granicy z Bu³gari¹. G³ównym Ÿród³em wype³nienia rury gazem bêdzie azerskie z³o e Shah Deniz II, zasoby gazu ziemego szacuje siê na 1,2 trln m 3 (Rybczyñski 2012). Budowa pierwszej nitki potrwa do 2018 roku. Planuje siê, e pocz¹tkowa przepustowoœæ ruroci¹gu bêdzie wynosiæ 16 mld m 3, z czego 6 mld m 3 bêdzie transportowanych na wewnêtrzne potrzeby Turcji, reszta 10mldm 3 bêdzie transportowana do Europy (Turcja ). Przepustowoœæ gazoci¹gu w przysz³oœci bêdzie mo na zwiêkszyæ do 60 mld m 3 pod warunkiem, e do realizacji projektu przy³¹czy siê Turkmenistan. Przyczyn powo³ania do ycia nowego projektu energetycznego by³o kilka: 1. Zmniejszenie zale noœci Azerbejd anu od Rosji. W³adze w Baku od dawna szukaj¹ mo liwoœci wejœcia na europejski rynek energetyczny, a uruchomienie Transanatolijskiego gazoci¹gu pozwoli Azerbejd anowi mieæ nad nim bezpoœredni¹ kontrolê. 2. Nieporozumienia w sprawie realizacji projektu Nabucco pomiêdzy g³ównymi europejskimi inwestorami blokowa³y bezpoœredni dostêp azerskiego gazu na europejski rynek, co zwieksza³o zale noœæ Baku od Kremla. 3. Azerbejdzan po raz pierwszy w historii bêdzie móg³ sprzedawaæ w³asny surowiec bezpoœrednio na granicy turecko-bu³garkiej europejskim odbiorcom. 4. Udostêpniaj¹c w³asne terytorium dla przesy³u gazu do Europy, Turcja zarówno jak i Gruzja wzmocni¹ swoje pozycje jako pañstwa tranzytowe. 5. Azerbejd an nie bêdzie p³aciæ op³at tranzytowych, a rozliczenia za przesy³ z pañstwami tranzytowymi bêd¹ dokonywane gazem. 94

7 6. Baku i Ankara bêd¹ same decydowaæ o wielkoœci przesy³u gazu do Europy, przy czym nie chodzi tylko o gaz z Azerbejd anu, ale w przysz³oœci potencjalnie tak e o gaz kaspijski i iracki (Jarosiewicz 2012). Dok³adna trasa ruroci¹gu TANAP jeszcze nie zosta³a wyznaczona. Konkurencjê dla Turcji w pewnym stopniu stanowi Ukraina, która obecnie posiada najwiêksze mo liwoœci przesy³owe w Europie. Jednak ze wzglêdu na trudn¹ sytuacjê polityczn¹ oraz potrzebê modernizacji systemu ruroci¹gowego, Ukraina ma mniejsze szanse na przesy³ (Jeriomienko i in. 2012). Jednak Turcja jest zainteresowana wspó³prac¹ z Ukrain¹, a szczególnie jest zainteresowana ukraiñskimi podziemnymi magazynami gazu. W zwi¹zku z tym w³adze tureckie zaproponowa³y Ukrainie udzia³ w szeregu wspólnych projektach, miêdzy innymi: wspólne wykorzystanie ukraiñskich podziemnych magazynów gazu, budowê dwukierunkowego ruroci¹gu miêdzy tymi pañstwami, co z jednej strony pozwoli dywersyfikowaæ kierunki dostaw gazu ziemnego do Ukrainy i zmniejszyæ jej zale noœæ od Rosji, z drugiej otwiera perspektywy wspó³pracy z pañstwami europejskimi w dziedzinie bezpieczeñstwa, poniewa budownictwo takiego gazoci¹gu mo e po³¹czyæ systemy ruroci¹gowe dwóch najwiêkszych pañstw o znaczeniu tranzytowym (Aktiwnyje ). 21 listopada 2011 roku Ministerstwo energetyki Turcji og³osi³o rozpoczêcie budowy magazynu gazu na jeziorze Tuz o pojemnoœci 1 mld m 3. Na dzieñ dzisiejszy Turcja posiada jeden magazyn gazu w Siliwri o pojemnoœci 2,6 mld m 3 gazu. Ze wzglêdu na brak mo liwoœci sk³adowania gazu w okresie zimowym, Turcja ma problem z zaspokajaniem zapotrzebowania na ten surowiec (Fatulla 2012). W tym miejscu nale y równie zaznaczyæ, e podpisanie porozumienia w sprawie TANAP by³o wielkim zaskoczeniem dla konsorcjum Nabucco, poniewa w zwi¹zku z uruchomieniem nowego projektu, odpad³o zapotrzebowanie na budowê tureckiego odcinka Nabucco (Jakóbik 2012). W zwi¹zku z tym, w maju 2012 roku, konsorcjum Nabucco przedstawi³o konsorcjum Shah Deniz II propozycjê dotycz¹c¹ zmian w projekcie Nabucco. Zgodnie z now¹ propozycj¹ konsocjum Nabucco zrezygnowa³o z budowy tureckiej czêœci projektu oraz zaproponowa³o zmianê nazwy projektu na Nabucco-West. Wed³ug nowego projektu trasa ruroci¹gu Nabucco-West ma mieæ swój pocz¹tek na granicy turecko-bu³garskiej i bêdzie przebiegaæ przez terytorium Bu³garii (412 km), Rumunii (469 km), Wêgier (384 km) i Austrii (47 km) (Nabucco-West 2012). Nabucco- -West stanowi skrocon¹ wersjê projektu Nabucco. Nowa wersja przewiduje budowê 1300 km gazoci¹gu biegn¹cego przez terytorium pañstw Unii Europejskiej i jest propozycj¹ bardziej zaawansowan¹, maj¹c¹ wiêksze szanse na realizacjê, ze wzglêdu na tañszy koszt budowy (Modzelewska 2012). G³ównym Ÿród³em dostaw gazu ziemnego dla Nabucco-West bêdzie z³o e Shah Deniz II. Do sk³adu konsorcjum zarz¹dzaj¹cego projektem Shah Deniz wchodz¹ oprócz BP m.in. tak e Statoil, SOCAR, Total, ENI i Lukoil. Prognozuje siê, e wydobycie gazu ziemnego w ramach drugiego etapu projektu (Shah Deniz II) rozpocznie siê pod koniec 2017 roku (Nabucco-West 2012). Wed³ug danych Nabucco Consorcium budowa Nabucco-West rozpocznie siê od razu po zapadniêciu dezycji o transporcie gazu. Przewiduje siê, e budowa potrwa 4 5 lat. Pocz¹tkowa przepustowoœæ gazoci¹gu Nabucco-West bêdzie wynosiæ od 10 do 23 mld m 3 rocznie (Nabucco-West 2012). Wed³ug prognoz uruchomienie zarówno 95

8 Nabucco-West, jak i Transanatolijskiego gazoci¹gu powinno nast¹piæ nie póÿniej jak w 2018 roku. We wrzeœniu 2011 roku British Petroleum przedstawi³a now¹ inicjatywê SEEP South East European Pipeline, która zak³ada budowê gazoci¹gu z Turcji przez Bu³gariê i Rumuniê na Wêgry (wed³ug niektórych informacji do Baumgarten w Austrii). Projekt SEEP jest analogiczny do projektu Nabucco-West. Konsorcjum Shah Deniz w czerwcu 2012 roku odrzuci³o tê mo liwoœæ, tym samym daj¹c szanse dla realizji projektu Nabucco-West (Po³udniowy ). W zwi¹zku ze skróceniem trasy gazoci¹gu Nabucco, zmieni³a siê rola poszczególnych podmiotów zaanga owanych w jego powstawanie. Uleg³ zmianie równie i kszta³t Po³udniowego Korytarza Gazowego, jednak jego koncepcja nadal posiada kluczowe miejsce w polityce energetycznej Unii Europejskiej. Budownictwo Nabucco-West lub SEEP bêdzie mia³o i wa ne znaczenie dla Polski, poniewa pozwoli jej zdywersyfikowaæ dostawy gazu. Pod koniec 2011 roku zosta³ uruchomiony 32 kilometrowy interkonektor miêdzy Polsk¹ a Czechami, to w³aœnie on w przysz³oœci mo e po³¹czyæ Polskê z Austri¹ i pañstwami Europy Œrodkowej, a równie z Turcj¹ i mo e znacznie zwiêkszyæ bezpieczeñstwo energetyczne Polski. Transadriatycki gazoci¹g (TAP). Idea budowy gazoci¹gu w Europie Po³udniowej pojawi³a siê w 2003 roku. G³ówn¹ przyczyn¹ budowy gazoci¹gu TAP by³o zwiêkszenie bezpieczeñstwa energetycznego Europy Poludniowej, zmniejszenie zale noœci od rosyjskich dostaw gazu ziemnego oraz zwiêkszenie udzia³u pañstw Europy Po³udniowej w realizacji projektu Po³udniowy Korytarz Gazowy (Concept 2012). Wed³ug planu, trasa gazoci¹gu TAP ma mieæ swój pocz¹tek w Grecji i bêdzie przebiegaæ od wybrze a Morza Adriatyckiego przez Albaniê a do W³och. Gazoci¹g Transadriatycki jest najkrótsz¹ drog¹ ze wszystkich zaproponowanych projektów w ramach Po³udniowego Korytarza Gazowego, ³acz¹c¹ pañstwa Europy Po³udniowej z Morzem Kaspijskim. W styczniu 2012 roku projekt TAP zosta³ wybrany przez konsorcjum Shah Deniz jako szlak priorytetowy transportu gazu ziemnego do W³och (Project Plan 2012). Trasa gazoci¹gu bêdzie wynosiæ oko³o 800 km d³ugoœci, z czego d³ugoœæ trasy przez terytorium Grecji bêdzie wynosiæ 478 km, Albanii 204km,przezMorzeAdriatyckie 105kmiprzezterytoriumW³och 5km(Capacity 2012). Pocz¹tkowa przepustowoœc gazoci¹gu bêdzie wynosiæ 10 mld m 3 rocznie z mo - liwoœci¹ jej zwiêkszenia do 20 mld m 3 rocznie. Uruchomienie ruroci¹gu zosta³o zaplanowane na 2018 rok. Bior¹c pod uwagê wczeœniej przedstawione dane statystyczne, z pewnoœci¹ mo na powiedzieæ, e gazu ze z³o a Shah Deniz II nie wystarczy, aby wype³niæ jednoczeœnie dwa ruroci¹gi Nabucco-West oraz TAP, których pocz¹tkowa przepustowoœæ bêdzie wynosiæ po 10 mld m 3 gazu rocznie. Natomiast pocz¹tkowa przepustowoœæ TANAP dla pañstw europejskich bêdzie wynosiæ jedynie 10 mld m 3 rocznie (M³ynarski 2011). W tym miejscu rodzi siê pytanie, w jaki sposób zostanie podzielony azerski gaz pomiêdzy europejskimi od biorcami? Projekt TAP uzyska³ akceptacjê ze strony konsorcjum Shah Deniz, jednak zarz¹d prowadzi równoleg³e negocjacje zarówno z TAP jak i z Nabucco-West. Negocjacje g³ównie dotycz¹ taryf transportowych, warunków sprzeda y gazu oraz mo liwoœci nabycia udzia³ów kapita³owych w dwóch rywalizuj¹cych pomiêdzy sob¹ projektach przez poszczególnych cz³onków konsorcjum Shah Deniz II. W przysz³oœci Shah Deniz II wybierze jeden z dwóch 96

9 gazoci¹gów i jego trasa bêdzie pe³niæ priorytetow¹ rolê w dostarczaniu gazu ziemnego z regionu Morza Kaspijskiego do Europy (Soccor 2012). Wtedy zarz¹d projektu, który nie zostanie wybrany przez konsorcjum Shah Deniz bêdzie zmuszony szukaæ innych Ÿróde³ wype³nienia gazoci¹gu. Najprawdopodobniej wiêksze szanse na dostawy azerskiego gazu do Europy Œrodkowej ma projekt Nabucco-West. Komisja Europejska sk³ania siê bardziej w kierunku realizacji projektu Nabucco-West, który mo e byæ pod³¹czony do TANAP przez zaplanowany Interkonektor Turcja Bu³garia. W dniu 20 marca 2012 roku Turcja i Bu³garia podpisa³y porozumienie w sprawie budowy Interkonektora Turcja-Bu³garia (ITB). Wed³ug poprzednich ustaleñ Interkonektor o d³ugoœci 77 km (Turcja 2 km, Bu³garia 75 km) zostanie wybudowany do koñca 2013 roku (Gas 2012). Natomiast gazoci¹g TAP mo e byæ po³¹czony z TANAP przez istniej¹cy Interkonektor Turcja Grecja. Grecja nie bierze udzia³u w projekcie TAP, a jedynie udostêpnia w³asne terytorium dla realizacji tego projektu. Rzecz jasna, azerski gaz ziemny nie zmieni radykalnie sytuacji w sprawie dostaw gazu ziemnego do Europy. Alternatyw jest kilka, jednak realizacja tych inicjatyw w znacznym stopniu zale y od uk³adu stosunków politycznych i gospodarczych w regionie Morza Kaspijskiego i Azji Œrodkowej oraz na Bliskim Wschodzie. Projekt Nabucco-Wes stanowi konkurencjê dla wiêkszoœci planowanych gazoci¹gów w Europie Œrodkowej i Po³udniowej, dla SEEP, TAP i nawet TANAP, poniewa wszystkie te gazoci¹gi licz¹ przede wszystkim na azerski gaz, dostarczanie którego do UE zdaniem zarz¹dów ruroci¹gów jest najbardziej realnym. Jednak w tej sytuacji nale y te pamiêtaæ, e zapasów azerskich na wype³nienie wszystkich tych gazoci¹gów nie wystarczy, a kwestia eksploatacji zasobów Morza Kaspijskiego nadal jest sporna. W zwi¹zku z powy szym wa ne znaczenie w dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego do Unii Europejskiej maj¹ nastêpuj¹ce inicjatywy: budowa gazoci¹gu Transkaspijskiego, drugiej nitki rosyjskiego Blue Stream oraz jeszcze jednego gazoci¹gu z Iranu do Turcji. Znacznie zwiêkszyæ potencja³ przepustowy Po³udniowego Korytarza Gazowego mo e gazoci¹g Transkaspijski. Jest to doœæ ambitna inicjatywa, która przewiduje po³¹czenie kablem podwodnym stacji prze³adunkowej w Turkmenbaszy (Turkmenistan) i terminala Sangachal w pobli u Baku (Azerbejd an) oraz z³o e Tengiz (Kazachstan) z Turkmenbaszy. W ten sposób Turkmienistan i Kazachstan mog³yby udostêpniæ w³asne z³o a gazu ziemnego dla europejskich konsumentów omijaj¹c terytorium Rosji i Iranu. Pomys³ budowy tego ruroci¹gu zosta³ zaproponowany przez USA w 1996 roku. Nastêpnie w 1999 roku w Stambule na spotkaniu pañstw cz³onkowskich OECD podpisano szereg porozumieñ w sferze energetycznej porozumienie w sprawie budowy ropoci¹gu Baku Tbilisi Ceyhan oraz w sprawie budowy gazoci¹gu Transkaspijskiego (Transcaspian 1999). Przewidywano, e Turkmenistan bêdzie eksportowaæ 30 mld m 3 gazu ziemnego rocznie, z czego 14 mld m 3 zostanie przeznaczonych dla Europy. Jednak e z powodu rosyjskiego i irañskiego sprzeciwu w zwi¹zku z zamiarem realizacji projektu oraz nierozstrzygniêtego sporu o podzia³ akwenu Morza Kaspijskiego realizacja projektu zosta³a zawieszona latem 2000 roku (Aliyev 2007). Ze wzglêdu na kryzys energetyczny w Europie i spory gazowe z Rosj¹ jej najbli szych s¹siadów Ukrainy i Bia³orusi (Aliyev 2007), od stycznia 2006 roku, rozmowy o mo liwoœci budowy gazoci¹gu Transkaspijskiego zosta³y reaktywowane. 97

10 Sytuacjê w regionie Morza Kaspijskiego komplikuje spór, który toczy siê ju ponad dwadzieœcia lat pomiêdzy Azerbejd anem i Turkmenistanem. Przyczyn¹ napiêæ pomiêdzy tymi dwoma pañstwami jest z³o e Kiapaz (Serdar w wersji turkmeñskiej). Ostatnie pogorszenie stosunków mia³o miejsce w 2008 roku. Jednak wtedy pañstwom uda³o siê podpisaæ porozumienie, które zakazuje przeprowadzania wszelkich dzia³añ zwi¹zanych z poszukiwaniem i zagospodarowaniem z³ó w punktach skrzy owania sektorów azerskiego i turkmeñskiego do uzgodnienia kwestii zwi¹zanych z podzia³em Morza Kaspijskiego (Kiapaz ). Jedynym wyjœciem z tej sytuacji zdaniem wielu ekspertów jest wspó³na eksploatacja tego z³o a. Pomimo, e Azerbejd an wed³ug prawa miêdzynarodowego posiada prawo do samodzielniej i suwerennej kontroli nad z³o em Kiapaz, jeszcze w 1997 roku strona azerska zaproponowa³a rozwa enie mo liwoœci wspólnego zagospodarowania i eksploatacji z³o a. Turkmenistan jednak t¹ propozycjê odrzuci³ (Geopolityka ). Inicjatywa budowy gazoci¹gu Transkaspijskiego jest mocno krytykowana przez Rosjê i Iran pañstwa, które obecnie s¹ g³ównymi eksporterami turkmeñskiego gazu. Rosjanie uwa aj¹, e uruchomienie gazoci¹gu mo e stanowiæ powa ne zagro enie dla bezpieczeñstwa w ca³ym regionie. Kreml równie uwa a, e wymaga to zgody wszystkich piêciu pañstw przybrze nych (Aliyev 2007). Obecnie Rosja posiada pakiet kontrolny nad eksportem ropy naftowej i gazu z Azji Œrodkowej do Europy, a budowa Transkaspijskiego gazoci¹gu mo e zaburzyæ monopol Rosjan na dostawy surowców energetyczych w tym regionie. Swój sprzeciw w sprawie realizacji tego projektu w³adze Kremla motywuj¹ nieuregulowanym statusem akwenu Morza Kaspijskiego oraz kwestiami ekologicznymi (Abbasow 2012). Budowa gazoci¹gu na dnie Morza Kaspijskiego mo e zapewiæ bezpieczeñstwo energetyczne pañstwom europejskim i uchroniæ je przed rosyjskim monopolizmem. Nieuregulowany status Morza Kaspijskiego znacznie utrudnia realizacjê nowych projektów energetycznych w tym regionie oraz hamuje nap³yw inwestycji. W ci¹gu ostatnich 20 lat, strony sporu spotka³y siê oko³o 28 razy, w celu omówienia statusu prawego Morza Kaspijskiego. Jednak jak dot¹d strony te nie dosz³y do porozumienia w tej sprawie. Azerbejd an, Kazachstan i Turkmenistan uwa aj¹, e wielkoœæ sektorów narodowych powinna byæ uzale niona od d³ugoœci linii brzegowej. Iran wypowiada siê za podzia³em Morza Kaspijskiego na piêæ równych czêœci. Natomiast Rosja opowiada siê za wytyczeniem 15-milowej strefy, która pozostawa³aby w jurysdykcji ka dego z pañstw nadbrze nych oraz za wspólnym wykorzystaniem wód poza granicami takiej strefy. Spór o podzia³ Morza Kaspijskiego jest na rêkê przede wszystkim Kremlowi, który walczy o utrzymanie kontroli nad dostawami i przesy³em surowców energetycznych z Azji Œrodkowej do Europy (Ostrze enie ). Poza tym, jak uwa aj¹ eksperci z Azerbejd anu i Turcji, azerski gaz, który bêdzie transportowany Transanatolijskim gazociagiem bêdzie tañszy o 12% od gazu rosyjskiego zakupionego przez Turcjê. Bior¹c pod uwagê fakt, e zapasy gazu ziemnego w Azerbejd anie znacznie ustêpuj¹ rosyjskim, turkmeñski gaz w tej sytuacji mo e mieæ bardzo wa ne znaczenie, poniewa w znacznym stopniu obni y cenê na ten surowiec (Abbasow 2012). W czerwcu 2012 roku w zwi¹zku z bezprawn¹ prób¹ rozpoczêcia przez Turkmenistan prac sejsmicznych na obszarze transgranicznym Kiapaz (Serdar) na Morzu Kaspijskim, Azerbejd an wyst¹pi³ z not¹ protestacyjn¹ i spór wybuch³ pomiêdzy stronami z now¹ si³¹ 98

11 (Baku ). Niektórzy eksperci uwa aj¹, e spór pomiêdzy Azerbejd aniem i Turkmenistanem jest spowodowany raczej przyczynami politycznymi, a nie ekonomicznymi. Szacuje siê, e zapasy ropy naftowej ze z³o a Kiapaz mog¹ wynosiæ od 50 do 100 mln ton, a zapasy gazu ziemnego do 30 mld m 3. S¹ to stosunkowo niedu e zapasy w porównaniu z zespo³em ³ó Azeri-Chirag-Giuneszli (Szaban ), do których pretensje równie zg³asza strona turkmeñska. Pretensje Turkmenistanu do Azeri Chriag Giuneszli nie s¹ w aden sposób uzasadnione. Przed podpisaniem porozumienia w sprawie zagospodarowania tych z³ó europejskie firmy zagraniczne zbada³y wszystkie aspekty prawne, aby upewniæ siê co do legalnoœci praw Azerbejd anu do tych z³ó. Zagospodarowaniem z³ó Azeri Chirag Giuneszli zajmuje siê brytyjskie konsorcjum BP. Potencja³ zespo³u tych z³ó jest o wiele wiêkszy od Kiapaz. Szacuje siê, e zasoby ropy naftowej wynosz¹ 930 mln ton ropy, a gazu 0,6trlnm 3 (Szaban ). W tej sytuacji rywalizacja o dostêp do z³o a Kiapaz nie wschodzi w grê, poniewa znacznie wiêksze zyski Turkmenistan mo e uzyskaæ od udzia³u w projekcie budowy Transkaspijskiego gazoci¹gu, a Azerbejd an zosta³by g³ówn¹ bram¹ dla transportu turkmeñskich surowców na Zachód. W zwi¹zku z forsowaniem idei budowy Transkaspijskiego gazoci¹gu przez Uniê Europejsk¹ i USA, Aszhabad jest poddawany silnej presji ze strony Rosji i Iranu. Co zaœ dotyczy bezpoœrednio sporu o podzia³ akwenu Morza Kaspijskiego, pañstwa prawie dosz³y do porozumienia. Jednak ró nica pogl¹dów wi¹ e siê z okreœleniem linii œrodkowej. Azerbejd an jest zwolennikiem podzia³u Morza Kaspijskiego po linii œrodkowej na zasadzie równoleg³ych punktów na przeciwleg³ym brzegu (z uwzglednieniem pó³wyspu apszeroñskiego), natomiast Turkmenistan sk³ania siê do demarkacji linii œrodkowej wed³ug linii równole nikowych (bez uwzgldnienia pó³wyspu Apszeroñskiego) (Szaban ). Dopóki kwestie sporne pomiêdzy dwoma pañstwami nie zostan¹ rozstrzygniête, realizacja Transkaspijskiego gazoci¹gu nie bêdzie mo liwa (Ankara ). W tej sytuacji Ankara zaproponowa³a swoje poœrednictwo w negocjacjach pomiêdzy Turkmenistanem a Azerbejd anem. Budowa Transkaspijskiego gazoci¹gu le y w interesie obydwu pañstw. Wed³ug projektu d³ugoœæ trasy bêdzie wynosiæ 300 km. Magistrala ma zostaæ u³o ona wzd³u turkmeñskiego wybrze a a do Azerbejd anu, gdzie zostanie po- ³¹czona z planowanym przez UE po³udniowym korytarzem gazowym. We wrzeœniu 2011 roku UE rozpoczê³a negocjacje z Azerbejd anem i Turkmenistanem w sprawie realizacji budowy Transkaspijskiego gazoci¹gu (Ciastoñ 2012). Ostatnio w œrodkach masowego przekazu pojawiaj¹ siê coraz bardziej niepokoj¹ce infomacje dotycz¹ce zwiekszenia potencja³u wojskowego przez pañstwa Nadkaspijskie w celu ochrony ich w³asnych interesów. Militaryzacja regionu Morza Kaspijskiego mo e doprowadziæ do najgorszego scenariusza rozstrzygniêcia sporów w tym regionie (Kiapaz ). W grudniu 2012 roku rozpocznie siê budowa gazoci¹gu South Stream. Cech¹ charakterystyczn¹ budowy tego gazoci¹gu jest, e pocz¹tkowo jego trasa mia³a przebiegaæ z Rosji przez Morze Czarne (przez akwatoriê Ukrainy i Rumunii) do Bu³garii (m. Warna). Z powodu coraz czêstszych sporów energetycznych pomiêdzy Rosj¹ a Ukrain¹, trasa gazoci¹gu zosta³a zmieniona; bêdzie przebiegaæ do Bu³garii (m. Burgas) przez wody wewnêtrzne Turcji (South Stream 2012). D³ugoœæ ruroci¹gu bêdzie wynosiæ 900 km, przepustowoœæ 63 mld m 3. Koszt inwestycji wynosi od 8,5 do 25 mld dolarów (Mel nyk 2011). Pierwsze dostawy gazu zap³anowane s¹ na 2015 rok (Marszrut ). Budowa 99

12 gazoci¹gu South Stream pozwoli w znacznym stopniu zmniejszyæ zale noœæ Rosji od Ukrainy, g³ównego pañstwa tranzytowego surowców energetycznych do Unii Europejskiej i tym samym zwiêkszy zale noœæ Rosji od Turcji (Kuz micziew 2012). Pomimo powy ej wymienionych planów budowy gazoci¹gów, warto te wspomnieæ o planach przed³u enia gazoci¹gu Arabskiego, który obecnie ³¹czy Egipt, Jordaniê, Syriê oraz Liban i Izrael (Arab ). Od marca 2012 roku dostawy egipskiego gazu do Jordanii i Syrii ruroci¹giem Arabskim s¹ wstrzymane ze wzglêdu na ataki ekstremistów oraz niestabiln¹ sytuacjê w Egipcie i Syrii (Economic ). Istniej¹ plany przed³u enia gazoci¹gu Arabskiego z Syrii do Turcji, wtedy jego przepustowoœæ bêdzie wynosiæ 10 mld m 3 gazu rocznie. Pierwsze kroki w tym kierunku zosta³y zrobione jeszcze piêæ lat temu, kiedy 4 stycznia 2008 roku zosta³o podpisane porozumienie miêdzy Turcj¹ i Syri¹ w sprawie budownictwa gazoci¹gu o d³ugoœci ko³o 56 km na odcinku Aleppo (Syria) Kilis (Turcja). Jednoczeœnie z miejscowoœci Kilis (Turcja) zostanie wybudowany gazoci¹g o d³ugoœci 15 km w g³¹b kraju, gdzie po³¹czy siê z wewn¹trztureckim systemem gazoci¹gowym. Uruchomienie gazoci¹gu by³o zaplanowane na koniec 2011 roku, jednak ze wzglêdu na to, e przetarg na budowê gazoci¹gu przez rosyjsk¹ kompaniê Stroitransgaz zosta³ anulowany, ewentualn¹ budowê przesuniêto na póÿniejszy termin (Russians ). Obecnie jest ona wstrzymana ze wzglêdu na wojnê domow¹ w Syrii. Zaciek³e walki tocz¹ siê w okolicach miasta Aleppo. Realizacj¹ tego projektu s¹ zainteresowane równie w³adze w Bagdadzie, które te rozwa aj¹ kilka projektów z udzia³em Turcji; s¹ to g³ównie plany w kierunku pó³nocnym, zw³aszcza po³¹czenie irackiego z³o a Akkas z Syri¹ w ramach Arabskiego gazoci¹gu (Arab Gas ). W ten sposób Irak bêdzie móg³ dostarczaæ gaz do pañstw europejskich przez terytorium Turcji i ewentualnie w przysz³oœci wype³ni Nabucco-West. Wielkie ambicje co do przesy³u gazu ziemnego przez terytorium Turcji ma rownie Iran. W dniu 12 wrzeœnia 2012 roku odby³y siê negocjacje w sprawie przesy³u gazu pomiêdzy Turcj¹, Iranem i Turkmenistanem. Iran poinformowa³ e podpisa³ umowê o przesyle gazu ziemnego z Turkmenistanu. Wed³ug niej Iran bêdzie eksportowaæ gaz do Europy przez terytorium Turcji oraz udostêpni swoje terytorium dla przesy³u turkmeñskiego gazu w takiej samej iloœci (Nowyje 2012). Jednak do tej pory ani Unia Europejska, ani Turkmenistan i Turcja nie potwierdzi³y, e taka umowa zosta³a podpisana (Wopros 2012). Natomiast w³asne zdanie o tym, e Iran nie mo e braæ udzia³u w podobnego rodzaju przedsiêwziêciach wyrazi³y Stany Zjednoczone Ameryki. Waszyngton ju wczeœniej sprzeciwia³ siê transportowi irañskiego gazu do UE przez terytorium Turcji dopóki nie znormalizuj¹ siê stosunki USA i Iranu oraz dopóki nie zostanie rozstrzygniêta kwestia programu nuklearnego Iranu (Turcyja 2012). Minister ds. energetyki i surowców mineralnych Turcji T. Jildyz zaznaczy³, e Turcja zapewni przesy³ gazu ziemnego z jakiegokolwiek pañstwa, w tym i z Iranu. Decyzjê o transportowaniu gazu podejmuje Iran, natomiast Turcja tylko zapewnia jego tranzyt przez w³asne terytorium. Bardzo wa ne znaczenie dla rozbudowy tureckiego systemu przesy³owego bêdzie mia³ udzia³ Turkmenistanu we wspólnych projektach energetycznych. Jednak g³ównym i znacz¹cym problemem Turkmenistanu jest brak rozbudowanej infrastruktury tranzytowej. Za czasów ZSSR gaz ziemny z Turkmenistanu by³ transportowany na zachód przez terytorium Rosji, co w znacznym stopniu uzale nia³o Aszchabad od Moskwy (Turkmenistan 2005). 100

13 Sytuacja zmieni³a siê po œmierci prezydenta Turkmenistanu S. Nijazowa (Turkmenbaszy), kiedy nowym przywódc¹ pañstwa zosta³ G. Berdymuchamedow, który za g³ówny cel polityki energetycznej postawi³ otwarcie na inwestycje zagraniczne i zacieœnienie wspó³pracy energetycznej z najbli szymi s¹siadami. Krajowy Program Spo³eczno-Gospodarczego Rozwoju Turkmenistanu na lata przewiduje szybsz¹ budowê infrastruktury transportowej, linii energetycznych (Wolska ). W tym kontekœcie bardzo wa ne znaczenie maj¹ stosunki turkmeñsko-irañskie. Obecnie dwa pañstwa ³¹cz¹ dwa ruroci¹gi Korpe e Kurt Kui (o d³ugoœci 200 km i przepustowoœci 8 mld m 3 gazu rocznie) oraz Dauletabad Khangiran (o d³ugoœci 182 km i przepustowoœci 12 mld m 3 gazu rocznie z mo liwoœci¹ zwiêkszenia do 24 mld m 3 ) (Energy ). W 2011 roku ogólny eksport gazu z Turkmenistanu do Iranu to 6,50 mld m 3 gazu (British ). Natomiast eksport gazu ziemnego z Iranu do Turcji wynosi³ 7,77 mld m 3. Wspó³praca z Iranem w sektorze energetycznym pozwoli Turkmenistanowi zdywersyfikowaæ trasy dostaw gazu ziemnego na Zachód omijaj¹c terytorium Rosji. Analizuj¹c uk³ad stosunków politycznych w regionie Morza Kaspijskiego w pewnym stopniu mo na zrozumieæ brak wsparcia Iranu w budowie gazoci¹gu Transkaspijskiego. Jeœli gaz turkmeñski pop³ynie przez Morze Kaspijskie do Azerbejd anu, to wzmocni pozycje na arenie miêdzynarodowej samego Turkmenistanu oraz pozycje Azerbejd anu (z którym stosunki Iranu s¹ raczej napiête) oraz Gruzji i Turcji jako pañstw tranzytowych. Mo e to znów izolowaæ Iran na arenie miêdzynarodowej i blokowaæ jego dostêp do miêdzynarodowych rynków surowców energetycznych. W razie zacieœnienia stosunków miêdzy Iranem i Turkmenistanem w pewnym stopniu mog¹ zostaæ poszkodowane Azerbejd an i Gruzja, które te licz¹ na turkmeñski gaz. Mimo, e trasa œrodkowoazjatyckiego gazu przez terytorium Iranu jest bardziej op³acalna (krótsza i tañsza) nie jest trudno przewidzieæ stanowisko UE i USA s¹ bardziej zainteresowane kierunkiem po³udniowo-kaukaskim. Zacieœnienie stosunków Iranu z Turkmenistanem mo e wp³yn¹æ na stosunki rosyjsko- -irañskie, poniewa Moskwa i Teheran mog¹ wtedy zostaæ konkurentami do zasobów Turkmenistanu oraz ich przesy³u. Bardzo wa ne znaczenie dla przysz³ych stosunków energetycznych w regionie Morza Kaspijskiego bêdzie mia³a sytuacja w Iranie. Jeœli ten kraj nadal bêdzie pozostawaæ w izolacji miêdzynarodowej, to ma wszelkie szanse na przekszta³cenie z kraju eksportuj¹cego gaz na kraj importuj¹cy. T³umaczy siê to przede wszystkim wzrostem zapotrzebowania na surowce wewn¹trz kraju oraz brakiem inwestycji i prowadzenia prac wyszukiwawczo- -wydobywczych w Iranie. Jeœli taka sytuacja zaistnieje, Iran bêdzie importowaæ gaz z Turkmenistanu i tym samym zabieraæ czêœæ gazu przeznaczonego dla europejskich odbiorców, a nawet mo e blokowaæ jego przesy³ przez w³asne terytoium do Tucji i UE. Obecnie trudno przewidzieæ, który z kierunków (irañski lub turkmeñski) wspó³pracy energetycznej w przysz³oœci bêdzie wspieraæ Turcja. Ogólnie rzecz bior¹c, dla Ankary ka dy z wariantów jest interesuj¹cy, poniewa trasa Transkaspijskiego gazoci¹gu i ewentualnego irañskiego tak czy inaczej bêdzie przebiegaæ przez terytorium Turcji. W pewnym stopniu trasa z Turkmenistanu przez Iran jest bardziej korzystna, poniewa potencja³ przepustowy jest wiêkszy, poza tym koszt budowy ruroci¹gów t¹ drog¹ jest te tañszy. Z drugiej strony, trasa przez Morze Kaspijskie, Azerbejd an i Gruzjê wydaje siê bardziej bezpieczna. 101

14 W tej sytuacji warto wspomnieæ równie o tym, e Turkmenistan nie ogranicza siê jedynie do wspó³pracy z pañstwami europejskimi i bliskowschodnimi. W ostatnich latach bardzo aktywnie rozwija siê wspó³praca Turkmenistanu z Chinami, które s¹ jednym z najwiêkszych odbiorców turkmeñskiego gazu. W przysz³oœci, jeœli stosunki rosyjsko-turkmeñskie w sekorze energetycznym nie zmieni¹ siê na lepsze, Iran wci¹ bêdzie pozostawaæ w miêdzynarodowej izolacji, a budownictwo transkaspijskiego gazoci¹gu bêdzie nadal kwesti¹ sporn¹, Turkmenistan mo e zwróciæ swoj¹ politykê energetyczn¹ w kierunku Chin. W 2009 roku zosta³ uruchomiony gazoci¹g Azja Œrodkowa Chiny, o przepustowoœci 40 mld m 3 gazu rocznie. Wnioski G³ównym konkurentem Turcji w tranzycie gazu ziemnego jest Rosja, która na ró ne sposoby próbuje hamowaæ powstawanie nowych alternatywnych tras przesy³u surowców energetycznych omijaj¹cych jej terytorium. Terytorium Turcji stanowi powa ne zagro enie dla rosyjskich interesów energetycznych w regionie Kaukazu Po³udniowego i Azji Œrodkowej. W przysz³oœci Turcja ma szansê skupiæ na swoim terytorium wszystkie g³ówne gazoci¹gi, które powstan¹ w tych regionach, co znacznie zmniejszy zale noœæ Turkmenistanu, Azerbejd anu i innych pañstw regionu od Rosji. Kreml nadal stara siê zachowaæ w³asne wp³ywy na Kaukazie Po³udniowym i Azji Œrodkowej. Stara siê tak e pog³êbiæ stosunki z Iranem, jednoczeœnie zmniejszaj¹c rolê Turcji jako pañstwa tranzytowego. Obecnie realnym zagro eniem dla rozbudowy infrastruktury energetycznej jest wojna domowa w Syrii, która coraz bardziej wychodzi poza granice pañstwa i niesie bezpoœrednie zagro- enie dla bezpieczeñstwa Turcji, co te mo e negatywnie wp³ywaæ na inwestycje w sektorze energetycznym Turcji. Dziœ Turcja lawiruje pomiêdzy sprzecznymi d¹ eniami jej s¹siadów i partnerów tak, aby nie zaszkodziæ w³asnym interesom i nie zepsuæ kruchych stosunków z poszczególnymi pañstwami. Obecnie mo na z pewnoœci¹ mówiæ o cichej wojnie energetycznej pomiêdzy Rosj¹ a UE i USA. G³ównym instrumentem tej wojny jest powstaj¹ca infrastruktura energetyczna w regionie Azji Œrodkowej, Kaukazu Po³udniowego i na Bliskim Wschodzie. Kierunki mo liwych tras ruroci¹gów ju dawno zosta³y okreœlone, jednak w wiêkszoœci przypadków ich budowa ma raczej uzasadnienie polityczne ni ekonomiczne. Trudno prognozowaæ, który z wariantów budowy nowych tras bêdzie mia³ miejsce w przysz³oœci, poniewa sektor energetyczny ju od dawna sta³ siê narzêdziem rozgrywek politycznych prowadzonych przez potêgi œwiatowe. W tej sytuacji Turcja powinna wykorzystaæ moment, poniewa w tej cichej wojnie energetycznej wygra ten, do którego nale ¹ najwa niejsze gazoci¹gi i ten, przez czyje terytorium bed¹ one przebiegaæ. 102

15 Literatura ABBASOW S., Azierbajd ano-turkmienskije spory na Kaspii prodol ajutsia. 0&Date=08/09/2012&PagePosition=1. Aktiwnyje Aktiwnyje szagi Turcyji po obiespieczieniju energieticzeskoj biezopasnosti. Ankara Ankara choczet stat posriednikom mie du Turkmienijej i Azerbejd anom w woprosie spornych miestoro dienij na Kaspii SMI, Ankarakhochet-stat-posrednikom-mezhdu-Turkmeniey-i-Azerbaydzhanom-v-voprose-spornykhmestorozhdeniy.html. Arab Arab gas pipeline agreement. Arab Gas.2012 Arab Gas Pipeline (AGP), Jordan, Syria, Lebanon, Egypt. Baku Baku i Aszhabad snowa wzialis za Kiapaz. British 2012 British Petroleum Statistical Review of World Energy, publications/statistical_energy_review_2011/staging/local_assets/pdf/statistical_review_ of_world_energy_full_report_2012.pdf Economic Economic distress, not ideological fervor, is behind Sinai s terror boom, Energy Energy Information Administration. Country Analysis Brief. Turkmenistan. GAD IJEW A.G., 2011 Glawnyje aspiekty energieticzeskoj stratiegii Turcyji. JERIOMIENKO A. i in., Azerbajd an: ekonomika z golowoju i demokratija z kliapom, «Dzerkalo ty nia. Ukraina», i_demokratiya_z_klyapom html. KAMALOW I., Energieticzeskije wojny w Priczornomorje i rosijsko-turieckie otnoszenija. KUZ MICZIEW E., Ju nyj potok porodit nowyje probliemy. Kiapaz Kiapaz ili Serdar? Wokrug woprosow o prinaleznosti miestoro dienija na szelfie Kaspija, Marszrut 2012 Marszrut gazoprowoda South Stream. MEL NYK J., Perspektywy realizaciji projektu Piwdennyj Potik, jogo mozlywyj wplyw na energetycznu bezpeku Ukrainy. FATULLA A., Bitwa za gazowyje rynki

16 Szaban Szaban: sowmiestnaja razrabotka Kiapaza luczszyj pyt rieszenija spora mie du Baku i Aszhabadom. ALIYEV M., End of Russian Monopoly in Energy?! Blue 2012 Blue Stream Natural Gas Pipeline. Capacity Trans Adriatic Pipeline Key Features. Capacity, CIASTOÑ S., Gazoci¹g Transkaspijski jest w interesie Azerbejd anu i Turkmenistanu, Energy Information Administration, Brief country profile. Turkey October, 2006, Gas Gas Interconnection Turkey Bulgaria (ITB). Gazprom Gazprom, Geopolityka ruroci¹gów. Wspó³zale noœæ energetyczna a stosunki miêdzypañstwowe na obszarze postsowieckim 2008, pod red. E. Wycieszkiewicza, PISM 2008, str JAKÓBIK W., SOCAR zamierza zdominowaæ Korytarz Po³udniowy. JAROSIEWICZ A., Po³udniowy Korytarz Gazowy Azerbejd anu i Turcji. OSKOT A., Styczeñ 2005 Turcja korytarz tranzytowy dla surowcow energetycznych do UE? M YNARSKI T., 2011 Bezpieczeñstwo energetyczne w pierwszej dekadzie XXI wieku. Mozaika interesów i geostrategii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków, str MODZELEWSKA I., Skrócenie trasy gazoci¹gu Nabucco. Nabucco Nabucco-West dostanie gaz od konsorcjum Shah Deniz. _1_0_0.html Nabucco 2012 Nabucco-West Route. Nabucco-West Nabucco-West Pipeline Overview. Nowyje Nowyje gazowyje pieriegowory Irana, Turkmienistana I Turcyji. Ostrze enie Ostrze enie przed wojn¹ na Morzu Kaspijskim html Po³udniowy Po³udniowy Korytarz Gazowy Azerbejd anu i Turcji

17 Russians Russians Build Turkey-Syria Pipeline. RYBCZYÑSKI A., Azerbejd an Turcja. Nie czekali na Nabucco. SOCCOR V., Trans-Adriatic Pipeline Project Considers Reconfiguration in TANAP s Wake, South South Stream Construction to Be Launched in December Putin. Trans Adriatic Trans Adriatic Pipeline Project Plan. Trans Trans Adriatic Pipeline Concept. Transcaspian Transcaspian gas pipeline accord signed. Turcja Turcyja razreszyt transit gaza w Ewropu iz liuboj strany, w tom czisle iz Irana. Turcja Turcja rzuca rêkawicê Gazpromowi. Turkmenistan Turkmenistan. Historia Spo³eczeñstwo Polityka, pod red. T. Bodio, Warszawa, 2005, str VOYTYUK O., 2012 Potencja³ energetyczny pañstw Unii Europejskiej. Wydawnictwo Uniwersytet w Bia³ymstoku, Bia³ystok, str WASZKIEWICZ A., Nowe szlaki jedwabne. WATKINS E., Greece-Turkey gas pipeline link inaugurated. WOLSKA J., Turkmeñska era wielkiego odrodzenia. Wopros Wopros o tranzitie turkmienskogo gaza czerez Iran w Turciju ostajotsia nie soglasowanym, Wybuch Wybuch gazoci¹gu ³¹cz¹cego Iran i Turcjê. Turcje.html 105

18 Oksana VOYTYUK The Role of Turkey in the transit of natural gas from the Caspian Sea region, Central Asia, and Middle East to the EU countries Abstract The geographical location of Turkey has in the last decade, begun to play an increasingly important role. Lying at the crossroads of transit routes running from Asia and the Middle East to Europe, Turkey attracts the attention of world powers. The twenty-first century has seen intensified competition for access to energy resources in different regions of the world, while EU energy relations with Russia a major supplier of natural gas to European markets have seen complications. Russia, not wanting to lose such a huge European market, began building new pipelines directly from the supplier to the customer, bypassing transit countries such as Ukraine and Belarus (for example, Nord Stream). However, the European Union, increasingly aware of just how much it depended on a single supplier, began to look for new natural gas transportation routes bypassing Russian territory and thereby reducing Russia's impact on EU energy policy. In this context, Turkey has become a local point of interest, because its territory connects pipelines from different regions of the world. Moreover, Turkey taking advantage of its geopolitically comfortable position also wants to be involved in energy policy as a transit state. Wishing to have an impact on the future distribution pipeline routes through its territory, Turkey has managed to somewhat thwart European and Russian plans for construction of the gas pipelines Nabucco and South Stream, by signing an agreement with Azerbaijan for construction of the Transanatolian pipeline (TANAP). Such a decision has forced Russia to speed up the construction of South Stream and the European Union to change Nabucco to Nabucco-West and significantly reduce the cost of building the pipeline. In addition Turkey counts on cooperation in the energy sector of Middle Eastern countries such as Iran, Iraq, and in the future Syria. Despite currently turbulent conditions in the Middle East (the war in Syria, the conflict between Israel and Palestine), Turkey has not given up on plans for the construction and commissioning of new, economically viable pipelines running from the Middle East through Turkey to the European Union. KEY WORDS: Southern Gas Corridor, pipeline, energy relations