ISBN Copyright by Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe Wydawca: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, Gdańsk, al.

Transkrypt

1

2

3

4 Redakcja merytoryczna: Robert Tocha Redakcja językowa: Renata Korewo, Dorota Szkudlarek Korekta: Aleksandra Grygo Przygotowanie mapy: Robert Tocha Opracowanie graficzne mapy: Elżbieta Nowaczyk Grafika komputerowa: Elżbieta Nowaczyk, Marcin Szymkowiak Okładka: Jarosław Zakrzewski Redakcja techniczna: Aleksandra Grygo Skład: Joanna Szyller Na okładce: William Heath Marsz intelektu, rysunek satyryczny z 1828 r. / Science Museum/East News. Poradnik zawiera scenariusze lekcji do podręcznika do historii dla klasy trzeciej gimnazjum Podróże w czasie autorstwa Tomasza Małkowskiego i Jacka Rześniowieckiego. ISBN Copyright by Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe Wydawca: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, Gdańsk, al. Grunwaldzka 413 Gdańsk Wydanie pierwsze Druk i oprawa: Normex, Gdańsk Wszystkie książki Wydawnictwa dostępne są w sprzedaży wysyłkowej. Zamówienia prosimy nadsyłać pod adresem: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe Gdańsk 52, skrytka pocztowa 59 tel , fax , gwo@gwo.pl

5 ... Spis treści Wprowadzenie.. 6 Rozkład materiału nauczania i plan wynikowy Rewolucja przemysłowa W Europie XIX stulecia Romantyczna Europa 17. Zjednoczenie Włoch i Niemiec Jaka będzie Ameryka? Scenariusze lekcji Brzemię białego człowieka? Wiek rozumu 2. Nowe potęgi w Europie Widmo komunizmu 21. Na przełomie wieków My, naród Stanów Zjednoczonych Świat pędzi coraz szybciej... lekcja powtórzeniowa Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi Polska po kongresie wiedeńskim Rewolucjapożerawłasnedzieci Powstanie listopadowe Od dyrektoriatu do cesarstwa Po klęsce Upadek Napoleona Powstanie styczniowe Czasy rozumu i rewolucji lekcja powtórzeniowa 8. Ostatni król Polski 9. Wiwat 3 maja! Nie damy pogrześć mowy Socjaliści i narodowcy Polska w latach lekcja powtórzeniowa Koniec Polski? Wybuch wielkiej wojny Jeszcze Polska nie umarła Cała władza w ręce rad! Księstwo Warszawskie Koniec wojny 151 Upadek pierwszej Rzeczypospolitej lekcja powtórzeniowa 13. Europa Świętego Przymierza Niepodległa Polska Wielka wojna lekcja powtórzeniowa

6 Wprowadzenie Proponowane scenariusze lekcji są zgodne z Podstawą programową kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, DzU z 2009 roku, nr 4, poz. 17) oraz programem nauczania historii dla klas I III gimnazjum Podróże w czasie, autorstwa T. Małkowskiego i J. Rześniowieckiego. Konspekty skorelowane są z treścią podręcznika dla klasy III, napisanego przez tych samych autorów, oraz z zawartością zeszytu ćwiczeń, autorstwa T. Małkowskiego. Obie te książki zostały wydane przez Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe. Scenariusze lekcji odpowiadają tematom z podręcznika. Jak wiadomo, nauczyciel w ciągu roku szkolnego ma do dyspozycji 72 godziny lekcyjne. W scenariuszach uwzględniono 61 godzin lekcyjnych, 11 godzin pozostawiając do dyspozycji nauczyciela. Cele lekcji zgodnie z zasadami pomiaru dydaktycznego ujęte zostały operacyjnie. W konspektach wykorzystano aktywne metody pracy, wprowadzone i popularyzowane przez ministerialne programy edukacyjne Nowa Szkoła, Kreator oraz fundację Centrum Edukacji Obywatelskiej, działającą w ramach międzynarodowego programu East European Constitutionalism Project, a także program SIERRA PHARE PEIE. Autorki wykorzystały też własne doświadczenia z licznych kursów, w których uczestniczyły i które prowadziły. Najwięcej jednak doświadczeń i rozwiązań zaczerpnęły z pracy w szkole. Nie trzeba przekonywać nauczycieli, że lekcje prowadzone metodami aktywnymi powodują emocjonalne związanie ucznia z przedmiotem, a co za tym idzie większe zaangażowanie i chęć podejmowania pracy badawczej. Konspekty opracowane zostały według schematu uwzględniającego następujące elementy: cele ogólne i szczegółowe lekcji (kursywą w scenariuszach i planie wynikowym oznaczono wymagania wynikające z Podstawy programowej, które nauczyciel jest zobowiązany zrealizować), środki dydaktyczne, metody i forma zajęć, czas zajęć, struktura i opis lekcji, propozycje metod kontroli oraz komentarz do lekcji. Proponowane scenariusze mają być odpowiedzią na oczekiwania nauczycieli, służyć pomocą w organizacji zajęć i zachęcać do wymiany doświadczeń. Można wykorzystać konspekty w całości lub wprowadzić tylko ich pewne elementy, w zależności od warunków pracy i własnych upodobań.

7 Rozkład materiału nauczania iplanwynikowy Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, opublikowana w Dzienniku Ustaw z 15 stycznia 2009 roku, wprowadziła nowy system nauczania i wychowania. Zostały w niej określone cele kształcenia sformułowane w języku wymagań ogólnych oraz treści kształcenia i oczekiwane umiejętności uczniów wyrażone w języku wymagań szczegółowych. Ponieważ wymagania ogólne (ujęte w trzech obszarach: I. Chronologia historyczna; II. Analiza i interpretacja historyczna; III. Tworzenie narracji historycznej) odnoszą się do umiejętności nabywanych w toku całego kształcenia historycznego, plan wynikowy uwzględnia tylko wymagania szczegółowe, dotyczące poszczególnych jednostek lekcyjnych. Kursywą oznaczono wymagania wynikające z Podstawy programowej, które nauczyciel jest zobowiązany zrealizować. Cele i materiał poszczególnych tematów zostały sformułowane w ujęciu operacyjnym i zakwalifikowane na poziomy wymagań: podstawowy (P) i ponadpodstawowy (PP). Bardziej szczegółowe ujęcie wymagań, z podziałem na poszczególne oceny, nauczyciele znajdą na stronie internetowej Wydawnictwa. Przedstawiony plan wynikowy jest jedynie propozycją rozwiązań metodycznych, z której nauczyciel może skorzystać, dostosowując ją do kryteriów oceniania sporządzonych na potrzeby jego uczniów.

8 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI I. UPADEK STAREGO ŁADU DZIAŁ LICZBA GODZIN Czego będziemy się uczyć w klasie III gimnazjum? 1 Zapoznanie uczniów z tematyką zajęć, przedmiotowym systemem oceniania. Omówienie zasad kontroli i oceny osiągnięć ucznia. 1. Wiek rozumu 2 Uczeń zna: postacie: Immanuela Kanta, Kartezjusza, Jeana Jacques a Rousseau, Monteskiusza, Woltera, Denisa Diderota (P), braci Montgolfier (PP), najważniejsze postulaty filozofów oświecenia (P). Uczeń rozumie: pojęcia: nowożytna nauka, oświecenie, filozofowie, prawa człowieka, umowa społeczna, trójpodział władzy (P), racjonalizm, deizm, klasycyzm, Wielka encyklopedia francuska, encyklopedyści, cenzura (PP), rolę, jaką przypisywano Wielkiej encyklopedii francuskiej (PP), proces przemian cywilizacyjnych, które zaszły w epoce oświecenia (PP). Uczeń potrafi: wymienić wynalazki XVIII w. (P), przedstawić stan wiedzy XVIII-wiecznych Europejczyków o świecie (PP), wyjaśnić, na czym polegał porządek panujący w Europie w XVII i XVIII w. (P), umiejscowić oświecenie w czasie i przestrzeni (P), wymienić idee oświecenia i rozpoznać je w nauce, literaturze, architekturze i sztuce (P), scharakteryzować zasadę trójpodziału władzy Monteskiusza i zasadę umowy społecznej Rousseau (P), przedstawić poglądy Woltera (PP), określić stosunek filozofów oświecenia do religii i Kościoła (PP), dostrzec rodzącą się ideę praw człowieka (PP), porównać średniowieczny, renesansowy i oświeceniowy pogląd na świat i człowieka jako element postępu cywilizacyjnego (PP), wymienić te idee oświecenia, które przetrwały do czasów współczesnych (P). 2. Nowe potęgi weuropie 2 Uczeń zna: daty: , 1701, 1709 (P), postacie: Piotra I Wielkiego, Katarzyny II Wielkiej, Fryderyka II Wielkiego, Marii Teresy, Uczeń rozumie: pojęcia: trzecia wojna północna, militaryzm, absolutyzm oświecony (P), wielki elektor (PP), proces przemian cywilizacyjnych, które Uczeń potrafi: wskazać na mapie europejskie oświecone monarchie absolutne i kierunki ich ekspansji (P), scharakteryzować funkcjonowanie absolutyzmu oświeconego na przykładzie Rosji, Prus i Austrii (PP), przedstawić proces powstawania państwa pruskiego (PP), porównać reformy oświeceniowe wprowadzone w Rosji, Prusach iaustrii(p), 8

9 3. My, naród Stanów Zjednoczonych... Józefa II (P), Fryderyka Wilhelma (PP), lata panowania Piotra I Wielkiego, Katarzyny II Wielkiej, Fryderyka II Wielkiego, Marii Teresy i Józefa II (PP), zasadnicze cele, do których realizacjidążyliwładcy Rosji, Prus i Austrii (P). 1 Uczeń zna: daty: 1775, 4 VII 1776, 1783, 1787 (P), 1765, 1773, 1777, 1779, 1781, 1791 (PP), postacie:jerzego Waszyngtona, Tadeusza Kościuszki, Kazimierza Pułaskiego (P), najważniejsze treści zawarte w Deklaracji niepodległości i Karcie Praw (P), główne instytucje ustrojowe Stanów Zjednoczonych (P). zaszły w Rosji, Prusach i Austrii (PP), wpływ idei oświecenia na przemiany ustrojowe w XVIII w. (P). Uczeń rozumie: pojęcia: kolonia, Indianie, opłata stemplowa, konstytucja, system prezydencki (P), bostońska herbatka (PP). omówić przebieg ekspansji terytorialnej Rosji i Prus (PP), ocenić działalność władców absolutnych Rosji, Prus i Austrii (PP), dostrzec rosnącą potęgę sąsiadów Rzeczypospolitej i wynikające stąd zagrożenia (PP). Uczeń potrafi: wskazać na mapie zasięg kolonii angielskich w Ameryce Północnej w II połowie XVIII w. (P), opisać warunki życia i zajęcia kolonistów europejskich w Ameryce Północnej (P), wymienić najważniejsze różnice między koloniami na Północy i na Południu (PP), scharakteryzować relacje między koloniami amerykańskimi a Wielką Brytanią (PP), przedstawić przyczyny konfliktu między kolonistami a Wielką Brytanią (P), omówić przebieg i następstwa amerykańskiej wojny o niepodległość (PP), przedstawić i ocenić wkład Polaków w walkę o niepodległość Stanów Zjednoczonych (PP), wyjaśnić, w jaki sposób konstytucja amerykańska realizowała w praktyce zasadę trójpodziału władzy (P), dostrzec w Deklaracji niepodległości i Karcie Praw realizację oświeceniowej idei praw człowieka (PP). I. UPADEK STAREGO ŁADU 9

10 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI I. UPADEK STAREGO ŁADU DZIAŁ LICZBA GODZIN 4. Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi Rewolucja pożera własne dzieci Część I. Francja republiką Część II. Wielki terror 1 Uczeń zna: daty: , 14 VII 1789, 4/5 VIII 1789, VIII 1789, IX 1791 (P), V 1789, 17 VI 1789, 1790 (PP), postacie: Ludwika XVI (P), Emmanuela Sieyès go (PP), treść najważniejszych dokumentów wydanych w czasie rewolucji francuskiej (w latach ) (P), strukturę społeczeństwa francuskiego przed rewolucją (P). Uczeń rozumie: pojęcia:staryład, stan trzeci, burżuazja, Stany Generalne, Zgromadzenie Narodowe, rewolucja francuska, Bastylia, monarchia konstytucyjna (P), wielka trwoga (PP), do czego dążyła burżuazja francuska biorąca udział w rewolucji (P), wpływ idei oświecenia na wybuch rewolucji francuskiej oraz na treść Deklaracji praw człowieka i obywatela i konstytucji z 1791 r. (PP). Uczeń potrafi: wyjaśnić główne przyczyny rewolucji (P), wskazać przyczyny niezadowolenia stanu trzeciego z panującej we Francji sytuacji (P), przedstawić okoliczności zwołania Stanów Generalnych i utworzenia Zgromadzenia Narodowego (P), opisać główne zasady ideowe rewolucji francuskiej zawarte w Deklaracji praw człowieka i obywatela (PP), omówić działalność Zgromadzenia Narodowego (w latach ) (PP), scharakteryzować relacje między Kościołem a państwem w czasie rewolucji francuskiej (w latach ) (PP), ocenić znaczenie Deklaracji praw człowieka i obywatela dla realizacji oświeceniowej idei praw człowieka (PP), omówić ustrój Francji na podstawie konstytucji uchwalonej w 1791 r. (PP). 2 Uczeń zna: daty: IX 1792, 21 IX 1792, I 1793, (P), postacie: Maksymiliana Robespierre a (P), Georges a Dantona (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:jakobini, sankiuloci, Konwent, Komitet Ocalenia Publicznego, dekret o podejrzanych, trybunał rewolucyjny, wielki terror (P), prawica, lewica, centrum, Marsylianka, kontrrewolucja (PP), Uczeń potrafi: wymienić postulaty sankiulotów i wyjaśnić, w jaki sposób dążyli oni do ich realizacji (P), opisać reakcję władców europejskich na wydarzenia w rewolucyjnej Francji (P), omówić przebieg wojny Francji z Austrią i Prusami (PP), przedstawić okoliczności, w których doszło do przekształcenia się Francji w republikę (P), opisać działania podejmowane przez Konwent w celu ratowania republiki francuskiej (PP), 10

11 6. Od dyrektoriatu do cesarstwa Część I. Od dyrektoriatu do konsulatu Część II. Cesarz Francuzów 7. Upadek Napoleona Część I. Napoleońska Europa Część II. Upadek Napoleona 2 Uczeń zna: daty: , , , XII 1804 (P), 1801, 1804, 1805, 1806 (PP), postać:napoleona Bonaparte (P), najważniejsze przepisy zawarte wkodeksienapoleona (P). 2 Uczeń zna: daty: 1807, 1812, 1813, 1814, 1815 (P), 1821 (PP), postać:ludwika XVIII (PP), proces przemian świadomości Francuzów w dobie rewolucji (PP), różnorodność postaw społecznych w warunkach zagrożenia na przykładzie rewolucyjnej Francji (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: dyrektoriat, zamach stanu, konsulat, konkordat, Kodeks Napoleona, prawo cywilne, blokada kontynentalna (P), liceum (PP), proces przemian ustrojowych we Francji w latach (PP), powody, dla których państwa europejskie podjęły walkę z Napoleonem (PP), przyczyny przywiązania Francuzów do Napoleona (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: Wielka Armia, bitwa narodów, cesarstwo 100-dniowe, kongres (P), nacjonalizm (PP), scharakteryzować relacje między Kościołem a władzami rewolucyjnej Francji (w okresie wielkiego terroru) (PP), wskazać charakterystyczne cechy dyktatury jakobińskiej (P), przedstawić skutki wielkiego terroru (P), ocenić skutki rewolucji francuskiej (PP). Uczeń potrafi: przedstawić sytuację panującą we Francji w okresie rządów dyrektoriatu (P), wyjaśnić okoliczności, w których Napoleon został pierwszym konsulem (P), omówić dokonania Napoleona w okresie konsulatu (P), wymienić główne cele Napoleona (P), dostrzec znaczenie Kodeksu Napoleona jako podstawy nowoczesnego prawa cywilnego (PP), omówić przebieg wojen napoleońskich w latach (PP), wskazać na mapie państwa, z którymi walczył Napoleon, oraz miejsca najważniejszych bitew stoczonych w latach (P), wyjaśnić przyczyny sukcesów politycznych i militarnych Francji w okresie wojen napoleońskich (PP), opisać zmiany w Europie w okresie napoleońskim w zakresie stosunków społeczno-gospodarczych i politycznych (PP), dostrzec wpływ jednostki na dzieje (PP), ocenić dokonania Napoleona w polityce wewnętrznej i jako dowódcy wojskowego (PP). Uczeń potrafi: wskazać na mapie terytorium cesarstwa francuskiego i kraje, które znajdowały się w strefie jego wpływów (P), opisać zmiany w Europie w okresie napoleońskim w zakresie stosunków społeczno-gospodarczych i politycznych (PP), dostrzec słabe strony imperium stworzonego przez Napoleona (PP), I. UPADEK STAREGO ŁADU 11

12 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI I. UPADEK STAREGO ŁADU DZIAŁ LICZBA GODZIN Czasy rozumu i rewolucji (lekcja powtórzeniowa) Upadek starego ładu (sprawdzian wiadomości) postanowienia pokoju w Tylży (P). powody wzrostu nastrojów nacjonalistycznych w krajach europejskich (PP), złożoność przyczyn upadku Napoleona (PP). wyjaśnić przyczyny wybuchu wojny Francji z Rosją (P), omówić przebieg działań wojennych w latach i ich skutki (PP), wskazać na mapie szlak wyprawy Wielkiej Armii i miejsca najważniejszych bitew stoczonych w latach (P), opisać przebieg stu dni Napoleona (P), ocenić dokonania Napoleona jako dowódcy wojskowego (PP), dokonać całościowej oceny epoki napoleońskiej (PP). 1 Uczeń zna: najważniejsze postacie i wydarzenia zhistoriieuropy i Ameryki Północnej w XVIII i na początku XIX w. (P). Uczeń rozumie: związek między ideami oświeceniowymi a głównymi wydarzeniami politycznymi i przemianami społecznymi, jakie zaszły na przełomie XVIII ixixw.(pp). Uczeń potrafi: przedstawić poglądy najważniejszych filozofów oświecenia (P), wyjaśnić, jak zmieniał się układ sił w Europie w XVIII i na początku XIX w. (PP), wskazać na mapie najważniejsze zmiany terytorialne w XVIII i na początku XIX w. (P), scharakteryzować przemiany ustrojowe, jakie dokonały się pod wpływem idei oświecenia (P), omówić zmiany w organizacji wojska i sposobie prowadzenia wojen na przełomie XVIII i XIX w. (PP), dostrzec wzrastającą rolę burżuazji jako siły politycznej (PP), określić, jak na przełomie XVIII i XIX w. zmieniło się położenie chłopów (PP), wyjaśnić przyczyny utraty pozycji i znaczenia Kościoła (PP), wskazać pozytywne i negatywne strony wydarzeń, które nastąpiły na przełomie XVIII i XIX w. (PP), uzasadnić twierdzenie, że przemiany XVIII i początku XIX w. wciąż wywierają wpływ na współczesność (PP). 1 12

13 8. Ostatni król Polski 9. Wiwat 3 maja! Część I. Po rozbiorze Część II. Sejm Wielki 2 Uczeń zna: daty: 1764, 1768, , 1772 (P), 1765 (PP), postać:stanisława Augusta Poniatowskiego (P), zasady ustrojowe państwa polskiego zawarte w prawach kardynalnych (P), daneliczbowedotyczące ludności iterytoriówutraconych przez Polskę w wyniku I rozbioru (PP). 2 Uczeń zna: daty: , 1773, , 3 V 1791 (P), , 1789 (PP), postacie:tadeusza Rejtana, Hugona Kołłątaja, Juliana Ursyna Niemcewicza, Ignacego Krasickiego, Stanisława Staszica (P), Uczeń rozumie: pojęcia: Familia, Szkoła Rycerska, Monitor, prawa kardynalne, konfederacja barska (P), protektorat (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: Rada Nieustająca, Komisja Edukacji Narodowej, czasy stanisławowskie, styl klasycystyczny, Sejm Wielki (Czteroletni), Ustawa rządowa (P), Kuźnica Kołłątajowska, czarna procesja (PP), wpływ idei oświecenia na przemiany Uczeń potrafi: rozróżnić wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku Rzeczypospolitej (P), przedstawić okoliczności elekcji Stanisława Poniatowskiego na króla Polski (PP), opisać działalność reformatorską króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (PP), wyjaśnić okoliczności, w których doszło do zawiązania konfederacji przez różnowierców i katolików (PP), określić wpływ państw ościennych na wydarzenia w Polsce w latach (P), wyjaśnić zmiany w międzynarodowym położeniu Rzeczypospolitej w XVIII w. (PP), wyjaśnić przyczyny zawiązania konfederacji barskiej (P), opisać przebieg konfederacji barskiej (PP), łączyć w związki przyczynowo-skutkowe wydarzenia związane z konfederacją barską i I rozbiorem Polski (PP), wyjaśnić, na czym polegają różnice zdań w ocenie konfederacji barskiej (PP), wyjaśnić przyczyny I rozbioru Polski oraz podać jego skutki (P), sytuować w czasie I rozbiór Rzeczypospolitej i wskazać na mapie zmiany terytorialne po tym rozbiorze (P). Uczeń potrafi: omówić przebieg obrad sejmu rozbiorowego (PP), ocenić różne postawy posłów szlacheckich uczestniczących w obradach sejmu rozbiorowego (PP), przedstawić okoliczności powstania, zadania i osiągnięcia Komisji Edukacji Narodowej (P), omówić dokonania wybitnych twórców polskiego oświecenia (P), rozpoznać charakterystyczne cechy polskiego oświecenia i scharakteryzować przykłady sztuki okresu klasycyzmu z uwzględnieniem własnego regionu (PP), sytuować w czasie obrady Sejmu Wielkiego oraz uchwalenie Konstytucji 3 maja (P), II. URATOWAĆ RZECZPOSPOLITĄ 13

14 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI II. URATOWAĆ RZECZPOSPOLITĄ DZIAŁ LICZBA GODZIN 10. Koniec Polski? Część I. Konfederacja targowicka Część II. Insurekcja kościuszkowska Marcella Bacciarellego, Bernarda Bellotta (Canaletta), Stanisława Małachowskiego (PP), stronnictwa polityczne Sejmu Wielkiego (P), najważniejsze postanowienia sejmu rozbiorowego, reformy Sejmu Wielkiego i postanowienia Konstytucji 3 maja (P). świadomości Polaków w II połowie XVIII w. (PP), na czym polegał oświeceniowy charakter Konstytucji 3 maja (PP), znaczenie Konstytucji 3 maja jako próby ratowania państwa polskiego (PP). przedstawić okoliczności zwołania Sejmu Wielkiego i uchwalenia Konstytucji 3 maja (P), ocenić reformy Sejmu Wielkiego i Konstytucję 3 maja (PP). 2 Uczeń zna: daty: 1792, 1793, 24 III 1794, 1794, 1795 (P), 1798 (PP), postacie: Józefa Poniatowskiego, Tadeusza Kościuszki (P), Ksawerego Branickiego, Seweryna Rzewuskiego, Szczęsnego Potockiego, Jana Kilińskiego (PP), dane liczbowe dotyczące ludności Uczeń rozumie: pojęcia:konfederacja targowicka, wojna w obronie Konstytucji 3 maja, Naczelnik powstania, insurekcja kościuszkowska, kosynierzy, Uniwersał połaniecki (P), order Virtuti Militari (PP), symboliczne znaczenie pojęcia: targowica (P), znaczenie wydania Uniwersału połanieckiego (PP). Uczeń potrafi: omówić stosunek społeczeństwa polskiego oraz państw ościennych do reform Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja (PP), wyjaśnić okoliczności zawiązania konfederacji targowickiej (P) i ocenić jej następstwa (PP), omówić przebieg wojny w obronie Konstytucji 3 maja i przebieg powstania kościuszkowskiego (P), ocenić postawę króla Stanisława Augusta podczas wydarzeń 1792 r. (PP), przedstawić cele i następstwa powstania kościuszkowskiego (P), omówić stosunek chłopów i mieszczan do powstania (PP), dostrzec znaczenie insurekcji kościuszkowskiej jako pierwszego powstania narodowego (PP), wskazać na mapie miejsca najważniejszych bitew stoczonych wczasiewojnywobroniekonstytucji3majaipodczaspowstania kościuszkowskiego (P), 14

15 11. Jeszcze Polska nie umarła Księstwo Warszawskie iterytoriówutraconych przez Polskę w wyniku II i III rozbioru (PP). 2 Uczeń zna: datę:1797 (P), postacie:jana Henryka Dąbrowskiego, Józefa Wybickiego (P), przyczyny upadku państwa polskiego (P), okolicznościpowstania i słowa pieśni legionowej Jeszcze Polska nie umarła... (P). 2 Uczeń zna: daty:1807, 1809, 1813 (P), 1808, 1812 (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: Galicja, Legiony Polskie (P), istotę sporu historyków na temat przyczyn upadku państwa polskiego (PP), ponadczasową wartość pieśni Jeszcze Polska nie umarła... (P). Uczeń rozumie: pojęcia: szwoleżerowie, wolne miasto (PP), przyczyny niezadowolenia Polaków po utworzeniu Księstwa Warszawskiego (P), w czym przejawiała się zależność Księstwa Warszawskiego od Francji (P). sytuować w czasie II i III rozbiór Rzeczypospolitej i wskazać na mapie zmiany terytorialne po tych rozbiorach (P). Uczeń potrafi: rozróżnić wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku Rzeczypospolitej (P), omówić zmiany, jakie zaszły w życiu poszczególnych warstw społeczeństwa polskiego po rozbiorach (PP), scharakteryzować i ocenić różne postawy Polaków w stosunku do zaborców (PP), wyjaśnić okoliczności utworzenia Legionów Polskich (P), omówić organizację Legionów Polskich (P), opisać i ocenić działalność Legionów Polskich na terenie Włoch i Santo Domingo (PP), omówić plany Napoleona co do Polaków (P), wyjaśnić, dlaczego Polacy wiązali z osobą Napoleona nadzieje na odzyskanie niepodległości (P), ocenić politykę Napoleona wobec sprawy polskiej oraz postawę Polaków wobec Napoleona (PP). Uczeń potrafi: wyjaśnić okoliczności utworzenia Księstwa Warszawskiego ijego upadku (P), wskazać na mapie obszar Księstwa w 1807 i po 1809 r. (P), opisać cechy ustrojowe Księstwa Warszawskiego (P), przedstawić postawy i działalność Polaków podczas wojen napoleońskich (PP), omówić przebieg wojny z Austrią w 1809 r. (PP), wskazać mocne i słabe strony Księstwa Warszawskiego (PP), ocenić politykę Napoleona wobec sprawy polskiej oraz postawę Polaków wobec Napoleona (PP). II. URATOWAĆ RZECZPOSPOLITĄ 15

16 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI II. URATOWAĆ RZECZPOSPOLITĄ III. ŚWIAT W LATACH DZIAŁ LICZBA GODZIN Upadek pierwszej Rzeczypospolitej (lekcja powtórzeniowa) Uratować Rzeczpospolitą (sprawdzian wiadomości) 13. Europa Świętego Przymierza 1 Uczeń zna: najważniejsze postacie i wydarzenia zhistoriipolski w II połowie XVIII inapoczątku XIX w. (P). Uczeń rozumie: powody pozytywnego nastawienia Polaków do Napoleona i Francji (P), na czym polegają różnice w dokonywanej przez historyków ocenie wydarzeń, które doprowadziły do upadku państwa polskiego (PP). Uczeń potrafi: omówić próby reform państwa podejmowane w II połowie XVIII w. (P) i dokonać ich oceny (PP), przedstawić dorobek polskiego oświecenia (P), dostrzec mocne i słabe strony czasów stanisławowskich (PP), omówić zmiany w polskiej wojskowości na przełomie XVIII ixixw.(pp), scharakteryzować i ocenić różne postawy Polaków w obliczu kryzysu państwa polskiego i prób jego ratowania (PP), przedstawić relacje między Polakami a sąsiadami oraz wyjaśnić, co było ich wynikiem (PP). 1 2 Uczeń zna: daty: , 1815, (P), VII 1830, II 1848 (PP), postacie: Aleksandra I (P), Franciszka I, Fryderyka Wilhelma III, Karola X, Ludwika Filipa I, Napoleona III (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:kongres wiedeński, legitymizm, równowaga sił, Święte Przymierze, naród, świadomość narodowa, ruchy narodowe, Wiosna Ludów (P), konserwatyzm, rewolucja lipcowa, rewolucja belgijska, rewolucja lutowa (PP), Uczeń potrafi: przedstawić zasady i postanowienia kongresu wiedeńskiego (P), wskazać na mapie zmiany terytorialne po kongresie wiedeńskim (P), wyjaśnić, w jakim celu powołano Święte Przymierze (P), scharakteryzować ideologię konserwatyzmu (PP), opisać wpływ rewolucji francuskiej na kształtowanie się świadomości narodowej w Europie w I połowie XIX w. (PP), wyjaśnić główne założenia idei narodowych w Europie w I połowie XIX w. (P), omówić sytuację polityczną w Europie w latach (PP), wskazać na mapie tereny ogarnięte ruchami narodowymi w I połowie XIX w. (PP), 16

17 14. Rewolucja przemysłowa 15. W Europie XIX stulecia 1 Uczeń zna: daty: 1782, 1825 (P), postacie:jamesa Watta, George a Stephensona (P), ramy chronologiczne rewolucji agrarnej i przemysłowej wangliiiwinnych krajach (P). 1 Uczeń zna: daty: (PP), postać: królowej Wiktorii (PP). cele polityczne uczestników kongresu wiedeńskiego (P), wpływkongresuwiedeńskiego i Świętego Przymierza na sytuację narodów i państw Europy w I połowie XIX w. (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:rewolucja agrarna, maszyna parowa, rewolucja przemysłowa (P), płodozmian, klasa społeczna, związki zawodowe, liberalizm (PP), przyczyny rewolucji przemysłowej (P), różnicemiędzystanem a klasą społeczną (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:klasa średnia, stylwiktoriański, biedermeier (P), antyseptyka (PP), omówić przyczyny, przebieg iskutkiwiosny Ludów (P), wskazać pozytywne i negatywne strony wystąpień narodowych i rewolucji w I połowie XIX w. (PP), przedstawić bilans Wiosny Ludów (PP). Uczeń potrafi: omówić przemiany w rolnictwie w XVIII i na początku XIX w. (P), wymienić cechy charakterystyczne rewolucji przemysłowej (P), zidentyfikować najważniejsze wynalazki i odkrycia XVIII i XIX w. (P) oraz wyjaśnić następstwa ekonomiczne i społeczne ich zastosowania (PP), wytłumaczyć, dlaczego rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii (PP), wyjaśnić, dlaczego Anglię określano terminem: warsztat świata (P), scharakteryzować przemiany społeczne, które nastąpiły pod wpływem rewolucji przemysłowej (PP), wyjaśnić główne założenia idei liberalizmu (PP), podać przykłady pozytywnych i negatywnych skutków procesu uprzemysłowienia, w tym dla środowiska naturalnego (P), dostrzec powiązania między rewolucją przemysłową, przemianami społecznymi a wykształceniem się nowej ideologii liberalizmu (PP), ocenić skutki rewolucji przemysłowej (PP). Uczeń potrafi: scharakteryzować postawy różnych klas społecznych w I połowie XIX w. (PP), omówić relacje między przedstawicielami klasy średniej a robotnikami (P), III. ŚWIAT W LATACH

18 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI III. ŚWIAT W LATACH DZIAŁ LICZBA GODZIN 16. Romantyczna Europa 17. Zjednoczenie Włoch i Niemiec Część I. Zjednoczenie Włoch Część II. Zjednoczenie Niemiec naczympolegała sprzeczność interesów między robotnikami a zamożną klasą średnią (PP). opisać zmiany w poziomie życia różnych grup społecznych w XIX w. (P), przedstawić stosunek społeczeństwa w I połowie XIX w. do spraw związanych z higieną (P), podać przykłady walki z biedą i wyjaśnić, czy były one skuteczne (P), ocenić postępowanie zamożnych przedstawicieli klasy średniej (PP), wymienić przyczyny różnic społecznych (PP). 1 Uczeń zna: postacie: Ludwiga van Beethovena, Adama Mickiewicza, Fryderyka Chopina (P), Johanna Wolfganga Goethego, Eugène Delacroix (PP), główne cechy romantycznego artysty (P). Uczeń rozumie: pojęcia: romantyzm, wybitna jednostka, wieszcz (P), okultyzm, styl neogotycki (PP). Uczeń potrafi: wyjaśnić, co odróżniało Ludwiga van Beethovena od wcześniejszych kompozytorów (PP), umiejscowić romantyzm w czasie i przestrzeni (P), wyjaśnić genezę romantyzmu (P), scharakteryzować założenia romantyzmu (P), określić rolę wybitnej jednostki w społeczeństwie epoki romantyzmu (P), wyjaśnić, jaką rolę w XIX w. odgrywała literatura (PP), wymienić główne cechy malarstwa i architektury epoki romantyzmu (P). 2 Uczeń zna: daty: , 1861, 1866, 1870, 1871 (P), postacie: Wiktora Emanuela II, Camilla Cavoura, Giuseppe Garibaldiego, Ottona von Bismarcka, Wilhelma I (P). Uczeń rozumie: pojęcia:wyprawatysiąca, zjednoczenie oddolne, zjednoczenie odgórne (P), czerwone koszule (PP), rolę Camilla Cavoura i Giuseppe Garibaldiego w procesie jednoczenia Włoch i Ottona von Bismarcka w procesie jednoczenia Niemiec (PP). Uczeń potrafi: przedstawić sytuację polityczną Włoch i Niemiec po kongresie wiedeńskim (PP), omówić cele i etapy jednoczenia Włoch i Niemiec (P), lokalizować na mapie najważniejsze miejsca i obszary związane z kolejnymi etapami jednoczenia Włoch i Niemiec oraz wskazać na mapie obszar Królestwa Włoch i Cesarstwa Niemieckiego (P), dostrzec podobieństwa i różnice w procesie jednoczenia Włoch iniemiec(pp). 18

19 18. Jaka będzie Ameryka? 19. Brzemię białego człowieka? 20. Widmo komunizmu 1 Uczeń zna: daty: (P), 1860, 1861, 1863, 1865 (PP), postacie:abrahama Lincolna, Roberta Lee (P), Winfielda Scotta (PP). 1 Uczeń zna: ramy chronologiczne kolonializmu iimperializmu(p), metody, jakich używały państwa w celu podporządkowania sobie kolonizowanych terenów (P). 1 Uczeń zna: datę:1848 (P), postacie:karola Marksa, Uczeń rozumie: pojęcia: abolicjonizm, Unia, secesja, Konfederacja, wojna secesyjna, wojnatotalna (P), Ameryka Łacińska, jankesi, Ku-Klux-Klan, segregacjarasowa(pp), związek między wydaniem Proklamacji zniesienia niewolnictwa a przebiegiem działań wojennych (P). Uczeń rozumie: pojęcia: kolonia, kolonializm, imperium, imperializm, metropolia, polityka pośredniego panowania, rasizm (P), Angielska Kompania Wschodnioindyjska, powstanie Mahdiego, wojna opiumowa, gubernator (PP), wpływ przemian gospodarczych i społecznych na rozwój imperializmu (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: nadprodukcja, kryzys gospodarczy, socjalizm, komunizm, Uczeń potrafi: wymienić najważniejsze różnice między Północą a Południem Stanów Zjednoczonych (P), przedstawić okoliczności, w których doszło do secesji 11 stanów Południa (P), opisać przyczyny i skutki wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych (P), omówić przebieg wojny secesyjnej (PP), wskazać na mapie najważniejsze miejsca związane z wojną secesyjną (PP), omówić cele i działalność Ku-Klux-Klanu (PP), przedstawić sytuację czarnej ludności Stanów Zjednoczonych po zakończeniu wojny secesyjnej (PP). Uczeń potrafi: wymienić czynniki, które umożliwiły państwom europejskim podporządkowanie sobie większości świata (P), wyjaśnić przyczyny i sytuować w przestrzeni kierunki oraz zasięg ekspansji kolonialnej państw europejskich w XIX w. (P), opisać różne formy oporu wobec kolonizatorów i wyjaśnić przyczyny niepowodzeń tych działań (PP), przedstawić politykę imperialną Wielkiej Brytanii (PP), omówić(p)iocenić pozytywne i negatywne skutki polityki kolonialnej z perspektywy europejskiej oraz kolonizowanych społeczności i państw (PP). Uczeń potrafi: opisać funkcjonowanie gospodarki uprzemysłowionych krajów Europy i Stanów Zjednoczonych w II połowie XIX w. (PP), wyjaśnić główne założenia idei socjalizmu (P), III. ŚWIAT W LATACH

20 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI III. ŚWIAT W LATACH DZIAŁ LICZBA GODZIN 21. Na przełomie wieków Fryderyka Engelsa (P), Leona XIII (PP). marksizm, walka klas, proletariat, rewolucja socjalistyczna (P), koncern, kartel, monopol, socjaldemokracja, ateizm, socjalizm naukowy, utopia (PP), wpływ przemian gospodarczych i społecznych na kształtowanie się socjalizmu i komunizmu (PP). przedstawić poglądy Karola Marksa i Fryderyka Engelsa (P), dostrzec wpływ ideologii socjalistycznej na kształtowanie się świadomości społecznej i politycznej robotników (PP), wymienić cele, do których dążyli robotnicy, i stosowane przez nich metody walki (P), omówić zmiany w położeniu robotników w XIX w. (P), porównać ideologię komunistyczną z nauką Kościoła (PP), wskazać najważniejsze błędy w poglądach wyrażanych przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa (PP), opisać zmiany w poziomie życia różnych grup społecznych wxixw.(p). 1 Uczeń zna: daty: (PP), postacie: Ludwika Pasteura, Wilhelma Roentgena, Marii Skłodowskiej-Curie, Karola Darwina, Thomasa Edisona (P), Karla Benza, braci Wright, Grahama Bella, braci Lumière, Claude a Moneta (PP), ramy chronologiczne drugiej rewolucji przemysłowej (P). Uczeń rozumie: pojęcia: teoria ewolucji, druga rewolucja przemysłowa (rewolucja techniczna) (P), kultura masowa, powszechne prawo wyborcze, partia polityczna, emancypacja, sufrażystki, piękna epoka (la belle époque), impresjonizm (PP), powody, dla których przełom XIX i XX w. został nazwany piękną epoką (PP). Uczeń potrafi: zidentyfikować najważniejsze wynalazki i odkrycia XIX w. ipoczątków XX w. (P) oraz wyjaśnić następstwa ekonomiczne i społeczne ich zastosowania (PP), wymienić cechy charakterystyczne drugiej rewolucji przemysłowej (rewolucji technicznej) (P), wskazać różnice między pierwszą a drugą rewolucją przemysłową (P), przedstawić skutki przewrotu technicznego i postępu cywilizacyjnego, w tym dla środowiska naturalnego (P), scharakteryzować przyczyny i następstwa procesu demokratyzacji życia politycznego (PP), przedstawić nowe zjawiska kulturowe, w tym narodziny kultury masowej i przemiany obyczajowe (PP), omówić metody i efekty walki kobiet o zrównanie w prawach z mężczyznami (PP). 20

21 Świat pędzi coraz szybciej... (lekcja powtórzeniowa) Świat w latach (sprawdzian wiadomości) 22. Polska po kongresie wiedeńskim 1 Uczeń zna: najważniejsze postacie i wydarzenia z historii powszechnej XIX w. (P), umowne ramy czasowe XIX w. (P), najważniejsze wynalazki i odkrycia dokonane od II połowy XVIII do początków XX w. oraz sposoby ich zastosowania (P). 1 1 Uczeń zna: daty:1815 (P), 1823 (PP), postacie:wielkiego księcia Konstantego, Ksawerego Druckiego- -Lubeckiego (P), Adama Czartoryskiego (PP), decyzje kongresu wiedeńskiego w sprawie polskiej (P). Uczeń rozumie: wpływ przemian cywilizacyjnych na społeczeństwo, gospodarkę ipolitykępaństweuropejskich w XIX w. (P). Uczeń rozumie: pojęcia:autonomia, ziemie zabrane, uwłaszczenie, germanizacja (P), departament, ziemianie, inteligencja (PP). Uczeń potrafi: wyjaśnić, na czym polegał porządek europejski ustanowiony na kongresie wiedeńskim (P), podać przyczyny, które doprowadziły do załamania się porządku powiedeńskiego (P), scharakteryzować przemiany gospodarcze, które zaszły w państwach europejskich i Stanach Zjednoczonych pod koniec XVIII iwxixw.(p), opisać zmiany w wojskowości w XIX w. (PP), scharakteryzować XIX-wieczny imperializm (PP), omówić sposoby praktycznej realizacji idei praw człowieka w XIX inapoczątkuxxw.(pp), przedstawić przemiany, jakie zaszły w kulturze i sztuce w XIX w. (PP). Uczeń potrafi: wskazać na mapie nowy układ granic państw zaborczych na ziemiach polskich po kongresie wiedeńskim (P), scharakteryzować ustrój Królestwa Polskiego (P), porównać zakres autonomii Królestwa Kongresowego, Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Rzeczypospolitej Krakowskiej (PP), wymienić przypadki łamania konstytucji przez władców Rosji (P), przedstawić (P) i ocenić osiągnięcia Królestwa Polskiego w gospodarce, kulturze i szkolnictwie (PP), wyjaśnić cele i opisać metody działań zaborców wobec mieszkańców ziem dawnej Rzeczypospolitej oraz Śląska (PP), opisać sytuację gospodarczą panującą w Wielkim Księstwie PoznańskimiwGalicji(PP), omówić przebieg i skutki ekonomiczne uwłaszczenia chłopów w Wielkim Księstwie Poznańskim (PP), opisać sytuację polityczną Galicji po 1815 r. (PP). IV. POLSKA POD ZABORAMI III. ŚWIAT W LATACH

22 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI IV. POLSKA POD ZABORAMI DZIAŁ LICZBA GODZIN 23. Powstanie listopadowe Część I. Od niezadowolenia do nocy listopadowej Część II. Powstanie listopadowe 24. Po klęsce Część I. Wielka Emigracja Część II. Kraj po powstaniu 2 Uczeń zna: daty: 29 XI 1830, , 1832 (P), postacie: Mikołaja I, Piotra Wysockiego, Józefa Chłopickiego, Jana Skrzyneckiego (P), Waleriana Łukasińskiego, Ignacego Prądzyńskiego, Józefa Sowińskiego, Iwana Paskiewicza (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:sprzysiężenie podchorążych, noc listopadowa, Statut organiczny (P), filomata, dyktator powstania, katorga (PP), przyczyny klęski powstania (P). Uczeń potrafi: podać przykłady tajnych stowarzyszeń i przedstawić cele ich działalności (PP), sytuować w czasie i przestrzeni powstanie listopadowe (P), przedstawić przyczyny wybuchu powstania (P), omówić przebieg nocy listopadowej i wydarzeń lat (P), wskazać na mapie miejsca najważniejszych bitew stoczonych podczas powstania (P), omówić i ocenić różne postawy Polaków w czasie nocy listopadowej i powstania (PP), ocenić znaczenie powstania listopadowego dla trwania idei niepodległościowej (PP), omówić system represji wprowadzony przez cara Mikołaja I po klęsce powstania (P), rozróżniać bezpośrednie i długofalowe następstwa wydarzeń z lat (PP), przedstawić argumenty za i przeciw w dyskusji na temat szans na zwycięstwo w powstaniu (PP). 2 Uczeń zna: daty: 1846, 1848 (P), postacie: Jakuba Szeli (P), Wiktora Heltmana, Tadeusza Krępowieckiego (PP), liczebność i kierunki emigracji Polaków po powstaniu listopadowym (P). Uczeń rozumie: pojęcia:wielka Emigracja, Hotel Lambert, Towarzystwo Demokratyczne Polskie, mesjanizm, rabacja (P), emisariusz, gubernia (PP), przyczyny emigracji Polaków po powstaniu listopadowym (P), Uczeń potrafi: scharakteryzować główne nurty i postacie Wielkiej Emigracji (P), podać przyczyny popularności idei mesjanizmu w społeczeństwie polskim (PP), wyjaśnić związki polskiej literatury romantycznej z historią narodu (PP), dostrzec wpływ idei romantycznych na postawy Polaków (PP), omówić sytuację Polaków po klęsce powstania listopadowego w zaborze rosyjskim i na ziemiach zabranych oraz w zaborze pruskim i Rzeczypospolitej Krakowskiej (P), 22

23 25. Powstanie styczniowe 26. Nie damy pogrześć mowy... Część I. Rusyfikacja i germanizacja Część II. Przy tobie, Najjaśniejszy Panie... 2 Uczeń zna: daty: 22/23 I 1863, , 1864 (P), 1860 (PP), postacie: Aleksandra II, Romualda Traugutta (P), Aleksandra Wielopolskiego (PP). 2 Uczeń zna: daty: (P), , 1885 (PP), postacie:najwybitniejszych przedstawicieli polskiej kultury z II połowy XIX i początków XX w. (P), Michała Drzymały (PP), złożoność przyczyn wystąpień chłopskich w Galicji w 1846 r. (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: odwilż, czerwoni, biali, branka (P), konspiracyjny, rewolucja moralna, Rząd Narodowy, tajne państwo (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:rusyfikacja, pozytywizm, praca organiczna, praca upodstaw,trójlojalizm, Młoda Polska (P), generał-gubernator, Kulturkampf, rugi pruskie, Komisja Kolonizacyjna, szkołakrakowska (PP), przedstawić okoliczności wybuchu i upadku powstania krakowskiego oraz jego skutki (PP), opisać wydarzenia, jakie zaszły podczas rabacji galicyjskiej (P), omówić przebieg Wiosny Ludów na ziemiach polskich (PP), rozróżniać bezpośrednie i długofalowe następstwa powstańczych ruchów narodowych (PP). Uczeń potrafi: omówić sytuację w Królestwie Polskim przed powstaniem styczniowym (P), ocenić działalność Aleksandra Wielopolskiego (PP), porównać program czerwonych z programem białych (P), opisać relacje między stronnictwami czerwonych i białych (PP), sytuować w czasie i przestrzeni powstanie styczniowe (P), przedstawić przyczyny, przebieg i skutki powstania styczniowego (P), porównać przebieg i charakter powstania listopadowego i styczniowego (PP), przedstawić problem chłopski w czasie powstania oraz sposoby jego rozwiązania przez władze powstańcze i rosyjskie (PP), omówić organizację i sposób działania tajnego państwa (PP), dokonać bilansu powstania styczniowego (PP). Uczeń potrafi: opisać sytuację panującą w zaborze rosyjskim po stłumieniu powstania styczniowego (P), rozróżniać bezpośrednie i długofalowe następstwa powstańczych ruchów narodowych (PP), wyjaśnić cele i opisać metody działań zaborców wobec mieszkańców ziem dawnej Rzeczypospolitej (PP), omówić efekty rusyfikacji i germanizacji prowadzonych od II połowy XIX w. (PP), scharakteryzować i ocenić zróżnicowane postawy społeczeństwa wobec zaborców (PP), IV. POLSKA POD ZABORAMI 23

24 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI IV. POLSKA POD ZABORAMI DZIAŁ LICZBA GODZIN 27. Socjaliści i narodowcy Polska w latach (lekcja powtórzeniowa) metody walki Polaków z rusyfikacją i germanizacją (P), ramy chronologiczne polskiego pozytywizmu i Młodej Polski (P), główne założenia polskiego pozytywizmu i Młodej Polski (P). związek między klęską idei powstań narodowych a cechami polskiego pozytywizmu (PP), potrzebę walki Polaków z rusyfikacją i germanizacją (P). wyjaśnić, na czym polegała autonomia Galicji (P), porównać warunki życia społeczeństwa w trzech zaborach w II połowie XIX w., uwzględniając możliwości prowadzenia działalności społecznej i rozwoju narodowego (P). 1 Uczeń zna: daty: 1893, 1895, (P), 1882, 1900 (PP), postacie: Romana Dmowskiego, Wincentego Witosa (P), Ludwika Waryńskiego, MikołajaII (PP), nazwy polskich partii politycznych i ich założenia programowe (P). Uczeń rozumie: pojęcia:endecja (P), antysemityzm, egoizm narodowy, krwawa niedziela, Duma (PP), wpływ idei socjalizmu, nacjonalizmu idemokracjina kształtowanie się polskiego ruchu politycznego (PP), przyczyny konfliktu między PPS a endecją wczasierewolucji 1905 r. (PP). Uczeń potrafi: scharakteryzować strukturę narodowościową ziem polskich w II połowie XIX w. (PP), omówić rozwój gospodarczy ziem polskich w II połowie XIX w. (P), przedstawić główne nurty życia politycznego pod zaborami na przełomie XIX i XX w. (P), porównać warunki życia społeczeństwa w trzech zaborach w II połowie XIX w., uwzględniając możliwości prowadzenia działalności społecznej i rozwoju narodowego (P), przedstawić przyczyny, przebieg i skutki rewolucji na ziemiach polskich (PP). 1 Uczeń zna: najważniejsze postacie i wydarzenia Uczeń rozumie: rolę polskiej literatury jako metody walki Uczeń potrafi: wskazać na mapie podział terytorialny ziem polskich po 1815 r. (P), omówić polskie dążenia do odzyskania niepodległości (P), 24

25 Polska pod zaborami (sprawdzian wiadomości) 28. Wybuch wielkiej wojny Część I. Od zbrojnego pokoju do wybuchu wojny Część II. I wojna światowa zhistoriipolski w latach (P). 1 2 Uczeń zna: daty:28 VI 1914, , 1915, II XII 1916, VI XI 1916, II 1917 (P), 1882, 1907, VI 1916 (PP), postacie: Franciszka Ferdynanda (P), Aleksieja Brusiłowa (PP), cele wojenne najważniejszych państw biorących udział w I wojnie światowej (P). przeciw rusyfikacji i germanizacji (PP), wpływ romantyzmu i pozytywizmu na kształtowanie poglądów Polaków na temat metod walki o niepodległość państwa (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:trójprzymierze (państwa centralne), Trójporozumienie (ententa), wielka wojna, wojna pozycyjna, nieograniczona wojna podwodna (P), zbrojny pokój, wyścig zbrojeń, ultimatum, orędzie, plan Schlieffena, cud nad Marną, ofensywa Brusiłowa (PP), znaczenie określenia: wrzenie w bałkańskim kotle (PP), złożoność przyczyn, które doprowadziły do wybuchu I wojny światowej (PP). wskazać najważniejsze przyczyny klęsk polskich powstań narodowych (P), omówić politykę państw zaborczych wobec mieszkających na ich terytorium Polaków (P), porównać (P) i ocenić różne postawy Polaków wobec zaborców (PP), wyjaśnić, czym jest nowoczesny naród (PP), scharakteryzować przemiany polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne, jakie zaszły na ziemiach polskich w latach (PP). Uczeń potrafi: wymienić główne przyczyny narastania konfliktów pomiędzy mocarstwami europejskimi na przełomie XIX i XX w. oraz umiejscowić je na politycznej mapie świata i Europy (P), przedstawić okoliczności, w których doszło do wybuchu I wojny światowej (PP), wymienić najważniejsze państwa tworzące sojusze Trójprzymierza i Trójporozumienia (P), scharakteryzować specyfikę działań wojennych, ze szczególnym uwzględnieniem nowych środków technicznych (PP), omówić przebieg działań zbrojnych na frontach zachodnim i wschodnim (P), wskazać na mapie najważniejsze wydarzenia związane z przebiegiem wojny (P), ocenić postawę społeczeństw państw europejskich wobec wybuchu I wojny światowej (PP), argumentować w dyskusji na temat tego, kto był odpowiedzialny za wybuch wielkiej wojny (PP), podać cele rozpoczęcia przez Niemcy nieograniczonej wojny podwodnej (PP). V. I WOJNA ŚWIATOWA IV. POLSKA POD ZABORAMI 25

26 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI V. I WOJNA ŚWIATOWA DZIAŁ LICZBA GODZIN 29. Cała władza wręcerad! 1 Uczeń zna: daty: 3 III (18 II) 1917, 7XI(25X) 1917, , XI 1917, III 1918 (P), , XII 1922 (PP), postać: Włodzimierza Lenina (P), postanowienia dekretów o pokoju ioziemiorazustalenia pokoju brzeskiego (P). Uczeń rozumie: pojęcia:rewolucja lutowa, rady delegatów robotniczych i żołnierskich, dwuwładza, bolszewicy, rewolucja październikowa, pokój brzeski (P), nacjonalizacja, czerwoni, biali, Armia Czerwona, czerwony terror, Czeka, obóz koncentracyjny, łagier (PP), przyczyny popularności haseł głoszonych przez bolszewików (P), rolępropagandyjako środka umożliwiającego uzyskanie władzy (PP). Uczeń potrafi: wyjaśnić polityczne i społeczno-gospodarcze przyczyny wybuchu rewolucji w Rosji w 1917 r. (P), scharakteryzować okres dwuwładzy w Rosji (PP), wyjaśnić okoliczności przejęcia przez bolszewików władzy w Rosji (P), opisać bezpośrednie następstwa rewolucji lutowej i październikowej dla Rosji oraz Europy (PP), omówić politykę wewnętrzną bolszewików po przejęciu władzy w Rosji (PP), scharakteryzować reakcję Europy na wydarzenia w Rosji (PP), dostrzec wpływ jednostki na losy narodów i państw na przykładzie działalności Włodzimierza Lenina (PP). 30. Koniec wojny 2 Uczeń zna: daty: IV 1917, 11 XI 1918, VI 1919 (P), I 1918 (PP), postacie: Woodrowa Wilsona (P), Georges a Clemenceau, Davida Lloyda George a (PP), Uczeń rozumie: pojęcia: U-Boot, alianci, zasada samostanowienia narodów, traktat wersalski (P), demobilizacja, wielka trójka, reparacje, pandemia (PP), wpływ wydarzeń w Rosjiiprzystąpienia Uczeń potrafi: wyjaśnić przyczyny przystąpienia USA do wojny (P), opisać okoliczności zakończenia wielkiej wojny (PP), przedstawić okoliczności rozpadu Austro-Węgier (PP), wymienić i wskazać na mapie państwa powstałe po rozpadzie Austro-Węgier (P), omówić i ocenić program pokoju bez zwycięstwa prezydenta Woodrowa Wilsona (PP), opisać polityczne i społeczne skutki I wojny światowej (P), 26

27 31. Niepodległa Polska Część I. Droga do niepodległości Część II. Odrodzona Polska Wielka wojna (lekcja powtórzeniowa) Iwojnaświatowa (sprawdzian wiadomości) główne postanowienia traktatu wersalskiego (P). 2 Uczeń zna: daty: VIII 1914, 5 XI 1916, VIII 1917, I 1918, 11 XI 1918 (P), IX 1917 (PP), postacie:józefa Piłsudskiego (P), Józefa Hallera (PP), okoliczności, w których doszło do odzyskania przez Polskę niepodległości (P). 1 Uczeń zna: najważniejsze postacie i wydarzenia zhistoriiświata ipolskiwlatach (P), nowe rodzaje broni użyte podczas Iwojnyświatowej (P). 1 USA do wojny na przebieg konfliktu (P), przyczyny niezadowolenia Niemiec z postanowień traktatu wersalskiego (P). Uczeń rozumie: pojęcia:orientacja proaustriacka, orientacja prorosyjska, Legiony Polskie, akt 5 listopada, Komitet Narodowy Polski (P), błękitna armia, Rada Regencyjna (PP), znaczenie aktu 5 listopada dla umiędzynarodowienia sprawy polskiej podczas I wojny światowej (PP). Uczeń rozumie: specyfikę konfliktu, jakim była I wojna światowa (P), wpływ I wojny światowej na przemiany polityczne, społeczne i świadomość obywateli państw europejskich (PP). ocenić traktat wersalski z punktu widzenia państw zwycięskich i Niemiec (PP), wyjaśnić, na czym polega różnica w ocenie I wojny światowej w Europie Zachodniej i w Europie Środkowo-Wschodniej (PP). Uczeń potrafi: scharakteryzować stosunek państw zaborczych do sprawy polskiej (P), opisać poglądy zwolenników różnych orientacji politycznych (P), przedstawić polski czyn zbrojny podczas wielkiej wojny (P), ocenić wysiłek zbrojny Polaków (PP), wyjaśnić międzynarodowe uwarunkowania sprawy polskiej (PP), omówić sytuację państwa polskiego w pierwszych dniach niepodległości (P), dostrzec wpływ jednostki na losy narodu na przykładzie działalności Józefa Piłsudskiego (PP). Uczeń potrafi: wskazać najważniejsze różnice między I wojną światową a wcześniejszymi konfliktami (P), omówić układ sił politycznych w powojennej Europie (PP), synchronizować oraz oceniać wydarzenia z historii powszechnej i dziejów Polski z lat (PP). V. I WOJNA ŚWIATOWA 27

28 Scenariusze lekcji 1. Wiek rozumu Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna postacie: braci Montgolfier, Immanuela Kanta, Kartezjusza, Jeana Jacques a Rousseau, Monteskiusza, Woltera, Denisa Diderota; najważniejsze postulaty filozofów oświecenia, rozumie pojęcia: nowożytna nauka, oświecenie,racjonalizm,filozofowie, prawa człowieka, umowa społeczna, trójpodział władzy, deizm,klasycyzm, Wielka encyklopedia francuska, encyklopedyści, cenzura; rolę, jaką przypisywano Wielkiej encyklopedii francuskiej; proces przemian cywilizacyjnych, które zaszły w epoce oświecenia, potrafi: wymienić wynalazki XVIII w.; przedstawić stan wiedzy XVIII-wiecznych Europejczyków o świecie; wyjaśnić, na czym polegał porządek panujący w Europie w XVII i XVIII w.; umiejscowić oświecenie w czasie i przestrzeni; wymienić idee oświecenia i rozpoznać je w nauce, literaturze, architekturze i sztuce; scharakteryzować zasadę trójpodziału władzy Monteskiusza i zasadę umowy społecznej Rousseau; przedstawić poglądy Woltera; określić stosunek filozofów oświecenia do religii i Kościoła; dostrzec rodzącą się ideę praw człowieka; porównać średniowieczny, renesansowy i oświeceniowy pogląd na świat i człowieka jako element postępu cywilizacyjnego; wymienić te idee oświecenia, które przetrwały do czasów współczesnych. Środki dydaktyczne podręcznik (s. 8 15), zeszyt ćwiczeń (s. 5 8), mapa Europy w XVIII w., oś czasu, papier plakatowy, mazaki. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym, praca z mapą, praca w grupach. 28

29 Czas zajęć 2 godziny lekcyjne (na pierwszej lekcji uczniowie pracują w zespołach zadaniowych, na drugiej prezentują efekty swojej pracy). Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Lekcję rozpoczynamy od przypomnienia wiadomości dotyczących cech charakterystycznych poprzednich epok: średniowiecza i renesansu. Analizujemy osiągnięcia uczonych XVI XVIII w. oraz ich wpływ na powstanie nowożytnej nauki. Największy nacisk kładziemy na zmiany, jakie dokonały się w ówczesnej Europie w zakresie wiedzy o świecie. Pytamy uczniów o porządek społeczno-polityczny panujący w Europie na przełomie XVII i XVIII w. i prosimy, by wymienili jego główne cechy. Następnie definiujemy pojęcie oświecenia. W tym celu czytamy tekst źródłowy A (podręcznik, s. 10) i na jego podstawie wspólnie z uczniami wypisujemy na tablicy te wartości, które Immanuel Kant nazywa oświeceniem, oraz wypełniamy schemat z ćwiczenia 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 5). Umiejscawiamy oświecenie w czasie i przestrzeni, wykorzystując oś czasu i mapę Europy w XVIII w. Podkreślamy, że nowa epoka stała w opozycji do starego porządku i dążyła do jego zmiany. II. Zaangażowanie Dzielimy klasę na pięć grup i rozdajemy instrukcje. Grupa I Na podstawie informacji z podręcznika (s. 11) scharakteryzujcie poglądy Jeana Jacques a Rousseau zawarte w dziele Umowa społeczna. Uporządkujcie je od najważniejszego, waszym zdaniem, do najmniej istotnego i nanieście na plakat. Pamiętajcie o tym, by swój wybór uzasadnić. Grupa II Grupa III Grupa IV Grupa V Na podstawie informacji z podręcznika (s. 12) i otrzymanych materiałów (materiał nr 1) wyjaśnijcie zasadę trójpodziału władzy. Podczas prezentacji zapoznajcie słuchaczy z treścią tabeli z podręcznika (s. 12). Na podstawie informacji z podręcznika (s. 12) przedstawcie oświeceniowe poglądy na miejsce człowieka w otaczającym go świecie i stosunek człowieka oświecenia do religii. Podkreślcie najbardziej postępowe, waszym zdaniem, poglądy. Pamiętajcie o tym, by swój wybór uzasadnić. Na podstawie tekstu źródłowego B (podręcznik, s. 13) oraz informacji z podręcznika (s ) sporządźcie plakat, na którym przedstawicie zakres działalności i poglądy Woltera. Na podstawie ilustracji (podręcznik, s. 8 15), informacji z podręcznika (s. 8, 9, 12, 14 15) i otrzymanych materiałów (materiał nr 2) sporządźcie własną Encyklopedię oświeceniową, w której przedstawicie twórców Wielkiej encyklopedii francuskiej oraz idee oświecenia i ich realizację w nauce, technice, literaturze, architekturze i sztuce. III. Badanie i przekształcanie Uczniowie pracują w grupach i przygotowują się do prezentacji. IV. Prezentacja Sprawozdawcy przedstawiają efekty pracy swoich grup. Podczas prezentacji zwracamy uwagę na te idee oświecenia, które przetrwały do czasów współczesnych. 29

30 V. Podsumowanie i refleksja Uczniowie dzielą się wrażeniami z pracy zespołowej. Następnie wspólnie szukamy odpowiedzi na pytanie: Dlaczego oświecenie możemy nazwać przewrotem umysłowym? Metody kontroli Pytanie 2 (podręcznik, s. 15). Praca domowa Ćwiczenia 3 i 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 6 8). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Monteskiusz o podziale władzy. W każdym państwie istnieją trzy rodzaje władzy. (...) Kiedy w jednej i tej samej osobie lub jednym i tym samym ciele władza prawodawcza zespolona jest z wykonawczą, nie ma wolności; ponieważ można się lękać, aby ten sam monarcha, albo ten sam senat, nie stanowił tyrańskich praw, które będzie tyrańsko wykonywał. Nie ma również wolności, jeśli władza sądowa nie jest oddzielona od prawodawczej i wykonawczej. Gdyby była połączona z władzą prawodawczą, władza nad życiem i wolnością obywateli byłaby dowolną: sędzia bowiem byłby prawodawcą. Gdyby była połączona z władzą wykonawczą, sędzia mógłby mieć siłę ciemiężyciela. Ch. de Montesquieu, Oduchupraw, Warszawa Monteskiusz o pojęciu wolności. Co to jest wolność. Prawda, iż w demokracji lud robi jakoby to, co chce; ale wolność polityczna nie polega na tym, aby robić to, co się chce. (...) Trzeba sobie wrazić w umysł, co to jest niepodległość i co to jest wolność. Wolność jest to prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają. Ch. de Montesquieu, Oduchupraw, Warszawa Materiał nr 2 Wstęp do Encyklopedii. Celem Encyklopedii jest zebrać wiadomości rozproszone po ziemi; wyłożyć ich system ogólny ludziom współczesnym i przekazać go przyszłym pokoleniom (...). Denis Diderot Takie uporządkowanie to niby mapa świata, która wskazuje główne kraje, ich położenie i wzajemną zależność, a także najprostsze łączące je drogi, (...) o których w każdym kraju mogą wiedzieć jedynie mieszkańcy lub podróżnicy i które można by pokazać jedynie na szczegółowych, bardzo dokładnych mapach. Owymi szczegółowymi mapami będą poszczególne artykuły encyklopedii (...). Jean Le Rond d Alembert B. Markiewicz, Filozofia. Wybór tekstów, Warszawa 1987, s. 205.

31 2. Nowe potęgi w Europie Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: , 1701, 1709; postacie: Piotra I Wielkiego, Katarzyny II Wielkiej, Fryderyka Wilhelma, Fryderyka II Wielkiego, Marii Teresy, Józefa II; latapanowania Piotra I Wielkiego, Katarzyny II Wielkiej, Fryderyka II Wielkiego, Marii Teresy i Józefa II; zasadnicze cele, do których realizacji dążyli władcy Rosji, Prus i Austrii, rozumie pojęcia: trzecia wojna północna, wielki elektor, militaryzm, absolutyzm oświecony; proces przemian cywilizacyjnych, które zaszły w Rosji, Prusach i Austrii; wpływ idei oświecenia na przemiany ustrojowe w XVIII w., potrafi: wskazać na mapie europejskie oświecone monarchie absolutne i kierunki ich ekspansji; scharakteryzować funkcjonowanie absolutyzmu oświeconego na przykładzie Rosji, Prus i Austrii; przedstawić proces powstawania państwa pruskiego; porównać reformy oświeceniowe wprowadzone w Rosji, Prusach i Austrii; omówić przebieg ekspansji terytorialnej Rosji i Prus; ocenić działalność władców absolutnych Rosji, Prus i Austrii; dostrzec rosnącą potęgę sąsiadów Rzeczypospolitej i wynikające stąd zagrożenia. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s. 9 11), mapa Europy w XVIII w. Metody i forma zajęć wykład, praca z mapą, praca w grupach, gra dydaktyczna, dyskusja. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne (na pierwszej lekcji uczniowie pracują w zespołach zadaniowych, na drugiej prezentują efekty swojej pracy). 31

32 Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Lekcję rozpoczynamy od przedstawienia na mapie sytuacji politycznej Rosji, Prus i Austrii na początku XVIII w. Przypominamy uczniom, jaki ustrój polityczny panował wówczas w Polsce, a następnie wyjaśniamy, że celem lekcji będzie poznanie charakterystycznych cech ustrojowych i przemian cywilizacyjnych, które zaszły w Rosji, Prusach i Austrii. II. Zaangażowanie Proponujemy klasie grę dydaktyczną, polegającą na zorganizowaniu międzynarodowej konferencji prasowej. Jej celem będzie zaprezentowanie przez XVIII-wiecznych dyplomatów z Rosji, Prus i Austrii dorobku ich monarchów. Obecni na konferencji dziennikarze będą mieli za zadanie krytyczne odniesienie się do relacji dyplomatów. Dzielimy uczniów na sześć grup: trzy grupy dyplomatów (każda reprezentująca inne państwo) oraz trzy grupy dziennikarzy (każda odnosząca się krytycznie do wypowiedzi dyplomatów z jednego państwa). Grupom rozdajemy instrukcje. Grupa I Na podstawie informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do pełnienia funkcji dyplomatów reprezentujących władców Rosji: Piotra I Wielkiego i Katarzynę II. W swoich wypowiedziach starajcie się przedstawić tylko pozytywne strony ich panowania. Pamiętajcie, że dziennikarze będą podważać dokonania waszych władców. Przygotujcie się do odpierania zarzutów. Grupa II Na podstawie informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do pełnienia funkcji dziennikarzy, którzy przybyli na konferencję dyplomatów reprezentujących trzy państwa. Waszym zadaniem będzie wysłuchanie dyplomatów Rosji i skrytykowanie sposobów sprawowania władzy przez Piotra I i Katarzynę II. Grupa III Na podstawie informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do pełnienia funkcji dyplomatów reprezentujących władców Prus: Fryderyka Wilhelma i Fryderyka II Wielkiego. W swoich wypowiedziach starajcie się przedstawić tylko pozytywne strony ich panowania. Pamiętajcie, że dziennikarze będą podważać dokonania waszych władców. Przygotujcie się do odpierania zarzutów. Grupa IV Na podstawie informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do pełnienia funkcji dziennikarzy, którzy przybyli na konferencję dyplomatów reprezentujących trzy państwa. Waszym zadaniem będzie wysłuchanie dyplomatów Prus i skrytykowanie sposobów sprawowania władzy przez Fryderyka Wilhelma i Fryderyka II Wielkiego. Grupa V Na podstawie informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do pełnienia funkcji dyplomatów reprezentujących władców Austrii: Marię Teresę i Józefa II. W swoich wypowiedziach starajcie się przedstawić tylko pozytywne strony ich panowania. Pamiętajcie, że dziennikarze będą podważać dokonania waszych władców. Przygotujcie się do odpierania zarzutów. Grupa VI Na podstawie informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do pełnienia funkcji dziennikarzy, którzy przybyli na konferencję dyplomatów reprezentujących trzy państwa. Waszym zadaniem będzie wysłuchanie dyplomatów Austrii i skrytykowanie sposobów sprawowania władzy przez Marię Teresę i Józefa II. 32

33 III. Badanie i przekształcanie Uczniowie pracują w grupach. IV. Prezentacja Konferencję rozpoczynają dyplomaci reprezentujący Rosję, a po przedstawieniu osiągnięć władców rosyjskich grupa dziennikarzy krytycznie odnosi się do ich wypowiedzi. Następnie prezentują się dyplomaci oraz dziennikarze z Prus i Austrii. Zwracamy uwagę, aby podczas wystąpień reprezentanci grup korzystali z mapy ukazującej Europę w XVIII w. Po zakończeniu konferencji wspólnie z uczniami wykonujemy ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 10). V. Podsumowanie i refleksja W tej części lekcji podejmujemy dyskusję nad dokonaniami władców i próbę oceny, czy były one korzystne z punktu widzenia interesów: a) państwa, b) władzy, c) społeczeństwa. Metody kontroli Pytanie 3 (podręcznik, s. 23). Praca domowa Ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 11).

34 3. My, naród Stanów Zjednoczonych... Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, tworzy krótką wypowiedź notatkę, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1765, 1773, 1775, 4 VII 1776, 1777, 1779, 1781, 1783, 1787, 1791; postacie: Jerzego Waszyngtona, Tadeusza Kościuszki, Kazimierza Pułaskiego; najważniejsze treści zawarte w Deklaracji niepodległości i Karcie Praw; główne instytucje ustrojowe Stanów Zjednoczonych, rozumie pojęcia: kolonia, Indianie, opłata stemplowa, bostońska herbatka, konstytucja, system prezydencki, potrafi: wskazać na mapie zasięg kolonii angielskich w Ameryce Północnej w II połowie XVIII w.; opisać warunki życia i zajęcia kolonistów europejskich w Ameryce Północnej; wymienić najważniejsze różnice między koloniami na Północy i na Południu; scharakteryzować relacje między koloniami amerykańskimi a Wielką Brytanią; przedstawić przyczyny konfliktu między kolonistami a Wielką Brytanią; omówić przebieg i następstwa amerykańskiej wojny o niepodległość; przedstawić i ocenić wkład Polaków w walkę o niepodległość Stanów Zjednoczonych; wyjaśnić, w jaki sposób konstytucja amerykańska realizowała w praktyce zasadę trójpodziału władzy; dostrzec w Deklaracji niepodległości i Karcie Praw realizację oświeceniowej idei praw człowieka. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), mapy konturowe kolonii angielskich w Ameryce Północnej, oś czasu. Metody i forma zajęć wykład, praca z mapą, praca z tekstem źródłowym, praca w grupach. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. 34

35 Struktura i opis lekcji I. Wstęp Metodą wykładu omawiamy sytuację kolonii angielskich w Ameryce Północnej: przedstawiamy zasięg terytorialny, początki osadnictwa, strukturę narodowościową, religijną i społeczną, rodzaje aktywności gospodarczej osadników, ich stosunek do Indian i niewolników z Afryki. Posługujemy się ilustracjami zamieszczonymi w podręczniku wraz z podpisami (s ) oraz mapą (s. 29). Charakteryzujemy polityczne związki kolonii z angielską metropolią. Czytamy tekst źródłowy A (podręcznik, s. 25), interpretujemy treść artykułu Beniamina Franklina w ćwiczeniu 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 12) i wyjaśniamy zależności gospodarcze, podkreślając, że były one jedną z głównych przyczyn dążeń Amerykanów do uzyskania niepodległości. Równie istotną rolę odegrały docierające z Europy idee oświeceniowe. II. Rozwinięcie Proponujemy uczniom rozwiązanie ćwiczenia (podręcznik, s. 31). W tym celu dzielimy ich na grupy, które wykonują to samo zadanie na podstawie tekstu z podręcznika (s ). Prosimy uczniów, by w artykułach uwzględnili idee oświeceniowe zawarte w Deklaracji niepodległości oraz informacje o bohaterach walki o niepodległość, w tym również o Polakach. Proponujemy, by czasopismo, w którym ukaże się artykuł, nosiło tytuł: Wiadomości Uprzywilejowane Warszawskie (zgodnie z prawdą historyczną). Sprawozdawcy grup prezentują artykuły. Na zakończenie uczniowie na osi czasu i mapach konturowych (materiał dla nauczyciela) zaznaczają najważniejsze wydarzenia imiejscabitew. W podsumowaniu tej części lekcji podkreślamy dziejowe znaczenie Deklaracji niepodległości i rodzącej się idei praw człowieka. Następnie omawiamy z uczniami konstytucję Stanów Zjednoczonych (podręcznik, s ) i przedstawiamy funkcjonowanie systemu prezydenckiego w taki sposób, by uczniowie mogli w niej dostrzec realizację oświeceniowej idei trójpodziału władzy. Czytamy tekst źródłowy C (podręcznik, s. 30). Zwracamy uwagę na stabilność amerykańskiej ustawy zasadniczej oraz sposób rozwiązania problemów ustrojowych (poprawki do konstytucji) wynikających ze zmieniających się potrzeb państwa. Polecamy uczniom wykonać ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s ). III. Podsumowanie W swobodnej rozmowie szukamy odpowiedzi na pytanie: Co zadecydowało o tym, że Stany Zjednoczone stały się najnowocześniejszym państwem ówczesnego świata? Metody kontroli Odpowiedz na pytanie: Czym kierowali się Polacy, decydując się na udział w wojnie o niepodległość kolonii angielskich w Ameryce Północnej? Materiał dla nauczyciela Mapa konturowa kolonii angielskich w Ameryce Północnej.

36

37 4. Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi... Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: V 1789, 17 VI 1789, , 14 VII 1789, 4/5 VIII 1789, VIII 1789, 1790, IX 1791; postacie: Ludwika XVI, Emmanuela Sieyès go; treść najważniejszych dokumentów wydanych w czasie rewolucji francuskiej (w latach ); strukturę społeczeństwa francuskiego przed rewolucją, rozumie pojęcia: stary ład, stan trzeci, burżuazja, Stany Generalne, Zgromadzenie Narodowe, rewolucja francuska, Bastylia, monarchia konstytucyjna, wielka trwoga; do czego dążyła burżuazja francuska biorąca udział w rewolucji; wpływ idei oświecenia na wybuch rewolucji francuskiej oraz na treść Deklaracji praw człowieka i obywatela i konstytucji z 1791 r., potrafi: wyjaśnić główne przyczyny rewolucji; wskazać przyczyny niezadowolenia stanu trzeciego z panującej we Francji sytuacji; przedstawić okoliczności zwołania Stanów Generalnych i utworzenia Zgromadzenia Narodowego; opisać główne zasady ideowe rewolucji francuskiej zawarte w Deklaracji praw człowieka i obywatela; omówić działalność Zgromadzenia Narodowego (w latach ); scharakteryzować relacje między Kościołem a państwem w czasie rewolucji francuskiej (w latach ); ocenić znaczenie Deklaracji praw człowieka i obywatela dla realizacji oświeceniowej idei praw człowieka; omówić ustrój Francji na podstawie konstytucji uchwalonej w 1791 r. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), schemat drzewa decyzyjnego, cyrkiel, kalkulator, kredki. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca w grupach, praca z tekstem źródłowym, drzewo decyzyjne, drama. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. 37

38 Struktura i opis lekcji I. Wstęp W rozmowie nauczającej przypominamy uczniom zasady ustrojowe francuskiej monarchii absolutnej, a następnie przedstawiamy główne przyczyny kryzysu państwa. Zwracamy uwagę na wpływ idei oświeceniowych na zmiany świadomości społecznej i politycznej Francuzów. II. Rozwinięcie W celu przybliżenia uczniom obrazu przedrewolucyjnej Francji prosimy, by przedstawili oni sytuację społeczeństwa francuskiego i jego strukturę. Dzielimy klasę na grupy i każdej dajemy instrukcję. Instrukcja Na podstawie podręcznika (s. 32) wykonajcie diagram kołowy ukazujący procentowy skład społeczeństwa francuskiego przed rewolucją. Kolorem czerwonym zaznaczcie stan społeczny najbardziej obciążony utrzymaniem państwa, kolorem niebieskim stany uprzywilejowane. Wyciągnijcie wnioski. Porównajcie je z treścią karykatury (podręcznik, s. 32) oraz z ryciną w ćwiczeniu 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 15). Po wykonaniu zadania przedstawiamy sytuację finansową państwa. Następnie pytamy uczniów o możliwości rozwiązania tego problemu i w rozmowie nauczającej omawiamy okoliczności zwołania Stanów Generalnych. Dla lepszego zobrazowania nastrojów panujących w stanie trzecim zapisujemy na tablicy pytania księdza Sieyès go: Czym jest stan trzeci? Czym był dotychczas wustrojupolitycznym? Czego żąda? i prosimy uczniów o komentarz. Następnie czytamy tekst źródłowy A (podręcznik, s. 34) oraz zapoznajemy uczniów z treścią ilustracji (podręcznik, s. 35 góra). Wyjaśniamy, jak doszło do tego, że stan trzeci ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym i sformułował swoje cele polityczne. Rozdajemy schemat drzewa decyzyjnego i prosimy o jego rozwiązanie. W pniu drzewa wpisujemy: Król Ludwik XVI pozornie zgodził się na funkcjonowanie Zgromadzenia Narodowego i uchwalenie konstytucji. Potajemnie zbiera jednak wierne sobie wojsko. Co ma zrobić stan trzeci? (materiał dla nauczyciela). Polecamy uczniom, by na podstawie tekstu z podręcznika (s ) oraz ilustracji (podręcznik, s. 35 dół) przygotowali krótką scenkę szturmu na Bastylię. Prosimy, by wykorzystali w scence główne hasła rewolucji i podali datę jej wybuchu (14 lipca). Następnie czytamy tekst źródłowy B (podręcznik, s. 37) i pytamy: Które z artykułów Deklaracji praw człowieka i obywatela są zgodne z żądaniami stanu trzeciego? Po omówieniu treści Deklaracji przedstawiamy pierwsze reformy Zgromadzenia Narodowego i okoliczności uchwalenia konstytucji. Prosimy, by uczniowie, po zapoznaniu się ze zmianami ustrojowymi Francji (podręcznik, s. 38), narysowali schemat ilustrujący funkcjonowanie monarchii konstytucyjnej we Francji. III. Podsumowanie W podsumowaniu lekcji zadajemy pytanie: W jakim stopniu Deklaracja praw człowieka i obywatela oraz konstytucja francuska realizowały idee oświecenia? Prosimy o uzasadnienie odpowiedzi. W celu utrwalenia zdobytej wiedzy polecamy uczniom rozwiązać ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). 38

39 Metody kontroli Pytanie 4 (podręcznik, s. 39). Praca domowa Ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s ). Komentarz do lekcji Ćwiczenie (podręcznik, s. 39) proponujemy wykorzystać jako wstęp do następnej lekcji. W tym celu dzielimy uczniów na grupy i prosimy, by w domu przygotowali się do wykonania ćwiczenia. Ma to istotne znaczenie dla zrozumienia następnego tematu. Materiał dla nauczyciela Propozycja rozwiązania drzewa decyzyjnego. CELE I WARTOŚCI Uzyskanie wolności i równości, uchwalenie konstytucji. SKUTKI POZYTYWNE Postępowanie zgodne z ówczesnym prawem i zawartymi umowami. Uniknięcie rozlewu krwi. Obalenie dotychczasowego systemu, zdobycie władzy, uzyskanie wolności i równości. SKUTKI NEGATYWNE Zwycięstwo starego systemu, wycofanie się króla ze złożonych zobowiązań i rozwiązanie Zgromadzenia Narodowego. Możliwość utraty dotychczasowych zdobyczy (np. zgoda króla na reformy polityczne), utrata życia, straty materialne. Powrót do absolutyzmu. MOŻLIWE ROZWIĄZANIA Czekać na rozwój wypadków. Podjąć walkę. Król Ludwik XVI pozornie zgodził się na funkcjonowanie Zgromadzenia Narodowego i uchwalenie konstytucji. Potajemnie zbiera jednak wierne sobie wojsko. Co ma zrobić stan trzeci? SYTUACJA WYMAGAJĄCA PODJĘCIA DECYZJI 39

40 5. Rewolucja pożera własne dzieci Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, tworzy krótkie wypowiedzi notatkę, prezentację, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: IX 1792, 21 IX 1792, I 1793, ; postacie: Maksymiliana Robespierre a, Georges a Dantona, rozumie pojęcia: prawica, lewica, centrum, jakobini, sankiuloci,marsylianka, Konwent, kontrrewolucja, Komitet Ocalenia Publicznego, dekret o podejrzanych, trybunał rewolucyjny, wielki terror; proces przemian świadomości Francuzów w dobie rewolucji; różnorodność postaw społecznych w warunkach zagrożenia na przykładzie rewolucyjnej Francji, potrafi: wymienić postulaty sankiulotów i wyjaśnić, w jaki sposób dążyli oni do ich realizacji; opisać reakcję władców europejskich na wydarzenia w rewolucyjnej Francji; omówić przebieg wojny Francji z Austrią i Prusami; przedstawić okoliczności, w których doszło do przekształcenia się Francji w republikę; opisać działania podejmowane przez Konwent w celu ratowania republiki francuskiej; scharakteryzować relacje między Kościołem a władzami rewolucyjnej Francji (w okresie wielkiego terroru); wskazać charakterystyczne cechy dyktatury jakobińskiej; przedstawić skutki wielkiego terroru; ocenić skutki rewolucji francuskiej. Środki dydaktyczne podręcznik (s , 64), zeszyt ćwiczeń (s ), arkusz analizy SWOT, schemat struktury parlamentu francuskiego w 1791 r., schemat struktury Konwentu. Metody i forma zajęć drama, wykład, rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym, praca w grupach, burza mózgów, analiza SWOT. 40

41 Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Francja republiką Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Lekcję rozpoczynamy od prezentacji scenki przygotowanej na podstawie ćwiczenia (podręcznik, s. 39). Następnie uczniowie odpowiadają na pytanie: Kto odniósł korzyści z rewolucyjnych przemian, a kto ucierpiał z ich powodu? II. Zaangażowanie Na tablicy wieszamy powiększony schemat ukazujący strukturę parlamentu po wyborach z 1791 r., zwanego Zgromadzeniem Prawodawczym (materiał dla nauczyciela). Korzystając z ćwiczenia 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 19), charakteryzujemy poszczególne stronnictwa polityczne i ich programy. Prosimy uczniów, by zapoznali się z treścią ilustracji (podręcznik, s ), omawiamy ich symboliczne znaczenie, a następnie wyjaśniamy, kim byli jakobini i sankiuloci. Przedstawiamy sytuację międzynarodową Francji w latach Opisujemy nastawienie państw europejskich do rewolucji, zwracając przy tym uwagę na różnice ustrojowe i interesy dynastyczne. Tłumaczymy, jak doszło do wypowiedzenia Austrii wojny przez Francję. Analizujemy treść ilustracji (podręcznik, s. 42 góra) i zwracamy uwagę na pierwszy etap wojny niekorzystny dla Francji. Interpretujemy znaczenie hasła: Ojczyzna w niebezpieczeństwie oraz podkreślamy przewartościowanie postaw Francuzów w obliczu zagrożenia zewnętrznego. Dla pełnego zobrazowania postaw narodu francuskiego posiłkujemy się ilustracją wraz z komentarzem (podręcznik, s. 43 góra) oraz treścią Marsylianki (podręcznik, s. 64). Wyjaśniamy uczniom, w jaki sposób sytuacja na froncie i ciężkie położenie ludności wpłynęły na wydarzenia z sierpnia 1792 r. (zbrojne wystąpienie przeciwko królowi, aresztowanie go wraz z rodziną), a następnie przedstawiamy okoliczności rozpoczęcia obrad Konwentu, którego skład ukazujemy na schemacie (materiał dla nauczyciela). Dzielimy uczniów na dwie grupy, rozdajemy instrukcje i przydzielamy role. Grupa I Uczestniczycie w obradach Konwentu jako przedstawiciele jakobinów. Na podstawie informacji z podręcznika (s. 43) przygotujcie scenkę, w której postawicie królowi zarzuty. Muszą one być tak sformułowane, aby doprowadziły do ogłoszenia republiki ludowej i stracenia króla. Grupa II Uczestniczycie w obradach Konwentu jako zwolennicy republiki burżuazyjnej. Wasi przeciwnicy jakobini chcą republiki ludowej i stracenia króla. Waszym zadaniem będzie odparcie ich zarzutów. Przygotowując się do scenki, wykorzystajcie informacje z podręcznika (s. 43). III. Badanie i przekształcanie Uczniowie przygotowują się do wystąpień i dyskusji. IV. Prezentacja Nauczyciel rozpoczyna sesję Konwentu, w czasie której przedstawiciele grup wymieniają poglądy, a następnie przegłosowują wprowadzenie republiki i stracenie króla. 41

42 V. Podsumowanie i refleksja W podsumowaniu lekcji czytamy podrozdział Uratować republikę (podręcznik, s ) oraz tekst źródłowy A (podręcznik, s. 44) i odpowiadamy na pytanie 11 (podręcznik, s. 44). Materiał dla nauczyciela Struktura parlamentu francuskiego w 1791 r. PARLAMENT FRANCUSKI W 1791 R., ZWANY ZGROMADZENIEM PRAWODAWCZYM 745 deputowanych, w tym 3 chłopów i 4 rzemieślników; reszta to burżuazja LEWICA (republikanie) CENTRUM PRAWICA zwolennicy republiki burżuazyjnej zwolennicy republikiludowejirewolucji ludowo- -demokratycznej tzw. bagno bez programu politycznego umiarkowani monarchiści, którzy chcą zachować konstytucję z 1791 r. Struktura Konwentu. KONWENT LEWICA CENTRUM PRAWICA jakobini zwolennicy republiki ludowej tzw. bagno bez programu politycznego zwolennicy republiki burżuazyjnej Część II. Wielki terror Struktura i opis lekcji I. Wstęp Pytamy uczniów, jakie stronnictwa polityczne powstały we Francji w czasie rewolucji i jakie były ich programy. Prosimy o przypomnienie sytuacji, w której Francja stała się republiką. II. Rozwinięcie Przedstawiamy okoliczności przejęcia przez jakobinów władzy w Konwencie oraz rolę, jaką odgrywały Komitet Ocalenia Publicznego i trybunał rewolucyjny. Działalność Konwentu zilustrujemy tekstem źródłowym B (podręcznik, s. 46). W tym celu piszemy na tablicy pytania: Co słyszysz? Co czujesz? Co myślisz? Czytamy tekst źródłowy opisujący terror jakobiński. Po wysłuchaniu opinii uczniów polecamy zinterpretować ilustracje (podręcznik, s ) i ocenić postępowanie jakobinów. Następnie wspólnie wykonujemy ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 21). W dalszej kolejności omawiamy zmiany ustrojowe i przemiany obyczajowe, wprowadzone przez jakobinów. Metodą burzy mózgów próbujemy odpowiedzieć na pytanie: Jakie konsekwencje mogła przynieść taka polityka? Swoje propozycje uczniowie za- 42

43 pisują na tablicy. Wybieramy te, które odpowiadają prawdzie historycznej. Prosimy uczniów, by poszukali w podręczniku odpowiedzi na pytanie: Jak doszło do upadku rządów jakobinów? III. Podsumowanie Dokonujemy oceny rewolucji we Francji, wykorzystując analizę SWOT (materiał dla nauczyciela). Metody kontroli Ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 22). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 47). Materiał dla nauczyciela Propozycja wypełnienia arkusza analizy SWOT. OCENA REWOLUCJI FRANCUSKIEJ MOCNE STRONY obalenie feudalizmu i absolutyzmu wprowadzenie współodpowiedzialności wszystkich warstw społecznych za państwo zlikwidowanie podziałów i przywilejów stanowych wprowadzenie praw człowieka (politycznych, wolności obywatelskich, ekonomicznych) wprowadzenie w życie zasady trójpodziału władzy zapoczątkowanie nowoczesnego parlamentaryzmu europejskiego przyczynienie się do wykształcenia pojęcia narodu, patriotyzmu i świadomości obywatelskiej wprowadzenie zasady suwerenności narodu SZANSE stworzenie nowoczesnego państwa stworzenie nowoczesnego narodu realizacja zasady wolności, równości, braterstwa SŁABE STRONY terror rozlew bratniej krwi rozluźnienie obyczajów zachwianie tradycyjnych wzorców moralnych i systemów wartości realizacja zasady: kto nie jest z nami, jest przeciw nam stworzenie przekonania, że problemy polityczne społeczeństw można rozwiązywać przez wyeliminowanie przeciwników działania zmierzające do odcięcia się od przeszłości, własnych korzeni kulturowych i cywilizacyjnych (walka z Kościołem i religią, niszczenie rzeźb, obrazów) ekspansja militarna rewolucji francuskiej na kontynent europejski uświadomienie politykom możliwości manipulowania masami stosowanie przez władze demagogii w celu osiągnięcia doraźnych korzyści ZAGROŻENIA odejście od idei demokratycznych w rządzeniu państwem konflikty wewnętrzne wojna domowa wojny z sąsiadami zniszczenie dorobku przeszłych pokoleń rządy tłumu, podatnego na demagogię 43

44 6. Od dyrektoriatu do cesarstwa Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: , , 1801, , 1804, XII 1804, 1805, 1806; postać: Napoleona Bonaparte; najważniejsze przepisy zawarte w Kodeksie Napoleona, rozumie pojęcia: dyrektoriat, zamach stanu, konsulat, konkordat, liceum, Kodeks Napoleona, prawo cywilne, blokada kontynentalna; proces przemian ustrojowych we Francji w latach ; powody, dla których państwa europejskie podjęły walkę z Napoleonem; przyczyny przywiązania Francuzów do Napoleona, potrafi: przedstawić sytuację panującą we Francji w okresie rządów dyrektoriatu; wyjaśnić okoliczności, w których Napoleon został pierwszym konsulem; omówić dokonania Napoleona w okresie konsulatu; wymienić główne cele Napoleona; dostrzec znaczenie Kodeksu Napoleona jako podstawy nowoczesnego prawa cywilnego; omówić przebieg wojen napoleońskich w latach ; wskazać na mapie państwa, z którymi walczył Napoleon, oraz miejsca najważniejszych bitew stoczonych w latach ; wyjaśnić przyczyny sukcesów politycznych i militarnych Francji w okresie wojen napoleońskich; opisać zmiany w Europie w okresie napoleońskim w zakresie stosunków społeczno-gospodarczych i politycznych; dostrzec wpływ jednostki na dzieje; ocenić dokonania Napoleona w polityce wewnętrznej i jako dowódcy wojskowego. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), mapa Europy w latach , tabela przedstawiająca etapy rewolucji francuskiej, krzyżówka. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca w grupach, praca z tekstem źródłowym, drama, praca z mapą. 44

45 Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Od dyrektoriatu do konsulatu Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Przypominamy uczniom wiadomości o rewolucji francuskiej, kładąc szczególny nacisk na przemiany ustrojowe we Francji w tym czasie. Każdy uczeń otrzymuje tabelę do wypełnienia (materiał dla nauczyciela). Uprzedzamy, że część rubryk uzupełnią później, w miarę zdobywania wiedzy. II. Zaangażowanie Po wypełnieniu tabeli przez uczniów dzielimy klasę na cztery grupy i przydzielamy zadania. Każda grupa, poznając życiorys Napoleona, przygotuje informacje na temat losów Francji i Europy w latach Zadaniem nauczyciela jest takie pokierowanie pracą, by biografia Napoleona była osią opisywanych wydarzeń, a wszystkie informacje przedstawiane przez uczniów z nią skorelowane. Grupa I Wykorzystując informacje z podręcznika (s. 48), odpowiedzcie na pytania: Jaka była sytuacja we Francji po śmierci Robespierre a? Czym charakteryzowały się rządy dyrektoriatu? Grupa II Wykorzystując informacje z podręcznika (s ), odpowiedzcie na pytanie: Kim był Napoleon i jak przebiegała jego kariera do 1799 r.? Grupa III Wykorzystując informacje z podręcznika (s. 50), wymieńcie i opiszcie zmiany przeprowadzone przez Napoleona we Francji w zakresie stosunków społeczno-gospodarczych, politycznych, kulturowych. Grupa IV Wykorzystując informacje z podręcznika (s. 51) oraz tekst źródłowy A (podręcznik, s. 51), przedstawcie najważniejsze zasady Kodeksu Napoleona i wyjaśnijcie rolę tego dokumentu w dziejach światowego prawa. III. Badanie i przekształcanie Podczas gdy uczniowie pracują nad zadaniami, nauczyciel wiesza na tablicy tabelę, którą otrzymali uczniowie. IV. Prezentacja Uczniowie prezentują swój dorobek. Przedstawiciele grup I i III podchodzą do tabeli i uzupełniają ją w miarę omawianych przez siebie okresów. V. Podsumowanie Pytanie 1 (podręcznik, s. 55). VI. Refleksja Uczniowie swobodnie wypowiadają się na temat zmian społeczno-prawnych, gospodarczych i politycznych, które dokonały się w Europie w okresie napoleońskim. Praca domowa Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 23). Materiał dla nauczyciela Tabela do uzupełnienia dla uczniów. 45

46 Etapy rewolucji francuskiej Monarchia absolutna Czas trwania do 1789 r. Cechy charakterystyczne ustroju nieograniczona władza królewska Rządy Zgromadzenia Narodowego Monarchia konstytucyjna Republika Konsulat Napoleona Część II. Cesarz Francuzów Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Przypominamy uczniom przebieg kariery Napoleona do 1804 r., kładąc szczególny nacisk na sukcesy militarne i zmiany terytorialne w Europie będące wynikiem jego zwycięskich kampanii. II. Zaangażowanie Dzielimy uczniów na pięć grup i przydzielamy zadania. Każda grupa, poznając działalność Napoleona, przygotuje informacje na temat losów Francji i Europy w latach Zadaniem nauczyciela jest takie pokierowanie pracą, by biografia Napoleona była osią opisywanych wydarzeń, a wszystkie informacje przedstawiane przez uczniów z nią skorelowane. Grupa I Przygotujcie inscenizację, w której odpowiecie na pytanie 9 (podręcznik, s. 52). Wykorzystajcie informacje z podręcznika oraz ilustrację (s. 52). Grupa II Na podstawie informacji z podręcznika (s ) omówcie przyczyny powstania koalicji antyfrancuskich oraz rolę Anglii w tych koalicjach. Przygotujcie inscenizację francuskich przygotowań do inwazji na Wielką Brytanię oraz inscenizację bitwy pod Trafalgarem. 46

47 Grupa III Na podstawie informacji z podręcznika (s. 53) przygotujcie inscenizację bitwy pod Austerlitz, w której znajdzie się odpowiedź na pytanie 11 (podręcznik, s. 53). W końcowej części scenki przedstawcie, jak upadło Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Grupa IV Na podstawie informacji z podręcznika (s. 54) odpowiedzcie na pytanie 13 (podręcznik, s. 55). Przygotujcie inscenizację obrazującą te wydarzenia. Grupa V Na podstawie informacji z podręcznika (s. 54) odpowiedzcie na pytanie 14 (podręcznik, s. 55). Przygotujcie inscenizację obrazującą to wydarzenie. III. Badanie i przekształcanie Uczniowie przygotowują się do inscenizacji. IV. Prezentacja Uczniowie prezentują scenki, a następnie podchodzą do mapy i wskazują miejsca bitew stoczonych przez Napoleona oraz szlak bojowy armii napoleońskiej. V. Podsumowanie Pytanie 4 (podręcznik, s. 55). VI. Refleksja Ćwiczenie (podręcznik, s. 55). Metody kontroli Uczniowie rozwiązują krzyżówkę i wyjaśniają hasło. 1. Nazwa kanału miejsca koncentracji armii Napoleona w 1803 r. 2. Miejsce bitwy Napoleona z wojskami pruskimi w 1806 r. 3. Car Rosji w okresie napoleońskim. 47

48 4. Umowa Napoleona z papieżem, zawarta w 1801 r. 5. W czasie jego rządów Francja stała się republiką posiadaczy. 6. Była nazywana arystokracją pieniądza. 7. Miejsce bitwy między flotą francusko-hiszpańską a flotą angielską w 1805 r. 8. Wyspa, na której urodził się Napoleon. 9. Forma rządów we Francji po upadku dyrektoriatu. 10. Polityka izolacji wobec Wielkiej Brytanii, zastosowana przez napoleońską Francję. 11. Nazwa państwowej szkoły średniej utworzonej w wyniku reform napoleońskich. 12. Miasto, które zdobył Napoleon w 1793 r. 13. Miejsce bitwy trzech cesarzy. 14. Żona Napoleona, cesarzowa Francji. 15. Zbrojny najazd na obce terytorium. Hasło: Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Rozwiązanie krzyżówki.

49 7. Upadek Napoleona Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy krótką wypowiedź notatkę, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1807, 1812, 1813, 1814, 1815, 1821; postać: Ludwika XVIII; postanowienia pokoju w Tylży, rozumie pojęcia: nacjonalizm, Wielka Armia, bitwa narodów, cesarstwo 100-dniowe, kongres; powody wzrostu nastrojów nacjonalistycznych w krajach europejskich; złożoność przyczyn upadku Napoleona, potrafi: wskazać na mapie terytorium cesarstwa francuskiego i kraje, które znajdowały się w strefie jego wpływów; opisać zmiany w Europie w okresie napoleońskim w zakresie stosunków społeczno-gospodarczych i politycznych; dostrzec słabe strony imperium stworzonego przez Napoleona; wyjaśnić przyczyny wybuchu wojny Francji z Rosją; omówić przebieg działań wojennych w latach i ich skutki; wskazać na mapie szlak wyprawy Wielkiej Armii i miejsca najważniejszych bitew stoczonych w latach ; opisać przebieg stu dni Napoleona; ocenić dokonania Napoleona jako dowódcy wojskowego; dokonać całościowej oceny epoki napoleońskiej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), mapa Europy w latach Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, dyskusja, praca z mapą, praca w grupach, praca z tekstem źródłowym, burza mózgów. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. 49

50 Część I. Napoleońska Europa Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Lekcję rozpoczynamy od przypomnienia uczniom wydarzeń związanych z podbojami Francji w Europie. Zwracamy uwagę, że pomimo zakończenia wojny z Austrią i Prusami Napoleon wciąż toczył wojnę z Rosją. Wyjaśniamy, dlaczego sukcesy Napoleona były nadzieją Polaków, którzy utracili niepodległość w końcu XVIII w. II. Rozwinięcie Metodą rozmowy nauczającej przedstawiamy przebieg wojny Francji z Rosją w latach i posiłkując się ilustracją (podręcznik, s. 57 góra), omawiamy postanowienia pokoju w Tylży. Szczególną uwagę poświęcamy okolicznościom powstania Księstwa Warszawskiego. Zapoznajemy uczniów z treścią ilustracji Napoleon jako piekarz (podręcznik, s. 57 dół) i rozwijamy dyskusję wokół treści podrozdziału Napoleońska Europa (podręcznik, s ). Rozmową kierujemy tak, by uczniowie dostrzegli zakres podbojów napoleońskich (mapa, s. 58) oraz zmiany, które dokonały się w Europie dzięki wcielaniu w życie idei rewolucji francuskiej. Następnie polecamy wykonać ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). W dalszej kolejności zapoznajemy uczniów z nastrojami i oczekiwaniami Francuzów wobec toczących się wojen. Piszemy na tablicy pytania: Co słyszysz? Co myślisz? Co czujesz? i czytamy fragment tekstu podręcznika (s. 58). Następnie prosimy uczniów o wyrażenie własnej opinii. III. Podsumowanie Pytanie 4 (podręcznik, s. 58). Część II. Upadek Napoleona Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Przypominamy uczniom przebieg kampanii napoleońskich w latach oraz stosunek pokonanych państw do Napoleona. Omawiamy sytuację gospodarczą i polityczną Rosji, której Napoleon narzucił blokadę kontynentalną, a następnie przedstawiamy przyczyny wyprawy Napoleona na Moskwę. II. Zaangażowanie Dzielimy uczniów na cztery grupy i przydzielamy zadania. Grupa I Na podstawie informacji z podręcznika oraz ilustracji (s. 59) sporządźcie relację z przebiegu wojny Napoleona z Rosją w 1812 r. W relacji przybliżcie dramaturgię wydarzeń. Użyjcie różnych sposobów przekazu. Wyeksponujcie główne postacie związane z opisanym przez was wydarzeniem. Czas akcji ograniczcie do podjęcia przez Napoleona decyzji o odwrocie. 50

51 Grupa II Grupa III Grupa IV Na podstawie informacji z podręcznika, tekstu źródłowego A oraz ilustracji (s. 60) sporządźcie relację z przebiegu odwrotu Napoleona z Moskwy w 1812 r. W relacji przybliżcie dramaturgię wydarzeń. Użyjcie różnych sposobów przekazu. Wyeksponujcie główne postacie związane z opisanym przez was wydarzeniem. Na podstawie informacji z podręcznika oraz ilustracji (s ) sporządźcie relację z przebiegu bitwy narodów pod Lipskiem. W relacji przybliżcie dramaturgię wydarzeń. Użyjcie różnych sposobów przekazu. Wyeksponujcie główne postacie związane z opisanym przez was wydarzeniem. Na podstawie informacji z podręcznika oraz ilustracji (s ) sporządźcie relację z ostatecznej klęski Napoleona. W relacji przybliżcie dramaturgię wydarzeń. Użyjcie różnych sposobów przekazu. Wyeksponujcie główne postacie związane z opisanym przez was wydarzeniem. III. Badanie i przekształcanie Uczniowie przygotowują się do przedstawienia relacji. IV. Prezentacja Uczniowie prezentują efekty swojej pracy, a następnie podchodzą do mapy i wskazują szlak bojowy armii napoleońskiej oraz miejsca bitew. V. Podsumowanie Metodą burzy mózgów uczniowie oceniają epokę napoleońską, wypisując na tablicy jej dobre i złe strony (materiał nr 1). Następnie wykonują ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s ). Metody kontroli Zapoznajemy uczniów z oceną Napoleona, której dokonał żyjący w jego czasach arystokrata francuski (materiał nr 2). Prosimy, by porównali ten tekst z obrazem Napoleona, jaki poznali na ostatnich lekcjach, a następnie wykonali ćwiczenie (podręcznik, s. 63). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Dobre i złe strony epoki napoleońskiej. Dobre: początek schyłku feudalizmu, wprowadzenie wolności i praw obywatelskich, stworzenie nowoczesnego prawa kodeks cywilny Napoleona podstawą systemów prawnych w całej Europie, rozwój szkolnictwa, wzrost znaczenia burżuazji, a w związku z tym rozwój gospodarki kapitalistycznej, przemiany w strukturach społecznych, rozbudzenie świadomości narodowej XIX-wiecznych Europejczyków, powrót sprawy polskiej na arenę międzynarodową, stworzenie modelu nowoczesnego państwa, rozprzestrzenienie się po Europie francuskiej kultury oraz teorii politycznych i prawnych, będących wzorami organizacyjnymi dla innych państw, unowocześnienie armii i taktyki wojennej, demokratyczne przemiany w wojsku. 51

52 Złe: liczne wojny, zniszczenia, ofiary, cierpienia ludności cywilnej na terenach objętych wojną, odejście od tradycyjnych wzorów moralnych i systemów wartości, walka z Kościołem i religią z jej negatywnymi skutkami (rozwiązłość obyczajów), blokada kontynentalna i jej ekonomiczne skutki. Materiał nr 2 Ocena Napoleona dokonana przez ówcześnie żyjącego arystokratę francuskiego. Bonaparte jest fałszywym wielkim człowiekiem: brak mu wielkoduszności, tego znamienia bohaterów i prawdziwych królów (...). Natura stworzyła go bez serca (...). Znamienną cechą jego charakteru jest niezwyciężony upór, żelazna wola, ale tylko dla niesprawiedliwości, ucisku, niedorzecznych systemów, porzuca bowiem bardzo łatwo zamysły, które mogłyby być z pożytkiem dla moralności, porządku i cnoty (...). Pod maską Cezara i Aleksandra widać człowieka małej klasy, drobnomieszczanina. Gardzi bezgranicznie ludźmi, ponieważ sądzi ich wedle siebie (...). Wreszcie Bonaparte był kimś jedynie w pomyślności, skoro bowiem przyszło niepowodzenie, które dotknęło tę fałszywą wielkość, cud rozwiał się, w monarsze ujrzano tylko awanturnika, w bohaterze parweniusza sławy (...). Bonaparte nie oznajmiał jawnie swych zamiarów; charakter jego rozwinął się stopniowo. Pod skromnym tytułem Konsula przyzwyczaił zrazu niezależne umysły, aby się nie przerażały władzą, którą mu dały. Pozyskał sobie prawdziwych Francuzów, głosząc się odnowicielem ładu, praw i religii. Najroztropniejsi dali się złapać na to, najbardziej jasnowidzący dali się omamić. Republikanie patrzyli na Bonapartego jak na swoje dzieło, jako na ludowego naczelnika wolnego państwa. Rojaliści (...) pomagali mu szczerze. Wszyscy pokładali w nim nadzieje. Świetne zwycięstwa, odniesione dzięki waleczności Francuzów, okryły go chwałą. Wówczas upił się powodzeniem i jego skłonność do zła zaczęła się objawiać. (...) Do reszty zatracił nasze kolonie i zaprzepaścił flotę (...). Ludność Francji ujęto w regularny wyrąb jak drzewa w lesie: co roku ścinało się osiemdziesiąt tysięcy młodych ludzi (...). Doszło do tego stopnia wzgardy dla życia ludzkiego i dla Francji, że rekrutów nazywano materiałem ludzkim i mięsem armatnim. I.Rusinowa,T.Wituch,Między rewolucją francuską a rewolucją październikową. Teksty źródłowe do nauczania historii powszechnej, Warszawa 1980, s

53 Czasy rozumu i rewolucji lekcja powtórzeniowa Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: najważniejsze postacie i wydarzenia z historii Europy i Ameryki Północnej w XVIII i na początku XIX w., rozumie: związek między ideami oświeceniowymi a głównymi wydarzeniami politycznymi i przemianami społecznymi, jakie zaszły na przełomie XVIII i XIX w., potrafi: przedstawić poglądy najważniejszych filozofów oświecenia; wyjaśnić, jak zmieniał się układ sił w Europie w XVIII i na początku XIX w.; wskazać na mapie najważniejsze zmiany terytorialne w XVIII i na początku XIX w.; scharakteryzować przemiany ustrojowe, jakie dokonały się pod wpływem idei oświecenia; omówić zmiany w organizacji wojska i sposobie prowadzenia wojen na przełomie XVIII i XIX w.; dostrzec wzrastającą rolę burżuazji jako siły politycznej; określić, jak na przełomie XVIII i XIX w. zmieniło się położenie chłopów; wyjaśnić przyczyny utraty pozycji i znaczenia Kościoła; wskazać pozytywne i negatywne strony wydarzeń, które nastąpiły na przełomie XVIII i XIX w.; uzasadnić twierdzenie, że przemiany XVIII i początku XIX w. wciąż wywierają wpływ na współczesność. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), arkusz analizy SWOT, kolorowe kartki, mazaki. Metody i forma zajęć praca w grupach, analiza SWOT. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. 53

54 Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Lekcję rozpoczynamy od przypomnienia idei oświecenia jako ruchu umysłowego projektującego nowy ład. Na tablicy wieszamy powiększony arkusz analizy SWOT (materiał dla nauczyciela). Wyjaśniamy, że celem lekcji będzie porównanie starego ładu z nowym (powstałym w wyniku realizacji idei oświecenia) oraz ocena przemian. Zadaniem uczniów będzie dostrzeżenie słabych i mocnych stron nowego ładu. II. Rozwinięcie Dzielimy uczniów na osiem grup. Każdej przydzielamy zadania zgodne z treścią kolejnych podrozdziałów podręcznika: Oświecenie, Nowe potęgi, Przemiany ustrojowe, Rola Francji, Wojskowość, Społeczeństwo, Religia, Pamięć (s ). Rozdajemy kolorowe kartki i prosimy uczniów, by uzgodnili, które z wydarzeń, zjawisk i procesów można zaliczyć do mocnych, a które do słabych stron nowego ładu. III. Podsumowanie Uczniowie przyklejają swoje materiały w odpowiednich miejscach arkusza analizy SWOT. Nauczyciel porządkuje informacje, koryguje i doradza. Po wykonaniu tej części zadania wspólnie z uczniami ustalamy szanse i zagrożenia wynikające z funkcjonowania nowego ładu. Oceniamy go oraz zwracamy uwagę na wpływ idei oświeceniowych i przemian XVIII XIX w. na współczesność. Praca domowa Sprawdzian z zeszytu ćwiczeń (s ).

55 Materiał dla nauczyciela Propozycja wypełnienia arkusza analizy SWOT. OCENA PRZEMIAN CZASU ROZUMU I REWOLUCJI MOCNE STRONY dostrzeżenie niesprawiedliwości dotychczasowego systemu rządów upadek absolutyzmu we Francji sformułowanie podstawowych praw iwolnościobywatelskich kształtowanie ustroju państwa zgodnie z zasadami trójpodziału władzy i umowy społecznej powstanie nowych potęg europejskich i światowych reforma oświaty i administracji wzrost znaczenia armii i przemiany w wojskowości rosnące wpływy burżuazji wolność osobista dla chłopów tolerancja religijna powstanie symboli narodowych ustanowienie pierwszych świąt narodowych SZANSE postęp cywilizacyjny Europy iświata powstanie nowoczesnych państw ispołeczeństw rozwój demokracji prawne zagwarantowanie swobód jednostki i społeczeństwa SŁABE STRONY dążenie do ograniczania roli społeczeństwa w oświeconych monarchiach absolutnych ekspansja terytorialna nowych potęg europejskich wprowadzenie w życie ideałów oświeceniowych z użyciem przemocy odejście od zasad moralnych chrześcijaństwa próby tworzenia nowego porządku na zasadzie odcinania się od dorobku przeszłych pokoleń ZAGROŻENIA bunt społeczeństw państw absolutnych przeciw władzy liczne wojny i konflikty społeczne chaos i zniszczenia spowodowane konfliktami militarnymi załamanie dotychczasowego systemu wartości

56 8. Ostatni król Polski Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1764, 1765, 1768, , 1772; postać:stanisława Augusta Poniatowskiego; zasady ustrojowe państwa polskiego zawarte w prawach kardynalnych; dane liczbowe dotyczące ludności i terytoriów utraconych przez Polskę w wyniku I rozbioru, rozumie pojęcia: Familia, Szkoła Rycerska, Monitor, prawa kardynalne, protektorat, konfederacja barska, potrafi: rozróżnić wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku Rzeczypospolitej; przedstawić okoliczności elekcji Stanisława Poniatowskiego na króla Polski; opisać działalność reformatorską króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; wyjaśnić okoliczności, w których doszło do zawiązania konfederacji przez różnowierców i katolików; określić wpływ państw ościennych na wydarzenia w Polsce w latach ; wyjaśnić zmiany w międzynarodowym położeniu Rzeczypospolitej w XVIII w.; wyjaśnić przyczyny zawiązania konfederacji barskiej; opisać przebieg konfederacji barskiej; łączyć w związki przyczynowo-skutkowe wydarzenia związane z konfederacją barską i I rozbiorem Polski; wyjaśnić, na czym polegają różnice zdań w ocenie konfederacji barskiej; wyjaśnić przyczyny I rozbioru Polski oraz podać jego skutki; sytuować w czasie I rozbiór Rzeczypospolitej i wskazać na mapie zmiany terytorialne po tym rozbiorze. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s , 45 46), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: mapazmiany terytorialne (lata ), mapa ścienna Rzeczypospolitej w XVIII w., schemat drzewa decyzyjnego. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym, praca w grupach, drzewo decyzyjne, debata za i przeciw, praca z mapą. 56

57 Czas zajęć 2 godziny lekcyjne (na pierwszej godzinie omawiamy pierwsze lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, na drugiej wydarzenia lat ). Struktura i opis lekcji I. Wstęp W rozmowie nauczającej przedstawiamy sytuację wewnętrzną i międzynarodową Polski w I połowie XVIII w. Omawiamy różne postawy szlachty wobec problemów trapiących państwo. Podkreślamy rolę Familii w staraniach o zreformowanie kraju. Wykorzystując tekst źródłowy A (podręcznik, s. 69) oraz fragment traktatu zawartego między Katarzyną II a Fryderykiem II w 1764 r. (materiał nr 1), przedstawiamy stosunek sąsiadów Polski do przemian w Rzeczypospolitej. II. Rozwinięcie Dzielimy uczniów na dwie grupy i rozdajemy im zadania. Grupa I Na podstawie informacji z podręcznika (s ) napiszcie list Katarzyny II do Czartoryskich, w którym wyjaśnicie, dlaczego Stanisław Poniatowski został królem Polski. Grupa II Na podstawie informacji z podręcznika (s ) napiszcie list Stanisława Augusta Poniatowskiego do Katarzyny II, w którym król zawiadamia carycę, jakie reformy przeprowadził w Polsce po swojej elekcji. Po przedstawieniu wyników prac obu grup wspólnie wyjaśniamy, jaki był stosunek magnatów i większości szlachty oraz Katarzyny II do działalności reformatorskiej króla. Następnie omawiamy intrygi carycy związane z organizacją konfederacji różnowierców i katolików w 1767 r. oraz wyjaśniamy okoliczności zagwarantowania szlachcie polskiej praw kardynalnych przez Katarzynę II. Pytamy uczniów: Jaka mogła być reakcja szlachty polskiej na te wydarzenia? Dla pełnego zobrazowania problemu proponujemy rozwiązanie drzewa decyzyjnego. W pniu drzewa wpisujemy: Katarzyna II przy milczącej zgodzie króla bezkarnie ingeruje w wewnętrzne sprawy Polski. Co ma zrobić szlachta? (materiał nr 2). Podpowiadamy, że pomocne w podjęciu decyzji może być ćwiczenie (podręcznik, s. 75). Następnie prosimy uczniów, by przy pomocy tekstu z podręcznika oraz ilustracji (s ) przygotowali sąd nad konfederatami, np. w formie debaty za i przeciw. Jedna grupa oskarża konfederatów o spowodowanie I rozbioru Polski, druga ich broni. Po wysłuchaniu argumentów obu stron prosimy wszystkich, by przez podniesienie ręki zdecydowali o winie lub niewinności konfederatów. III. Podsumowanie W podsumowaniu lekcji wyjaśniamy okoliczności I rozbioru Polski. Prosimy, by uczniowie odpowiedzieli na pytania do tekstu źródłowego B (podręcznik, s. 74). Następnie, korzystając z mapy Zmiany terytorialne (rok 1772), pokazujemy obszary, jakie Rzeczpospolita utraciła w wyniku traktatu rozbiorowego. Polecamy uczniom wykonać ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 38) oraz część poleceń z ćwiczenia 3 (zeszyt ćwiczeń, s ): prosimy, by zaznaczyli na mapie i w legendzie ziemie zabrane w I rozbiorze oraz nanieśli do tabeli dane liczbowe dotyczące I rozbioru Polski: powierzchnię zabranego terytorium i liczbę ludności, która je zamieszkiwała (podręcznik, s. 74). 57

58 Metody kontroli Pytanie 1 (podręcznik, s. 75). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 37). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Traktat przymierza pomiędzy Katarzyną II i Fryderykiem II. (...) Artykuł tajny Ponieważ jest interesem Jego Królewskiej Mości Króla Pruskiego i Jej Cesarskiej Mości Imperatorowej Rosyjskiej użyć wszystkich swych sił, aby utrzymać Polskę przy jej prawie elekcji i żeby nikomu nie było wolno uczynić tego królestwa dziedzicznym w swojej rodzinie i stać się jego absolutnym władcą. Jego Królewska Mość Król Pruski i Jej Cesarska Mość niniejszym tajnym artykułem przyrzekli sobie i wzajemnie się zobowiązali w sposób jak najbardziej trwały nie tylko nie pozwalać, by ktokolwiek i kiedykolwiek usiłował pozbawić Rzeczpospolitą jej prawa wolnej elekcji, uczynić z niej dziedziczne królestwo i stać się jego władcą absolutnym, lecz również wspólnie zapobiegać i unicestwiać wszelkimi dostępnymi środkami jakiekolwiek zamiary i projekty zmierzające do tego celu, skoro tylko zostaną one odkryte, a nawet w razie potrzeby uciec się do użycia siły zbrojnej, aby ochronić Rzeczpospolitą przed obaleniem jej ustroju i jej praw fundamentalnych. (...) T.Maresz,K.Juszczyk,Historia w tekstach źródłowych, t. 2, Toruń 1994, s. 95. Materiał nr 2 Propozycja rozwiązania drzewa decyzyjnego.

59 SKUTKI POZYTYWNE Zaakcentowanie przywiązania Utrzymanie pokoju. do wiary katolickiej i patriotyzmu polskiej szlachty. Odsunięcie króla od władzy i cofnięcie wprowadzonych przez niego reform. Przywrócenie dawnego ustroju. Zdobycie poparcia krajów europejskich, rywalizujących zrosją. Usunięcie wojsk Katarzyny II zrzeczypospolitej. Utrata majątków, znaczenia politycznego. Zniszczenie ziem. Możliwość utraty terytoriów. Popadnięcie w niełaskę. Utrata honoru. Wystąpić zbrojnie przeciwko królowi i Katarzynie II. CELE I WARTOŚCI Obrona wolności i wiary katolickiej. SKUTKI NEGATYWNE MOŻLIWE ROZWIĄZANIA Zgoda na panoszenie się wojskrosyjskichwpolsce. Zgoda na wpływ Katarzyny II na rządy w kraju. Utrata suwerenności. Tolerancja wobec różnowierców w Rzeczypospolitej. Pogodzić się z istniejącą sytuacją. Katarzyna II przy milczącej zgodzie króla bezkarnie ingeruje w wewnętrzne sprawy Polski. Co ma zrobić szlachta? SYTUACJA WYMAGAJĄCA PODJĘCIA DECYZJI 59

60 9. Wiwat 3 maja! Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: , 1773, , , 1789, 3 V 1791; postacie: Tadeusza Rejtana, Hugona Kołłątaja, Juliana Ursyna Niemcewicza, Ignacego Krasickiego, Marcella Bacciarellego, Bernarda Bellotta (Canaletta), Stanisława Staszica, Stanisława Małachowskiego; stronnictwa polityczne Sejmu Wielkiego; najważniejsze postanowienia sejmu rozbiorowego, reformy Sejmu Wielkiego i postanowienia Konstytucji 3 maja, rozumie pojęcia: Rada Nieustająca, Komisja Edukacji Narodowej, czasy stanisławowskie, styl klasycystyczny, Sejm Wielki (Czteroletni), Kuźnica Kołłątajowska, czarna procesja, Ustawa rządowa; wpływ idei oświecenia na przemiany świadomości Polaków w II połowie XVIII w.; na czym polegał oświeceniowy charakter Konstytucji 3maja; znaczenie Konstytucji 3 maja jako próby ratowania państwa polskiego, potrafi: omówić przebieg obrad sejmu rozbiorowego; ocenić różne postawy posłów szlacheckich uczestniczących w obradach sejmu rozbiorowego; przedstawić okoliczności powstania, zadania i osiągnięcia Komisji Edukacji Narodowej; omówić dokonania wybitnych twórców polskiego oświecenia; rozpoznać charakterystyczne cechy polskiego oświecenia i scharakteryzować przykłady sztuki okresu klasycyzmu z uwzględnieniem własnego regionu; sytuować w czasie obrady Sejmu Wielkiego oraz uchwalenie Konstytucji 3 maja; przedstawić okoliczności zwołania Sejmu Wielkiego i uchwalenia Konstytucji 3 maja; ocenić reformy Sejmu Wielkiego i Konstytucję 3 maja. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: mapawybrane zabytki zabytki klasycystyczne, materiały zebrane przez uczniów w ramach pracy domowej metodą portfolio, plakat do uzupełnienia. 60

61 Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, wykład, portfolio, praca z tekstem źródłowym, praca w grupach, drama. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Po rozbiorze Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Przypominamy uczniom idee oświecenia i uświadamiamy im, że Polska odpowiedziała na wyzwania ówczesnej epoki w momencie, w którym pojawiły się sprzyjające warunki wewnętrzne i zewnętrzne. Omawiamy sytuację państwa polskiego po I rozbiorze i reformy sejmu rozbiorowego. II. Zaangażowanie Dzielimy uczniów na cztery grupy i rozdajemy instrukcje. Grupa I Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz materiały zgromadzone metodą portfolio, przygotujcie plakat przedstawiający główne hasła, działaczy i reformy Komisji Edukacji Narodowej. Grupa II Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz materiały zgromadzone metodą portfolio, przygotujcie scenkę przedstawiającą obiad czwartkowy, podczas którego goście króla zaprezentują swój dorobek literacki ipublicystyczny. Grupa III Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz materiały zgromadzone metodą portfolio, przygotujcie wydanie gazety Monitor, w której przedstawicie największe osiągnięcia kultury czasów stanisławowskich. Grupa IV Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz materiały zgromadzone metodą portfolio, sporządźcie album XVIII-wiecznej Warszawy lub innego miasta (w zależności od zebranych przez was materiałów). Przedstawcie najważniejsze budowle i wskażcie ich charakterystyczne dla klasycyzmu cechy. III. Badanie i przekształcanie Uczniowie pracują w grupach. IV. Prezentacja Grupy prezentują swoje osiągnięcia: plakat, scenkę, gazetę i album. Podczas prezentacji grupy IV wykorzystujemy mapę Wybrane zabytki zabytki klasycystyczne, pokazując przykłady budowli w tym stylu architektonicznym. Po zakończeniu prezentacji uczniowie wypowiadają się na temat blasków i cieni epoki stanisławowskiej, dostrzegając zasługi króla dla rozwoju myśli oświeceniowej w Polsce. V. Podsumowanie i refleksja Pytanie 2 (podręcznik, s. 83). Praca domowa Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s ). 61

62 Komentarz do lekcji Na 2 3 tygodnie przed lekcją prosimy uczniów o zebranie metodą portfolio informacji o kulturze polskiego oświecenia, powstaniu i działalności Komisji Edukacji Narodowej oraz jej twórcach, kulturotwórczej działalności Stanisława Augusta Poniatowskiego, nowych prądach w architekturze i sztuce oraz osiągnięciach polskich publicystów XVIII w. Zwracamy uwagę uczniów, że pomocą w przygotowaniu portfolio mogą być wiedza i umiejętności zdobyte na lekcjach języka polskiego. Część II. Sejm Wielki Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Wprowadzamy uczniów w sytuację polityczną po I rozbiorze. Przypominamy decyzje sejmu rozbiorowego w sprawie powołania Rady Nieustającej i funkcjonowania okrojonego państwa. Po przedstawieniu postawy Tadeusza Rejtana prosimy uczniów, by dokonali jej oceny, a następnie podkreślamy, że budzący się patriotyzm ogarnął szersze rzesze społeczeństwa i dał impuls do zwołania Sejmu Wielkiego. Akcentujemy fakt, że przeprowadzenie reform ułatwiły okoliczności międzynarodowe. II. Zaangażowanie Dzielimy uczniów na cztery grupy, z których trzy będą reprezentowały stronnictwa Sejmu Wielkiego, a czwarta Kuźnicę Kołłątajowską. Wybranym osobom wyznaczamy role króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i marszałka sejmu Stanisława Małachowskiego. Rozdajemy instrukcje. Grupa I Jesteście przedstawicielami stronnictwa patriotycznego na Sejmie Wielkim. Na podstawie otrzymanych materiałów (materiał nr 1) oraz informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do debaty sejmowej, której celem będzie uchwalenie Konstytucji 3 maja. Zredagujcie krótką informację o przedstawicielach stronnictwa i programie. Po przyjęciu przez króla konstytucji zachowajcie się tak, jak wyobrażał to sobie Jan Matejko (podręcznik, s. 81). Grupa II Jesteście przedstawicielami stronnictwa królewskiego na Sejmie Wielkim. Na podstawie otrzymanych materiałów (materiał nr 2) oraz informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do debaty sejmowej, której celem będzie uchwalenie Konstytucji 3 maja. Zredagujcie krótką informację o przedstawicielach stronnictwa i programie. Po przyjęciu przez króla konstytucji zachowajcie się tak, jak wyobrażał to sobie Jan Matejko (podręcznik, s. 81). Grupa III Jesteście przedstawicielami stronnictwa magnackiego na Sejmie Wielkim. Na podstawie otrzymanych materiałów (materiał nr 3) oraz informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do debaty sejmowej, podczas której będziecie bronić starych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej i sprzeciwicie się uchwaleniu Konstytucji 3 maja. Zredagujcie krótką informację o przedstawicielach stronnictwa i programie. Po przyjęciu przez króla konstytucji zachowajcie się tak, jak wyobrażał to sobie Jan Matejko (podręcznik, s. 81). 62

63 Grupa IV Jesteście przedstawicielami Kuźnicy Kołłątajowskiej. Na podstawie otrzymanych materiałów (materiał nr 4) oraz informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do zorganizowania czarnej procesji, która przedstawi królowi i posłom postulaty mieszczan. Zredagujcie krótką informację o reprezentantach i programie. Instrukcja dla króla i marszałka sejmu Wejdźcie w rolę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i marszałka Sejmu Wielkiego Stanisława Małachowskiego (stronnictwo patriotyczne). Zadaniem marszałka będzie prowadzenie sesji sejmu oraz odczytanie i przegłosowanie fragmentów Konstytucji 3 maja. Zadaniem króla będzie złożenie przysięgi na wierność konstytucji i przygotowanie przemówienia, w którym oceni dzieło Sejmu Wielkiego. Do wykonania zadania wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ) oraz otrzymane materiały (materiał nr 5). III. Badanie i przekształcanie Uczniowie, pracując w grupach, przygotowują się do sesji Sejmu Wielkiego. Zgromadzone informacje o przedstawicielach stronnictw i ich programach nanoszą na plakat zawieszony na tablicy (materiał nr 6). IV. Prezentacja Grupy pod kontrolą nauczyciela przedstawiają sesję Sejmu Wielkiego, której celem będzie uchwalenie Konstytucji 3 maja. V. Podsumowanie i refleksja Po zakończeniu prezentacji omawiamy nowy ustrój Rzeczypospolitej, określony w Konstytucji 3 maja. Wyjaśniamy, które idee oświeceniowe zostały w niej zrealizowane. Polecamy uczniom wykonać ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 41), a następnie prosimy, by ocenili znaczenie dzieła Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja dla ówczesnych Polaków. Metody kontroli Ćwiczenie (podręcznik, s. 83). Praca domowa Ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Stronnictwo patriotyczne. Promotorem postępowych poczynań Sejmu było stronnictwo reform, zwane także patriotycznym. Składało się ono w znacznej mierze ze średnio zamożnej szlachty, dążyło do wzmocnienia państwa i zapewnienia należnego mu miejsca w Europie. Ludzie ci zdawali sobie sprawę, że należy podźwignąć Polskę gospodarczo, rozwinąć jej przemysł i handel. Aby to osiągnąć, skłonni byli nawet porozumieć się z górnymi warstwami mieszczaństwa, doprowadzić do reformy miast, a nawet dopuścić mieszczan do udziału w życiu politycznym. Na prawicy tego obozu znalazła się postępowa grupa magnatów z Adamem Czartoryskim na czele, lewicę zaś stanowili zwolennicy Hugona Kołłątaja, człowieka olbrzymich zdolności i ambicji, posiadającego wielki talent polityka i parlamentarzysty. J. Adamski, L. Chmiel, A. Syta, Czasy, ludzie, wydarzenia, cz. 1, Warszawa 1984, s

64 Materiał nr 2 Stronnictwo królewskie. Stronnictwo królewskie, ze Stanisławem Augustem, jego bratem prymasem Michałem Poniatowskim i kanclerzem wielkim koronnym Jackiem Małachowskim na czele, pragnęło w pierwszym okresie obrad wzmocnienia władzy królewskiej i powiększenia armii, lecz w oparciu o carat. Do szeregów tego stronnictwa zaliczała się większość senatu, zwłaszcza liczni kasztelanowie kreowani przez króla. J. Adamski, L. Chmiel, A. Syta, Czasy, ludzie, wydarzenia, cz. 1, Warszawa 1984, s Materiał nr 3 Stronnictwo hetmańskie (magnackie). Stronnictwo hetmańskie, z Klemensem Branickim i Kazimierzem Nestorem Sapiehą na czele, składało się z kilku klik magnackich. Było ono przeciwne wszelkim reformom i dążyło do uniemożliwienia prac sejmowych. Przywódcy tego stronnictwa zmierzali do unicestwienia centralnej władzy państwowej i oddania kraju na pastwę klikom magnackim. J. Adamski, L. Chmiel, A. Syta, Czasy, ludzie, wydarzenia, cz. 1, Warszawa 1984, s Prawa kardynalne. V. (...) Ostrzegamy i warujemy, żeby nie tylko wolne jednomyślnością obieranie Królów w zupełnej mocy swojej na zawsze zostawało, ale też żeby pod żadnym pretekstem i w żadnym czasie sukcesja do tronu polskiego ustanawiana i dopuszczana być nie mogła. (...) XI. Prawo równości szlacheckiej, uprawnienie do dziedzictwa dóbr ziemskich, do honorów, do godności senatorskich, ministerialnych i urzędów duchownych i świeckich, i przywilejów (...) samej szlachcie krajowej służyć ma i tej równości żadne tytuły ćmić ani uwłaczać nie będą mogły. (...) XVII. Liberum veto na Sejmach wolnych (...) zachowane być zawsze powinno (...). XX. (...) Tak gdyby który z Królów co z praw kardynalnych narodowych, lub z pactis conventis z tymże narodem pod przysięgą zawartych, złamał i zachowywać nie chciał, na ten czas (...) tenże naród od posłuszeństwa Królowi IMci wolnym będzie (...). Wiek XVI XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997, s Materiae status. I. Nie będzie można na sejmie wolnym bez jednomyślnego zezwolenia Stanów Rzeczypospolitej powiększenia żadnego lub odmiany podatków raz ustanowionych (...) stanowić (...). II. Nie będzie pozwolono na wolnym sejmie, tylko za jednomyślnością, pomnażać liczby wojska (...). XII. Pospolite ruszenie Rzeczypospolitej nie ma być zwołane, tylko mocą sejmu i za jednomyślnością w czasie wolnego sejmu. Wiek XVI XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997, s Materiał nr 4 Ustawa o miastach królewskich z kwietnia 1791 r. 1. Prawo kardynalne: nikogo nie będziemy więzić, kto nie został prawnie zasądzony na osoby w miastach osiadłe rozciągamy (...). 2. Miasta, w których oznaczone są sądy apelacyjne, przed każdym sejmem ordynaryjnym jednego plenipotenta większością głosów wybierać będą (...). 64

65 5. Wolno odtąd jest i będzie każdemu mieszczaninowi dóbr ziemskich jako i innej natury dziedzicznym prawem nabywać (...). 8. W całym wojsku (prócz kawaleryi narodowej) w każdym korpusie, regimencie i pułku dla obywatelów kondycyi miejskiej będzie odtąd wolny wstęp do dosługiwania się rang oficyjerskich stopniami. Wiek XVI XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997, s Materiał nr 5 Okoliczności uchwalenia Konstytucji 3 maja. (...) Król wezwał do przyjęcia Ustawy Rządowej. (...) Oklaski i powszechna aprobata na galeriach świadczyły o poparciu opinii publicznej dla projektu rządowego. (...) Krzyknęła chórem publiczność: Vivat król! Vivat nowa konstytucja! (...) Na próżno marszałek stukał potężnie laską, przywołując do porządku; nic to nie pomaga. (...) Okrzyki: Niech żyje król, niech żyje konstytucja! rozlegają się jeszcze dalej (...). Ogół sejmu na pytanie marszałka Małachowskiego odpowiadał wielokrotnie: zgoda, co wypełniało całkowicie formalny warunek ustalenia jednomyślności. (...) Stanisław August zdecydował się wreszcie na zaprzysiężenie nowej Ustawy Rządowej (...); sejm przyjął to z największym uniesieniem i aprobatą. Król wezwał obecnych do udania się do pobliskiej katedry św. Jana, aby przysięgę potwierdzić aktem religijnym. W sali sejmu została tylko niewielka liczba malkontentów, ogromna większość zebranych przeszła do kościoła (...). J. Łojek, Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 maja, Warszawa 1988, s Materiał nr 6 Plakat do uzupełnienia. Sejm Stronnictwa sejmowe patriotyczne królewskie magnackie Opinia publiczna Kuźnica Kołłątajowska Działacze Program 65

66 10. Koniec Polski? Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, tworzy krótką wypowiedź rozprawkę, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1792, 1793, 24 III 1794, 1794, 1795, 1798; postacie: Ksawerego Branickiego, Seweryna Rzewuskiego, Szczęsnego Potockiego, Józefa Poniatowskiego, Tadeusza Kościuszki, Jana Kilińskiego; dane liczbowe dotyczące ludności i terytoriów utraconych przez Polskę w wyniku II i III rozbioru, rozumie pojęcia: konfederacja targowicka, wojna w obronie Konstytucji 3 maja, order Virtuti Militari, Naczelnik powstania, insurekcja kościuszkowska, kosynierzy, Uniwersał połaniecki; symboliczne znaczenie pojęcia: targowica; znaczenie wydania Uniwersału połanieckiego, potrafi: omówić stosunek społeczeństwa polskiego oraz państw ościennych do reform Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja; wyjaśnić okoliczności zawiązania konfederacji targowickiej i ocenić jej następstwa; omówić przebieg wojny w obronie Konstytucji 3 maja i przebieg powstania kościuszkowskiego; ocenić postawę króla Stanisława Augusta podczas wydarzeń 1792 r.; przedstawić cele i następstwa powstania kościuszkowskiego; omówić stosunek chłopów i mieszczan do powstania; dostrzec znaczenie insurekcji kościuszkowskiej jako pierwszego powstania narodowego; wskazać na mapie miejsca najważniejszych bitew stoczonych w czasie wojny w obronie Konstytucji 3 maja i podczas powstania kościuszkowskiego; sytuować w czasie II i III rozbiór Rzeczypospolitej i wskazać na mapie zmiany terytorialne po tych rozbiorach. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: ćwiczenia 3, 4, 5 i 6, s , mapazmiany terytorialne (lata ), mapa ścienna Rzeczypospolitej w XVIII w., schemat metaplanu, schemat drzewa decyzyjnego. 66

67 Metody i forma zajęć praca z tekstem źródłowym, rozmowa nauczająca, praca z mapą, metaplan, drzewo decyzyjne, praca w grupach, drama. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Konfederacja targowicka Struktura i opis lekcji I. Wstęp Jako wprowadzenie do tematu czytamy tekst źródłowy B z poprzedniego rozdziału (podręcznik, s. 83) i prosimy uczniów, by odpowiedzieli na pytanie: Jaki był stosunek mocarstw ościennych do reform Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja? Następnie omawiamy postawy poszczególnych grup społecznych w Polsce wobec reform z lat , eksponując wrogie nastawienie magnatów. II. Rozwinięcie Przedstawiamy okoliczności zawiązania konfederacji w Targowicy oraz jej cele polityczne. Podkreślamy, że targowica była zdradą interesów narodowych i polskiej racji stanu. Odwołujemy się do tekstu źródłowego A (podręcznik, s. 85) i prosimy uczniów o odpowiedź na dołączone do niego pytania. Wykorzystując mapę Zmiany terytorialne (rok 1792), opisujemy przebieg wojny polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 maja. Kładziemy nacisk na rolę księcia Józefa Poniatowskiego, moralne znaczenie bitwy pod Zieleńcami oraz ustanowienie przez króla orderu Virtuti Militari. Zwracamy uwagę na postawę Stanisława Augusta Poniatowskiego wobec wojny oraz targowiczan. W podsumowaniu tej części lekcji uczniowie wykonują ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 45). III. Podsumowanie Metodą metaplanu rozważamy problem: Dlaczego nie udało się utrzymać reform ustrojowych wprowadzonych przez Sejm Wielki i Konstytucję 3 maja? (materiał dla nauczyciela). Po rozwiązaniu metaplanu przedstawiamy skutek konfederacji targowickiej i wojny z Rosją II rozbiór Polski. Wyjaśniamy uczniom jego międzynarodowe tło. Zwracamy uwagę na brak w gronie państw zaborczych Austrii, zaangażowanej w wojnę z rewolucyjną Francją. Na mapie Zmiany terytorialne (rok 1793) wskazujemy tereny zajęte przez Rosję i Prusy, a następnie prosimy uczniów, by wykonali część poleceń ćwiczenia 3 (zeszyt ćwiczeń, s ): zaznaczyli na mapie i w legendzie ziemie zagarnięte w II rozbiorze oraz nanieśli do tabeli dane liczbowe związane z II rozbiorem: powierzchnię zabranego terytorium i liczbę ludności, która je zamieszkiwała (podręcznik, s. 86). Na koniec przedstawiamy przebieg i postanowienia ostatniego sejmu pierwszej Rzeczypospolitej w Grodnie. Metody kontroli Pytanie 2 (podręcznik, s. 91). Praca domowa Ćwiczenie 3 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM, s.63). 67

68 Materiał dla nauczyciela Propozycja rozwiązania metaplanu. PROBLEM Dlaczego nie udało się utrzymać reform ustrojowych wprowadzonych przez Sejm Wielki i Konstytucję 3 maja? JAK BYŁO? Reformy Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja poparła znaczna część szlachty i mieszczaństwa. Przeciwni reformom byli magnaci, którzy uważali stary ustrój za najlepszy. Magnaci chcieli, by Rosja pomogła go przywrócić. Przeciwnicy reform wykorzystali prawo obowiązujące w Polsce szlacheckiej i zawiązali konfederację. Prusy lękały się wzmocnienia państwa polskiego. Rosja obawiała się utraty wpływu na Rzeczpospolitą i nie chcąc dopuścić do reform, wypowiedziała Polsce wojnę. Zdrada umożliwiła Rosji zajęcie Litwy. Król poparł targowiczan. JAK BYĆ POWINNO? Interes państwa ponad interesem własnym bądź stanowym. Reformy Sejmu Wielkiego i Konstytucja 3 maja popierane przez wszystkie stanyigrupyspołeczne. Postanowienia konstytucji natychmiast wprowadzone w życie i bezwzględnie przestrzegane. Państwo polskie i król broniący za wszelką cenę przeprowadzonych reform i zdecydowani na bezkompromisową walkę z Rosją. Państwa ościenne nieingerujące w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. DLACZEGO NIE BYŁO TAK, JAK BYĆ POWINNO? Magnaci dbali o własny interes polityczny. Magnaci poprosili o pomoc Rosję państwo zaborcze. Polska nie szukała sprzymierzeńców. Siła militarna Rzeczypospolitej była znacznie mniejsza niż Rosji. Król nie był stanowczy, obawiał się ryzyka i liczył na to, że uległość wobec Rosji pozwoli ocalić chociaż część reform. 68 WNIOSKI Magnaci wykazali się egoizmem, dbając tylko o własne interesy polityczne i ekonomiczne. Król był niezdecydowany, nie wierzył w możliwość zwycięstwa. Rosja za wszelką cenę nie chciała dopuścić do jakichkolwiek zmian ustrojowych wpolsce. Rzeczpospolita pozostała osamotniona, nie znalazł się nikt, kto chciałby udzielić jej pomocy. Polska okazała się zbyt słaba, aby utrzymać swoją niezależność.

69 Część II. Insurekcja kościuszkowska Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Przedstawiamy reakcje społeczeństwa polskiego na kolejny rozbiór państwa. Metodą drzewa decyzyjnego szukamy powodów wybuchu powstania kościuszkowskiego. Rozdajemy uczniom schemat i prosimy o jego rozwiązanie. W pniu drzewa wpisujemy: II rozbiór Polski stał się faktem. Co ma zrobić patriotycznie nastawiona część szlachty? (materiał nr 1). Następnie omawiamy okoliczności rozpoczęcia powstania kościuszkowskiego: marsz Madalińskiego i wkroczenie Kościuszki do Krakowa. II. Zaangażowanie Dzielimy uczniów na cztery grupy i rozdajemy instrukcje. Grupa I Na podstawie informacji oraz ilustracji w podręczniku (s ) przygotujcie scenkę przedstawiającą przysięgę Tadeusza Kościuszki na Rynku wkrakowie. Grupa II Wyobraźcie sobie, że jesteście komentatorami wojennymi przy armii Tadeusza Kościuszki. Wykorzystując informacje oraz ilustracje w podręczniku (s ), napiszcie krótkie sprawozdania z przebiegu najważniejszych bitew powstania. Grupa III Wykorzystując informacje oraz ilustracje w podręczniku (s ), przedstawcie w formie plakatu udział chłopów i mieszczan w insurekcji kościuszkowskiej. Przygotujcie się do odpowiedzi na pytanie: Co zrobił Tadeusz Kościuszko, by przyciągnąć chłopów do powstania? Grupa IV Na podstawie informacji oraz ilustracji w podręczniku (s ) sporządźcie kalendarium powstania kościuszkowskiego i napiszcie krótką notkę biograficzną jego Naczelnika, Tadeusza Kościuszki. III. Badanie i przekształcanie Uczniowie w grupach przygotowują się do prezentacji. IV. Prezentacja Grupy prezentują swój dorobek: scenkę, sprawozdania, plakat, kalendarium i notkę biograficzną. Podczas prezentacji grupy II korzystamy z mapy Zmiany terytorialne (rok 1794): wskazujemy obszary objęte powstaniem oraz miejsca najważniejszych bitew. Następnie stawiamy pytanie: Dlaczego powstanie kościuszkowskie zakończyło się klęską? Odpowiedzi uczniów zapisujemy na tablicy. V. Podsumowanie Przedstawiamy bezpośredni skutek powstania III rozbiór Polski. Na mapie Zmiany terytorialne (rok 1795) wskazujemy ziemie zajęte przez Rosję, Prusy i Austrię. Następnie prosimy uczniów, by wspierając się informacjami z podręcznika (s. 90), dokończyli ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Możemy także zlecić wykonanie ćwiczenia 6 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM, s.65). VI. Refleksja Uczniowie dzielą się swoimi odczuciami dotyczącymi omawianych wydarzeń i wyrażają opinie na temat różnorodności postaw Polaków wobec wydarzeń dziejowych. Metody kontroli Pytanie 4 (podręcznik, s. 91) lub ćwiczenia 4 i 5 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami +CD-ROM,s.64). 69

70 Praca domowa Przeczytaj uważnie otrzymany od nauczyciela tekst (materiał nr 2) i porównaj go z wiedzą zdobytą na lekcji. Czy zgadzasz się z opinią autora? Uzasadnij swoje zdanie, pisząc pracę, w której ocenisz postać Tadeusza Kościuszki. Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Propozycja rozwiązania drzewa decyzyjnego. CELE I WARTOŚCI Przywrócenie suwerenności, odzyskanie utraconych ziem, przywrócenie reform z lat Zachowanie resztek państwa polskiego. Utrata resztki suwerenności, zachęcanie przez bierną postawę do kolejnego rozbioru, odejście od ideałów i postaw obywatelskich. SKUTKI POZYTYWNE Szukanie pomocy z zewnątrz, zachowanie ideałów bez narażania życia imienia. SKUTKI NEGATYWNE Wyjazd z ojczyzny najbardziej światłych jednostek, brak wpływu na sytuację w kraju. Możliwość zwycięstwa, odzyskanie suwerenności i przynajmniej części ziem utraconych w rozbiorach, przywrócenie reform z lat Rozlew krwi, możliwość poniesienia klęski,represjezestrony państw zaborczych. MOŻLIWE ROZWIĄZANIA Podporządkować się. Udać się na emigrację. Podjąć walkę. II rozbiór Polski stał się faktem. Co ma zrobić patriotycznie nastawiona część szlachty? SYTUACJA WYMAGAJĄCA PODJĘCIA DECYZJI 70

71 Materiał nr 2 Opinia o Tadeuszu Kościuszce. Kościuszko-wódz odznaczał się odwagą zarówno w planowaniu operacji, jak i na polu bitwy. (...) Był zdolnym fortyfikatorem i artylerzystą, umiał z powodzeniem użyć na polu walki niewyszkolonego żołnierza. Okazał się zręcznym politykiem, gdy usiłował, drogą kompromisów, skłonić wszystkie grupy społeczne do walki o wolność w roku Trafnie określił jego poglądy społeczne Stanisław Herbst: Najprościej nazwać go demokratą, szlachcicem gotowym do uwłaszczenia, do reform najbardziej w owych czasach radykalnych. Od liberalnego hrabiego, za jakiego podawał się niekiedy w młodości, od doktrynerstwa lat Sejmu Wielkiego, kiedy wypowiadał się przeciw wojsku stałemu za milicyjnym, dojrzewał do roli polityka, politykę traktując jako sztukę kompromisów niekiedy, ale zawsze nie łamania, lecz gospodarowania rzeczywistością. Stał się postacią tragiczną, jak niejeden później przedstawiciel polskiego losu, pragnący sumienie narodów wprząc w grę interesów mocarstw. Kościuszko był chyba najpopularniejszym i najbardziej znanym Polakiem na świecie. W różnych krajach wznoszono mu pomniki, jego imieniem nazwano najwyższy szczyt w Australii, miasto w stanie Missisipi, wyspę u wybrzeży Alaski. Patronuje licznym naukowym i kulturalnym przedsięwzięciom i towarzystwom. Dobitnym wyrazem popularności polskiego wodza na całym świecie były piękne słowa wypowiedziane w Kongresie Stanów Zjednoczonych w roku 1817 przez późniejszego prezydenta Williama Henry ego Harrisona na wieść o śmierci Naczelnika Polaków: Kościuszko, męczennik wolności, już nie żyje (...). Sława jego trwać będzie dopóty, dopóki wolność panować będzie nad światem, dopóki na ołtarzu wolności jej obrońcy składać będą swe życie w ofierze, imię Kościuszki trwać będzie wśród nas. A. Zahorski, Naczelnik w sukmanie, Kraków 1990, s. 74.

72 11. Jeszcze Polska nie umarła... Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna datę: 1797; postacie:jana Henryka Dąbrowskiego, Józefa Wybickiego; przyczyny upadku państwa polskiego; okoliczności powstania i słowa pieśni legionowej Jeszcze Polska nie umarła..., rozumie pojęcia: Galicja, Legiony Polskie; istotę sporu historyków na temat przyczyn upadku państwa polskiego; ponadczasową wartość pieśni Jeszcze Polska nie umarła..., potrafi: rozróżnić wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku Rzeczypospolitej;omówić zmiany, jakie zaszły w życiu poszczególnych warstw społeczeństwa polskiego po rozbiorach; scharakteryzować i ocenić różne postawy Polaków w stosunku do zaborców; wyjaśnić okoliczności utworzenia Legionów Polskich; omówić organizację Legionów Polskich; opisać i ocenić działalność Legionów Polskich na terenie Włoch isantodomingo;omówić plany Napoleona co do Polaków; wyjaśnić, dlaczego Polacy wiązali z osobą Napoleona nadzieje na odzyskanie niepodległości; ocenić politykę Napoleona wobec sprawy polskiej oraz postawę Polaków wobec Napoleona. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: ćwiczenia 1, 2 i 3, s. 74, mapazmiany terytorialne (rok 1795), plakaty z opiniami XIX-wiecznych historyków na temat przyczyn upadku Rzeczypospolitej, arkusz analizy SWOT. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym, praca w grupach, debata, analiza SWOT. 72

73 Czas zajęć 2 godziny lekcyjne (na pierwszej lekcji omawiamy losy Polaków, a uczniowie przygotowują się do debaty, na drugiej uczniowie przeprowadzają debatę). Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Korzystając z mapy Zmiany terytorialne (rok 1795), przypominamy zasięg zaborów rosyjskiego, pruskiego i austriackiego. Na tablicy zapisujemy pytanie: Dlaczego upadła Rzeczpospolita? i wieszamy plakaty z opiniami XIX-wiecznych historyków (materiał nr 1). Prosimy uczniów, by na podstawie informacji z podręcznika (s. 92) pod każdym z plakatów wypisali wydarzenia lub procesy, które potwierdzają te oceny. Następnie informujemy, że spór o przyczyny upadku Polski w XVIII w. nie został rozstrzygnięty i uzupełniamy zapis na tablicy o opinie XX-wiecznych historyków. Wyjaśniamy, że celem lekcji będzie poznanie sytuacji Polaków po III rozbiorze tych, którzy pozostali w kraju, oraz tych, którzy udali się na emigrację po powstaniu kościuszkowskim. II. Rozwinięcie Omawiamy warunki, w jakich znaleźli się Polacy pod zaborami. Dzielimy uczniów na trzy grupy i prosimy o odpowiedź na pytania 3, 4 i 5 (podręcznik, s. 94). Następnie przedstawiamy losy Polaków, którzy po utracie państwowości znaleźli się na zachodzie Europy. Podkreślamy, że największe nadzieje na odzyskanie niepodległości rozbudziła walka republikańskiej Francji z zaborcami. Opisujemy działalność polskich emigrantów we Francji, eksponując rolę Jana Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego w staraniach o utworzenie narodowych sił zbrojnych u boku tego kraju. Wyjaśniamy, dlaczego Legiony Polskie powstały w Republice Lombardzkiej. Polecamy uczniom, by korzystając z informacji w podręczniku (s. 95), omówili zasady organizacyjne i stosunki panujące w Legionach oraz wskazali w nich wpływy idei rewolucji francuskiej. Dla lepszego zobrazowania nastrojów panujących wśród Polaków przedstawiamy okoliczności powstania pieśni Jeszcze Polska nie umarła... Prosimy uczniów o przypomnienie jej tekstu i o odpowiedź na pytania: 1. Jakie przełomowe momenty w historii Polski zostały w tej pieśni upamiętnione idlaczego? 2. Jaką drogą według autora tekstu Polacy mogą odzyskać niepodległość? Następnie wyjaśniamy okoliczności, w których przyszło walczyć Legionom u boku Napoleona, oraz co się stało z Legionami po podpisaniu pokoju z Austrią w 1801 r. Zwracamy uwagę na tragizm losów polskiego żołnierza, który walcząc o własną wolność, tłumił wolność innych. W podsumowaniu tej części lekcji wykorzystujemy ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). III. Podsumowanie Dzielimy klasę na dwie grupy i rozdajemy instrukcje. Grupa I Na podstawie informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do debaty: Z Napoleonem czy bez niego?. Waszym zadaniem jest zebranie argumentów zwolenników walki o niepodległość u boku Napoleona. 73

74 Grupa II Na podstawie informacji z podręcznika (s ) przygotujcie się do debaty: Z Napoleonem czy bez niego?. Waszym zadaniem jest zebranie argumentów przeciwników walki o niepodległość u boku Napoleona. Po zakończeniu pracy w grupach organizujemy debatę. Metody kontroli Dzielimy uczniów na grupy i prosimy, by metodą analizy SWOT dokonali oceny Legionów Polskich. Praca domowa Ćwiczenia 1 3 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM, s. 74). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Plakaty do powieszenia na tablicy. Opinia Ignacego Chrzanowskiego. My byliśmy podobni do chorego, który zachorował wprawdzie z własnej nieopatrzności, ale który się na koniec opatrzył i zaczął leczyć; już wstawał z łóżka, już chodził o własnych siłach lecz wtedy przyszło trzech sąsiadów chciwych na jego ojcowiznę, którzy już dawniej, jak mogli, odpędzali lekarzy od jego łóżka, a teraz, kiedy wstał, to go zamordowali. I. Chrzanowski, Wśród zagadnień książek i ludzi, Lwów 1923, s Opinia Waleriana Kalinki. Upadku swego Polacy sami są sprawcami i (...) nieszczęścia, które na nas spadły (...), zasłużoną są przez naród pokutą. W. Kalinka, Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, cz. 1, Kraków 1891, s. 5 6.

75 Materiał nr 2 Propozycja wypełnienia arkusza analizy SWOT. OCENA LEGIONÓW POLSKICH MOCNE STRONY polskie wojsko z polską komendą i umundurowaniem powstanie Legionów jako symbol początków odrodzenia państwa polskiego siła zbrojna dająca możliwość odzyskania niepodległości podtrzymywanie tradycji niepodległościowych Polaków, wyrażających się w pieśni Jeszcze Polska nie umarła... odnoszenie zwycięstw poparcie Napoleona SZANSE ocalenie idei niepodległościowej szkoła demokracji polskiej przejęcie przez Legiony tradycji rewolucyjnej armii francuskiej oraz wojska kościuszkowskiego (oficerów wybierano, nie stosowano kar cielesnych, żołnierzy uczono czytać i pisać, budzono wśród nich patriotyzm) zacieranie się tradycyjnych podziałów społecznych (szlachcic-oficer stawał się towarzyszem chłopa- -żołnierza) SŁABE STRONY utworzenie Legionów daleko od ziem polskich uzależnienie od decyzji obcych dowódców i polityków wykorzystanie Legionów do tłumienia ruchów wyzwoleńczych innych narodów zdziesiątkowanie, a następnie rozwiązanie Legionów ZAGROŻENIA złożenie ofiary z własnego życia w imię realizacji obcych interesów zniechęcenie się Polaków do walki o niepodległość

76 12. Księstwo Warszawskie Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1807, 1808, 1809, 1812, 1813, rozumie pojęcia: szwoleżerowie, wolne miasto; przyczyny niezadowolenia Polaków po utworzeniu Księstwa Warszawskiego; w czym przejawiała się zależność Księstwa Warszawskiego od Francji, potrafi: wyjaśnić okoliczności utworzenia Księstwa Warszawskiego i jego upadku; wskazać na mapie obszar Księstwa w 1807 i po 1809 r.; opisać cechy ustrojowe Księstwa Warszawskiego; przedstawić postawy i działalność Polaków podczas wojen napoleońskich; omówić przebieg wojny z Austrią w 1809 r.; wskazać mocne i słabe strony Księstwa Warszawskiego; ocenić politykę Napoleona wobec sprawy polskiej oraz postawę Polaków wobec Napoleona. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: ćwiczenie 4, s. 75, mapazmiany terytorialne (lata ), mapy konturowe Księstwa Warszawskiego i Europy w czasach Napoleona. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca w grupach, mapa mentalna, praca z mapą, praca z tekstem źródłowym. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne (na pierwszej lekcji uczniowie pracują w zespołach zadaniowych i prezentują efekty swojej pracy, na drugiej omawiamy losy Księstwa Warszawskiego po 1809 r.). 76

77 Struktura i opis lekcji I. Wstęp i zaangażowanie Przypominamy uczniom przebieg wojny Napoleona z Prusami i Rosją na przełomie lat 1806 i Przedstawiamy okoliczności zawarcia traktatu w Tylży, powstania Księstwa Warszawskiego i otrzymania przez nie konstytucji. Na mapie Zmiany terytorialne (rok 1807) wskazujemy obszar utworzonego Księstwa. II. Rozwinięcie Dzielimy klasę na cztery grupy i przydzielamy zadania. Grupa I Na podstawie informacji z podręcznika (s ) sporządźcie mapę mentalną ilustrującą ustrój Księstwa Warszawskiego w myśl konstytucji z 1807 r. Grupa II Na podstawie otrzymanego materiału (materiał nr 1) sporządźcie mapę mentalną ilustrującą rozwój oświaty w Księstwie Warszawskim. Grupa III Na podstawie informacji z podręcznika (s ) i otrzymanego materiału (materiał nr 2) sporządźcie mapę mentalną ilustrującą obce wpływy wksięstwiewarszawskim. Grupa IV Na podstawie informacji z podręcznika (s ) sporządźcie mapę mentalną ilustrującą prawa i wolności Polaków w Księstwie Warszawskim. III. Badanie i przekształcanie Uczniowie w grupach tworzą mapy mentalne (materiał nr 3). Nauczyciel przykleja na tablicy hasło główne: Organizacja Księstwa Warszawskiego. IV. Prezentacja Uczniowie przedstawiają mapy mentalne i doklejają je do hasła głównego. Po prezentacji wspólnie omawiamy mocne i słabe strony Księstwa Warszawskiego. Podkreślamy fakt powrotu państwa polskiego na mapę Europy. Następnie wyjaśniamy, że najazd Francji na Hiszpanię miał wpływ na wypowiedzenie przez Austrię wojny Księstwu Warszawskiemu. Opisujemy udział polskich szwoleżerów w bitwie pod Somosierrą, zwracając uwagę na tragizm sytuacji, w której walczący o swoją wolność Polacy tłumili niepodległościowy ruch hiszpański. Prosimy uczniów, by przeczytali fragment podręcznika (s. 100) dotyczący bitwy pod Raszynem i wskazali na mapie nabytki terytorialne Księstwa Warszawskiego po klęsce Austrii. Uzupełniamy wypowiedzi uczniów, korzystając z mapy Zmiany terytorialne (rok 1809). V. Podsumowanie i refleksja Przypominamy losy kampanii napoleońskiej przeciwko Rosji. Wyjaśniamy rolę, jaką Księstwo Warszawskie i wojsko polskie miały odgrywać w polityce cesarza. Posiłkujemy się tekstem źródłowym A (podręcznik, s. 101) oraz dołączonymi do niego pytaniami. Przedstawiamy okoliczności upadku Księstwa Warszawskiego, a następnie prosimy uczniów o wykonanie ćwiczenia 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Metody kontroli Polecamy uczniom, aby wskazali te zjawiska, wydarzenia i procesy, które, ich zdaniem, zadecydowały o znaczeniu Księstwa Warszawskiego dla ugruntowania tradycji narodowowyzwoleńczych narodu polskiego. W celu utrwalenia zdobytych wiadomości prosimy uczniów o uzupełnienie tabeli w ćwiczeniu 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 51). 77

78 Praca domowa Pytanie 2 (podręcznik, s. 103) lub ćwiczenie 4 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami +CD-ROM,s.75). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Oświata w Księstwie Warszawskim. Jedną z pierwszych prac, jakie podjęto w Księstwie, była organizacja polskiego szkolnictwa. Sprawami edukacji narodowej i oświecenia publicznego kierowała Izba Edukacyjna, której prezesem został Stanisław Kostka Potocki. Na cele oświaty państwo oddało dobra pojezuickie oraz nieduże dotacje z budżetu państwa. Najważniejszą troską władz było szkolnictwo elementarne. Do szkółek parafialnych miały uczęszczać również dziewczęta. Szkolnictwo średnie tworzyły szkoły wydziałowe i podwydziałowe. Uczono w nich po polsku, starano się zapewnić świeckich i polskich nauczycieli. W zakresie szkolnictwa wyższego w 1808 r. powstała Szkoła Prawa, a następnie dołączono do niej Szkołę Nauk Administracyjnych. Powołano również Szkołę Lekarską. Poważnym środowiskiem naukowym było Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, na czele którego od 1808 r. stanął Stanisław Staszic. Prowadzone były badania nad językiem, obyczajowością, historią narodu, powstał wówczas Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego. Według Staszica o losach narodów decydują przede wszystkim nauki techniczne i przemysł. Dlatego Towarzystwo prowadziło ożywioną działalność w zakresie nauk pożytecznych, inicjowało i popierało badania z dziedziny ekonomii, rolnictwa, podstawowej wiedzy medycznej. B. Grochulska, Księstwo Warszawskie, Warszawa 1966, s Materiał nr 2 Opinia o powstaniu Księstwa Warszawskiego. Nie takiego rezultatu spodziewali się nasi ojcowie. Z tym wszystkim nadrabiano miną, dziękowano za dobrodziejstwa, a tym rozgłosem wdzięczności chciano wywołać dalsze skutki w miarę wypadków, jakie w przyszłości zdarzyć się mogą. Byli tacy, którzy ślepo wierzyli w Napoleona, i można zrozumieć ich obłęd, porównując ówczesny rząd Księstwa Warszawskiego z zupełnym rozpostarciem się niemczyzny za czasów pruskich. Zimniejsi milczeli i narzekali po cichu. Opowiadano, że jakiś cudzoziemiec, przyjechawszy za Wartę i Prosnę, zapytał się: Cóżtozakraj? Księstwo Warszawskie odpowiedziano. Któż tu panuje? Król saski. Jakież tu wojsko? Polskie. Jakieżprawa? Francuskie. A jakież pieniądze? Pruskie. To jakaś wieża babilońska odpowiedział podróżny. Polska w latach Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, wyd. I. Rusinowa, Warszawa 1986, s

79 Materiał nr 3 Proponowane mapy mentalne. Grupa I Grupa II 79

80 Grupa III Grupa IV

81 Upadek pierwszej Rzeczypospolitej lekcja powtórzeniowa Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: najważniejsze postacie i wydarzenia z historii Polski w II połowie XVIII i na początku XIX w., rozumie: powody pozytywnego nastawienia Polaków do Napoleona i Francji; na czym polegają różnice w dokonywanej przez historyków ocenie wydarzeń, które doprowadziły do upadku państwa polskiego, potrafi: omówić próby reform państwa podejmowane w II połowie XVIII w. i dokonać ich oceny; przedstawić dorobek polskiego oświecenia; dostrzec mocne i słabe strony czasów stanisławowskich; omówić zmiany w polskiej wojskowości na przełomie XVIII i XIX w.; scharakteryzować i ocenić różne postawy Polaków w obliczu kryzysu państwa polskiego i prób jego ratowania; przedstawić relacje między Polakami a sąsiadami oraz wyjaśnić, co było ich wynikiem. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: mapazmiany terytorialne (lata ), mapawybrane zabytki zabytki klasycystyczne. Metody i forma zajęć praca w grupach, dyskusja, praca z tekstem źródłowym. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Na wstępie wyjaśniamy uczniom, że celem lekcji będzie prześledzenie losów Rzeczypospolitej w XVIII w. i podjęcie próby oceny tego okresu przez pryzmat przemian ustrojowych i cywilizacyjnych oraz postaw wobec problemów epoki. 81

82 II. Rozwinięcie Dzielimy klasę na zespoły i rozdajemy instrukcję. Instrukcja Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz wiedzę zdobytą na poprzednich lekcjach, zdecydujcie, które z wydarzeń, zjawisk i procesów stanowią chlubną kartę w historii Polski, a które są przyjmowane z dezaprobatą. Sporządźcie ranking, wskazując po pięć, waszym zdaniem, najważniejszych pozytywnych i negatywnych wydarzeń, zjawisk i procesów. Przygotujcie się do uzasadnienia waszego stanowiska. Po zakończeniu pracy w grupach liderzy zapisują na tablicy wydarzenia, zjawiska i procesy, uzasadniając swój wybór. W toku dyskusji sporządzamy listę, którą zaakceptują wszystkie zespoły. Wypowiedzi uczniów ilustrujemy mapą Zmiany terytorialne (lata ), ukazując najważniejsze wydarzenia polityczne i postępujący proces upadku Rzeczypospolitej, oraz mapą Wybrane zabytki zabytki klasycystyczne, przedstawiając najważniejsze osiągnięcia kulturalne Rzeczypospolitej w II połowie XVIII w. Następnie prosimy uczniów o przeczytanie informacji w podręczniku (s. 107) i wypisujemy na tablicy różne nastawienia Polaków wobec problemów epoki. Podejmujemy dyskusję na temat słuszności tych postaw. III. Podsumowanie Polecamy uczniom przeczytać tekst źródłowy A (podręcznik, s. 104) i wspólnie odpowiadamy na dołączone do niego pytania. Praca domowa Sprawdzian z zeszytu ćwiczeń (s ).

83 13. Europa Świętego Przymierza Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: , 1815, VII 1830, II 1848, ; postacie: Aleksandra I, Franciszka I, Fryderyka Wilhelma III, Karola X, Ludwika Filipa I, Napoleona III, rozumie pojęcia: kongres wiedeński, legitymizm, równowaga sił, Święte Przymierze, konserwatyzm, naród, świadomość narodowa, ruchy narodowe, rewolucja lipcowa, rewolucja belgijska, rewolucja lutowa, Wiosna Ludów; cele polityczne uczestników kongresu wiedeńskiego; wpływ kongresu wiedeńskiego i Świętego Przymierza na sytuację narodów i państw Europy w I połowie XIX w., potrafi: przedstawić zasady i postanowienia kongresu wiedeńskiego; wskazać na mapie zmiany terytorialne po kongresie wiedeńskim; wyjaśnić, w jakim celu powołano Święte Przymierze; scharakteryzować ideologię konserwatyzmu; opisać wpływ rewolucji francuskiej na kształtowanie się świadomości narodowej w Europie w I połowie XIX w.; wyjaśnić główne założenia idei narodowych w Europie w I połowie XIX w.; omówić sytuację polityczną w Europie w latach ; wskazać na mapie tereny ogarnięte ruchami narodowymi w I połowie XIX w.; omówić przyczyny, przebieg iskutkiwiosny Ludów; wskazać pozytywne i negatywne strony wystąpień narodowych i rewolucji w I połowie XIX w.; przedstawić bilans Wiosny Ludów. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), mapa ścienna Europy w latach , mapy konturowe Europy po kongresie wiedeńskim, schemat metaplanu, arkusz analizy SWOT, papier plakatowy, mazaki, kolorowe kartki, taśma klejąca. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, metaplan, praca z mapą, praca z tekstem źródłowym, praca wgrupach,analizaswot. 83

84 Czas zajęć 2 godziny lekcyjne (na pierwszej lekcji omawiamy postanowienia kongresu wiedeńskiego, na drugiej dzieje ruchów narodowych w Europie). Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie We wprowadzeniu do lekcji przypominamy uczniom okoliczności klęski Napoleona. Korzystając z tekstu w podręczniku (s ), metodą metaplanu rozwiązujemy problem: Dlaczego mocarstwa, które pokonały Napoleona, zwołały kongres wiedeński? (materiał nr 1). II. Rozwinięcie Wraz z uczniami analizujemy mapę przedstawiającą nowy podział terytorialny Europy (podręcznik, s. 109). Posiłkując się tekstem źródłowym A oraz dołączonymi do niego pytaniami (podręcznik, s. 110), omawiamy rolę Świętego Przymierza w pokongresowej Europie. Następnie wskazujemy źródła XIX-wiecznego konserwatyzmu i jego stosunek do rewolucji. Wykorzystujemy tekst źródłowy B wraz z pytaniami (podręcznik, s. 111). Prosimy uczniów, by na podstawie informacji w podręczniku (s ) podali metody walki z przeciwnikami starego ładu. Pytamy, czy tak urządzona Europa znalazła akceptację zamieszkujących ją narodów. Po wysłuchaniu uwag uczniów i zapisaniu najbardziej trafnych na tablicy przechodzimy do drugiej części lekcji, której celem będzie odpowiedź na pytanie: Jakie narody i dlaczego podjęły walkę o swoje prawa w I połowie XIX w.? Dzielimy klasę na pięć grup. Każdej z nich rozdajemy mapę konturową Europy oraz instrukcję. Instrukcja Na podstawie informacji z podręcznika (s ) sporządźcie listę pięciu wydarzeń (każde na osobnej kartce), które uważacie za najważniejsze dla dziejów ruchów narodowych Europy w latach Zaznaczcie na mapie miejsca związane z tymi wydarzeniami. Po zakończeniu pracy w grupach sprawozdawcy przyklejają swoje kartki do tablicy. Pytamy uczniów o ich odczucia przy wykonywaniu polecenia: jakimi kryteriami się kierowali, co sprawiło im największą trudność, czy występowały kontrowersje w ocenie? Zwracamy uwagę na rosnące znaczenie świadomości narodowej jako czynnika motywującego społeczeństwa i narody Europy I połowy XIX w. do działania. W celu utrwalenia zdobytych wiadomości uczniowie rozwiązują ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 58). III. Podsumowanie W tej części lekcji prosimy uczniów, aby w grupach wypełnili arkusz analizy SWOT. Formułujemy problem: Czy porządek wprowadzony przez kongres wiedeński miał szansę przetrwać? (materiał nr 2). Metody kontroli W dowolnej formie graficznej (np. karykatury, plakatu, kolażu) przedstaw sytuację polityczną Europy w latach Zadanie to możesz wykonać samodzielnie lub z kolegą. 84

85 Praca domowa Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 57). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Propozycja rozwiązania metaplanu. PROBLEM Dlaczego mocarstwa, które pokonały Napoleona, zwołały kongres wiedeński? JAK BYŁO? W Europie zaszły zmiany terytorialne zgodne z wolą Napoleona. Nastąpiły zmiany panujących w państwach europejskich Napoleon obsadzał trony swoimi ludźmi. Nastały nowe stosunki społeczne i polityczne, naruszające struktury feudalne obalono stary ład. W Europejczykach rozbudziła się świadomość narodowa. JAK BYĆ POWINNO? Przywrócenie pokoju w Europie. Powrót starych dynastii na trony europejskie. Prawo każdego władcy z Bożej łaski do tronu. Równowaga sił. Powrót do starego ładu. Powrót do starych granic. Likwidacja organizmów politycznych powołanych przez Napoleona. DLACZEGO NIE BYŁO TAK, JAK BYĆ POWINNO? Dopóki Napoleon panował w Europie, wielkie mocarstwa nie mogły zrealizować swoich celów. WNIOSKI Pokonanie Napoleona otworzyło drogę do zwołania kongresu wiedeńskiego i powrotu do starego ładu, który miał gwarantować porządek na kontynencie. Na jego straży miało stać Święte Przymierze. Materiał nr 2 Propozycja wypełnienia arkusza analizy SWOT.

86 CZY PORZĄDEK WPROWADZONY PRZEZ KONGRES WIEDEŃSKI MIAŁ SZANSĘ PRZETRWAĆ? MOCNE STRONY ustabilizowanie sytuacji po wojnach napoleońskich zapobieganie konfliktom wewnętrznym i międzynarodowym (działalność Świętego Przymierza) możliwość pokojowego współistnienia dzięki równowadze sił w Europie SZANSE niemal pół wieku w Europie bez poważnych konfliktów wojennych SŁABE STRONY tłumienie dążeń narodowowyzwoleńczych hamowanie przemian społecznych opóźnianie upadku feudalizmu ograniczanie praw i wolności człowieka (cenzura) stosowanie przemocy politycznej i militarnej w ramach Świętego Przymierza wobec społeczeństw i narodów walczących o wolność ZAGROŻENIA coraz silniejsze dążenia narodów do wolności politycznej i społecznej szerzenie się idei rewolucyjnych niemożność pogodzenia interesów władzy i społeczeństwa starcia między strażnikami starego ładu a zwolennikami przemian politycznych i społecznych krwawe konflikty wewnętrzne (bunt poddanych przeciw władzy) i międzynarodowe (interwencje zbrojne)

87 14. Rewolucja przemysłowa Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1782, 1825; postacie: Jamesa Watta, George a Stephensona; ramy chronologiczne rewolucji agrarnej i przemysłowej w Anglii i w innych krajach, rozumie pojęcia: płodozmian, rewolucja agrarna, maszyna parowa, rewolucja przemysłowa, klasa społeczna, związki zawodowe, liberalizm; przyczyny rewolucji przemysłowej; różnice między stanem a klasą społeczną, potrafi: omówić przemiany w rolnictwie w XVIII i na początku XIX w.; wymienić cechy charakterystyczne rewolucji przemysłowej; zidentyfikować najważniejsze wynalazki i odkrycia XVIII i XIX w. oraz wyjaśnić następstwa ekonomiczne i społeczne ich zastosowania; wytłumaczyć, dlaczego rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii; wyjaśnić, dlaczego Anglię określano terminem: warsztat świata ; scharakteryzować przemiany społeczne, które nastąpiły pod wpływem rewolucji przemysłowej; wyjaśnić główne założenia idei liberalizmu; podać przykłady pozytywnych i negatywnych skutków procesu uprzemysłowienia, w tym dla środowiska naturalnego; dostrzec powiązania między rewolucją przemysłową, przemianami społecznymi a wykształceniem się nowej ideologii liberalizmu; ocenić skutki rewolucji przemysłowej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), kolorowe kartki (żółte, niebieskie, zielone, czerwone). Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca w grupach, dyskusja. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wstęp Lekcję rozpoczynamy od przypomnienia skutków przemian gospodarczych, które przyniósł Europie rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej. Szczególną uwagę zwracamy 87

88 na sytuację Wielkiej Brytanii, podkreślając jej rolę w rewolucjach: agrarnej i przemysłowej, które ogarnęły Europę pod koniec XVIII i w XIX w. II. Rozwinięcie Wieszamy na tablicy plansze z hasłami Rewolucja agrarna powstanie nowoczesnego rolnictwa i Rewolucja przemysłowa powstanie wielkiego przemysłu. Dzielimy uczniów na grupy i rozdajemy instrukcję. Instrukcja Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ), wypiszcie: na żółtych kartkach te zjawiska lub procesy, które pozwolą wam odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Wielka Brytania była ojczyzną rewolucji agrarnej, na niebieskich kartkach te zjawiska lub procesy, które pozwolą wam odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Wielka Brytania była ojczyzną rewolucji przemysłowej, na zielonych kartkach cechy charakterystyczne rewolucji agrarnej, na czerwonych kartkach cechy charakterystyczne rewolucji przemysłowej. Po wykonaniu zadania liderzy grup wieszają swoje propozycje na tablicy pod właściwymi hasłami, a nauczyciel zwraca uwagę na ich odpowiednie uporządkowanie najpierw okoliczności rewolucji, później jej przejawy. Wspólnie z uczniami rozwiązujemy ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 62) i szukamy odpowiedzi na pytanie 1 (podręcznik, s. 123). Polecamy uczniom zapisać wnioski z dyskusji w zeszycie, a następnie informujemy, że rewolucja przemysłowa miała też znaczące skutki społeczne. Prosimy uczniów, by wykorzystując ilustracje (podręcznik, s. 121) oraz informacje w podręczniku (s ), wyjaśnili: 1. Czym była klasa społeczna? 2. Jakie klasy możemy wskazać w społeczeństwie XIX w.? 3. Na czym polegały różnice w poziomie życia tych klas społecznych? 4. Jakie cele przyświecały związkom zawodowym w XIX w.? 5. Jakie były główne założenia liberalizmu? III. Podsumowanie Po wysłuchaniu odpowiedzi zastanawiamy się wspólnie z uczniami, jaki wpływ na dotychczasowy ład społeczny i polityczny miała rewolucja przemysłowa. Metody kontroli Rozdajemy uczniom tekst do uzupełnienia (materiał dla nauczyciela). Rząd I Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się na terenie... (1) w... (2) wieku. Dokonane wówczas odkrycia i wynalazki miały wpływ na rozwój wielu dziedzin gospodarki, w tym transport, czego przykładem może być... (3) żelazna. Jej pierwszą linię otworzył w 1825 r. angielski wynalazca... (4). W nowo powstających fabrykach, hutach i kopalniach pracowała coraz liczniejsza grupa... (5). W obronie przed wyzyskiem ze strony przemysłowców organizowali się oni w... (6). 88

89 Rząd II Zmiany, które nastąpiły w rolnictwie, nazywamy rewolucją... (1). Jednym z jej przejawów było zastosowanie nowej techniki uprawy ziemi, nazywanej... (2). Najważniejszym wynalazkiem, który przyczynił się do powstania wielkiego przemysłu, była... (3). Udoskonalił ją... (4). Wynalazek ten upowszechnił się w produkcji... i... (5), potrzebnych do wyrobu maszyn, narzędzi, mostów. Przedstawiciele klas średnich głosili zasady... (6) teorii postulującej przyznanie jednostce pełnej wolności. Zwolennicy tej ideologii domagali się równości obywateli wobec prawa, wprowadzenia konstytucji, tolerancji religijnej i przestrzegania praw człowieka. Praca domowa Pytanie 3 (podręcznik, s. 123). Materiał dla nauczyciela Uzupełnienie tekstu. Rząd I: 1 Wielkiej Brytanii; 2 II połowie XVIII; 3 kolej; 4 George Stephenson; 5 robotników; 6 związki zawodowe. Rząd II: 1 agrarną; 2 płodozmianem; 3 maszyna parowa; 4 James Watt; 5 żelaza i stali; 6 liberalizmu.

90 15. W Europie XIX stulecia Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: ; postać: królowej Wiktorii, rozumie pojęcia: klasa średnia, styl wiktoriański, biedermeier, antyseptyka; na czym polegała sprzeczność interesów między robotnikami a zamożną klasą średnią, potrafi: scharakteryzować postawy różnych klas społecznych w I połowie XIX w.; omówić relacje między przedstawicielami klasy średniej a robotnikami; opisać zmiany w poziomie życia różnych grup społecznych w XIX w.; przedstawić stosunek społeczeństwa w I połowie XIX w. do spraw związanych z higieną; podać przykłady walki z biedą i wyjaśnić, czy były one skuteczne; ocenić postępowanie zamożnych przedstawicieli klasy średniej; wymienić przyczyny różnic społecznych. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ). Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym, praca w grupach, mapa mentalna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Lekcję rozpoczynamy od przypomnienia przemian, które spowodowała rewolucja przemysłowa. Zwracamy uwagę na zróżnicowanie ekonomiczne XIX-wiecznego społeczeństwa. W tym celu prosimy uczniów o przeczytanie informacji w podręczniku (s ) i udzielenie odpowiedzi na pytanie 1 (podręcznik, s. 125). Następnie zapisujemy na tablicy pytania: Co słyszysz? Co czujesz? Co myślisz? i czytamy tekst źródłowy A (podręcznik, s. 125). Po jego wysłuchaniu uczniowie podchodzą do tablicy i odnotowują swoje myśli i odczucia. 90

91 II. Zaangażowanie Dzielimy uczniów na trzy grupy i rozdajemy instrukcje. Grupa I Na podstawie informacji z podręcznika (s ) sporządźcie mapę mentalną obrazującą, jak żyła klasa średnia w XIX w. Grupa II Na podstawie informacji z podręcznika (s ) sporządźcie mapę mentalną obrazującą, jak żyli robotnicy w XIX w. Grupa III Na podstawie informacji z podręcznika (s ) sporządźcie mapę mentalną obrazującą, jak XIX-wieczne społeczeństwo próbowało radzić sobie z chorobami i biedą. III. Badanie i przekształcanie Uczniowie w grupach tworzą mapy mentalne. IV. Prezentacja Wieszamy na tablicy mapy mentalne (materiał dla nauczyciela), a sprawozdawcy grup je opisują. V. Podsumowanie i refleksja Wspólnie z uczniami analizujemy sposób życia XIX-wiecznych Europejczyków i wyciągamy wnioski, które uczniowie zapisują do zeszytu. Metody kontroli Ćwiczenie (podręcznik, s. 131). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Proponowane mapy mentalne.

92 Grupa I

93 Grupa II Grupa III 93

94 16. Romantyczna Europa Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, tworzy krótką wypowiedź prezentację, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna postacie: Ludwiga van Beethovena, Johanna Wolfganga Goethego, Adama Mickiewicza, Fryderyka Chopina, Eugène Delacroix; główne cechy romantycznego artysty, rozumie pojęcia: romantyzm, okultyzm, wybitna jednostka, wieszcz, styl neogotycki, potrafi: wyjaśnić, co odróżniało Ludwiga van Beethovena od wcześniejszych kompozytorów; umiejscowić romantyzm w czasie i przestrzeni; wyjaśnić genezę romantyzmu; scharakteryzować założenia romantyzmu; określić rolę wybitnej jednostki w społeczeństwie epoki romantyzmu; wyjaśnić, jaką rolę w XIX w. odgrywała literatura; wymienić główne cechy malarstwa i architektury epoki romantyzmu. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), materiały zebrane przez uczniów w ramach pracy domowej metodą portfolio, papier plakatowy, mazaki. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca w grupach, portfolio. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Wspólnie z uczniami przypominamy przemiany cywilizacyjne epoki oświecenia. Podkreślamy przyczyny rozdźwięku między realiami przełomu XVIII i XIX w. a oczekiwaniami rozbudzonymi przez oświeceniowych filozofów. Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz pytania 4 i 5 (podręcznik, s. 134), przedstawiamy idee romantyzmu. Zwracamy uwagę na rolę wybitnych jednostek w kreowaniu nowej, romantycznej rzeczywistości.

95 II. Zaangażowanie Informujemy uczniów, że na przykładzie wybitnych jednostek epoki romantyzmu podejmiemy próbę zestawienia charakterystycznych cech nowego nurtu w sztuce, muzyce i literaturze. Dzielimy uczniów na cztery grupy i rozdajemy instrukcje. Grupa I Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz zgromadzone metodą portfolio materiały, wyjaśnijcie, dlaczego Ludwiga van Beethovena możemy nazwać artystą niezależnym. Sporządźcie plakat prezentujący wasze przemyślenia. Grupa II Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz zgromadzone metodą portfolio materiały, wyjaśnijcie, dlaczego twórców epoki romantyzmu nazywano wieszczami. Problem omówcie na przykładzie twórczości Adama Mickiewicza. Sporządźcie plakat prezentujący wasze przemyślenia. Grupa III Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz zgromadzone metodą portfolio materiały, wyjaśnijcie, w jaki sposób sztuka romantyczna oddziaływała na ludzkie postawy w XIX stuleciu. Problem omówcie na przykładzie twórczości Johanna Wolfganga Goethego i Fryderyka Chopina. Sporządźcie plakat prezentujący wasze przemyślenia. Grupa IV Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) oraz zgromadzone metodą portfolio materiały, wyjaśnijcie, co różniło sztukę romantyzmu od klasycyzmu. Problem omówcie na przykładzie twórczości Eugène Delacroix. Sporządźcie plakat prezentujący wasze przemyślenia. III. Badanie i przekształcanie Uczniowie w grupach tworzą plakaty. IV. Prezentacja Wieszamy na tablicy plakaty, a uczniom rozdajemy tabelę (materiał dla nauczyciela) i polecamy, aby uzupełniali ją w trakcie prezentacji kolejnych grup. V. Podsumowanie i refleksja Wspólnie z uczniami rozwiązujemy ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ) oraz szukamy odpowiedzi na pytanie 4 (podręcznik, s. 137). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 69). Komentarz do lekcji Na 2 tygodnie przed zajęciami prosimy uczniów, by zebrali metodą portfolio informacje na temat życia i twórczości Ludwiga van Beethovena, Adama Mickiewicza, Johanna Wolfganga Goethego, Fryderyka Chopina i Eugène Delacroix. Mogą to być także ilustracje, reprodukcje oraz fragmenty dzieł (w tym np. nagrania audio). Materiał dla nauczyciela Tabela do uzupełnienia dla uczniów. Cechy charakterystyczne romantyzmu w: muzyce literaturze sztuce 95

96 17. Zjednoczenie Włoch i Niemiec Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: , 1861, 1866, 1870, 1871; postacie: Wiktora Emanuela II, Camilla Cavoura, Giuseppe Garibaldiego, Ottona von Bismarcka, WilhelmaI, rozumie pojęcia: wyprawa tysiąca, czerwone koszule, zjednoczenie oddolne, zjednoczenie odgórne; rolę Camilla Cavoura i Giuseppe Garibaldiego w procesie jednoczenia Włoch i Ottona von Bismarcka w procesie jednoczenia Niemiec, potrafi: przedstawić sytuację polityczną Włoch i Niemiec po kongresie wiedeńskim; omówić cele i etapy jednoczenia Włoch i Niemiec; lokalizować na mapie najważniejsze miejsca i obszary związane z kolejnymi etapami jednoczenia Włoch i Niemiec oraz wskazać na mapie obszar Królestwa Włoch i Cesarstwa Niemieckiego; dostrzec podobieństwa i różnice w procesie jednoczenia Włoch i Niemiec. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), mapa ścienna Europy w latach , mapy konturowe Włoch oraz Niemiec w XIX w., kredki, kolorowe chorągiewki na szpilkach. Metody i forma zajęć praca z tekstem źródłowym, rozmowa nauczająca, praca w grupach, praca z mapą, drama. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Zjednoczenie Włoch Struktura i opis lekcji I. Zaangażowanie Zajęcia rozpoczynamy od analizy tekstu źródłowego A (podręcznik, s. 139) i udzielenia odpowiedzi na dołączone do niego pytania. Omawiamy sytuację polityczną i gospo- 96

97 darczą Włoch w II połowie XIX w. oraz prosimy uczniów, by wykorzystując informacje z podręcznika (s ), odpowiedzieli na pytanie 3 (podręcznik, s. 139). Następnie rozdajemy mapy konturowe Włoch i polecamy uczniom, aby w trakcie zdobywania nowych wiadomości kredkami zaznaczali kolejne etapy jednoczenia. II. Badanie i przekształcanie Dzielimy klasę na trzy grupy i rozdajemy instrukcje. Grupa I Napiszcie przemówienie, w którym Camillo Cavour przekonuje króla Sardynii Wiktora Emanuela II o potrzebie zjednoczenia Włoch. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s. 140). Po zakończeniu pracy wybierzcie osobę, która odegra rolę Cavoura. Grupa II Napiszcie przemówienie dla Giuseppe Garibaldiego, który w maju 1860 r., rozczarowany słabym postępem jednoczenia Włoch, postanowił pomóc swoim rodakom walczącym w Królestwie Obojga Sycylii. Niech w mowie do mieszkańców Neapolu Garibaldi przedstawi swój szlak bojowy. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ), mapę konturową i kolorowe chorągiewki do zaznaczenia wyprawy tysiąca. Po zakończeniu pracy wybierzcie osobę, która odegra rolę Garibaldiego. Grupa III Napiszcie przemówienie dla Wiktora Emanuela II, który wygłosi je w marcu 1871 r. w Turynie podczas uroczystości z okazji dziesiątej rocznicy powstania Królestwa Włoch. W mowie króla przedstawcie kolejne etapy jednoczenia państwa. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ) i mapę konturową. Po zakończeniu pracy wybierzcie osobę, która odegra rolę Wiktora Emanuela II. III. Prezentacja Wybrane osoby przedstawiają efekty pracy grup. Nauczyciel uzupełnia ich wypowiedzi, porządkując informacje zgodnie z chronologią. W tym czasie pozostali uczniowie wypełniają swoje mapy konturowe i zapisują najważniejsze wydarzenia związane ze zjednoczeniem Włoch (np. w formie kalendarium). W podsumowaniu tej części lekcji uczniowie wykonują ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s ). IV. Podsumowanie Prosimy uczniów o interpretację karykatury (materiał dla nauczyciela) i wyjaśnienie, dlaczego Garibaldi (republikanin) zgodził się, by Włochy były królestwem. V. Refleksja Uczniowie wypowiadają się na temat pracy w grupie: jak wybrali osobę, która miała zaprezentować wyniki ich pracy, jak ją przygotowali do odgrywania roli, w jakim stopniu czuli się odpowiedzialni za jej wystąpienie. Materiał dla nauczyciela Giuseppe Garibaldi pomaga królowi Wiktorowi Emanuelowi II we włożeniu buta (karykatura).

98 H. Katz, Historia powszechna nowożytna , Warszawa 1959, s Część II. Zjednoczenie Niemiec Struktura i opis lekcji I. Zaangażowanie Korzystając z tekstu źródłowego przemówienia Ottona von Bismarcka (materiał nr 1) przypominamy sytuację polityczną Niemiec od I połowy XIX w. Rozdajemy uczniom mapy konturowe Niemiec i prosimy, aby w trakcie zdobywania nowych wiadomości kredkami zaznaczali kolejne etapy jednoczenia. II. Badanie i przekształcanie Dzielimy klasę na trzy grupy i rozdajemy instrukcje. Grupa I Napiszcie przemówienie, w którym Otto von Bismarck przedstawia królowi Prus Wilhelmowi I swoje plany polityczne. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s. 142). Po zakończeniu pracy wybierzcie osobę, która odegra rolę Bismarcka. Grupa II Jesteście oficerami w sztabie Helmuta von Moltkego głównodowodzącego armii pruskiej. Opiszcie w formie raportu i zaznaczcie na mapie sztabowej kolejne etapy jednoczenia Niemiec. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ), mapę konturową i kolorowe chorągiewki. Grupa III Napiszcie przemówienie dla króla Prus Wilhelma I, w którym wyrazi on zgodę na przyjęcie korony cesarskiej Rzeszy Niemieckiej. Podkreślcie symbolikę miejsca, w którym nastąpi koronacja. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ). Po zakończeniu pracy wybierzcie osobę, która odegra rolę Wilhelma I. III. Prezentacja Wybrane osoby przedstawiają efekty pracy grup. Nauczyciel uzupełnia ich wypowiedzi, porządkując informacje zgodnie z chronologią. W tym czasie pozostali uczniowie wypełniają swoje mapy konturowe i zapisują najważniejsze wydarzenia związane ze zjednoczeniem Niemiec (np. w formie kalendarium). W podsumowaniu tej części lekcji uczniowie wykonują ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 73). 98

99 IV. Podsumowanie Prosimy uczniów o interpretację karykatury (materiał nr 2) i odpowiedź na pytanie, dlaczego właśnie w ten sposób skomentowano zjednoczenie Niemiec. Wspólnie wskazujemy podobieństwa i różnice w procesie jednoczenia Włoch i Niemiec. W tym celu wykonujemy ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 74). V. Refleksja Uczniowie wypowiadają się na temat cech osobowości jednostki tworzącej historię. Metody kontroli Pytanie 3 (podręcznik, s. 145). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Fragment przemówienia Ottona von Bismarcka. Niemcy nie oczekują od Prus liberalizmu, lecz siły. (...) Prusy powinny zebrać i zachować swoje siły aż do odpowiedniej chwili, którą już niejednokrotnie zmarnowały. Granice Prus po traktacie wiedeńskim nie sprzyjają zdrowemu życiu państwowemu. Wielkich zagadnień chwili nie rozstrzyga się za pomocą mów czy postanowień większości (to właśnie był błąd lat 1848 i 1849), lecz żelazem i krwią. Wiek XIX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s Materiał nr 2 Przyszłość Niemiec (karykatura). Wiek XIX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 273.

100 18. Jaka będzie Ameryka? Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1860, 1861, , 1863, 1865; postacie: Abrahama Lincolna, Roberta Lee, Winfielda Scotta, rozumie pojęcia: abolicjonizm, Ameryka Łacińska, jankesi, Unia, secesja, Konfederacja, wojna secesyjna, wojna totalna, Ku-Klux-Klan, segregacja rasowa; związek między wydaniem Proklamacji zniesienia niewolnictwa a przebiegiem działań wojennych, potrafi: wymienić najważniejsze różnice między Północą a Południem Stanów Zjednoczonych; przedstawić okoliczności, w których doszło do secesji 11 stanów Południa; opisać przyczyny i skutki wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych; omówićprzebieg wojny secesyjnej; wskazać na mapie najważniejsze miejsca związane z wojną secesyjną; omówić cele i działalność Ku-Klux-Klanu; przedstawić sytuację czarnej ludności Stanów Zjednoczonych po zakończeniu wojny secesyjnej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), arkusz analizy SWOT, papier plakatowy, mazaki. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym, praca w grupach, analiza SWOT. Czas zajęć l godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie W rozmowie nauczającej przypominamy uczniom okoliczności uzyskania niepodległości przez USA i wskazujemy demokratyczne wartości konstytucji Stanów Zjednoczonych. Zwracamy uwagę na istnienie niewolnictwa. Przedstawiamy też rozwój terytorialny i przyrost ludności USA w I połowie XIX w. 100

101 II. Rozwinięcie Wyjaśniamy uczniom, że będziemy analizować sytuację gospodarczą, społeczną i polityczną w USA oraz omawiać różnice między Północą a Południem. W tym celu wieszamy na tablicy plakat. Sytuacja przed 1861 r. Północ Południe Gospodarcza Społeczna Polityczna republikanie zwolennicy umocnienia władzy centralnej i rządu federalnego w Waszyngtonie, dążyli do zniesienia niewolnictwa demokraci zwolennicy szerokiej autonomii stanów, przeciwnicy zniesienia niewolnictwa Prosimy uczniów, by przeczytali informacje z podręcznika (s i 149), wykonali ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ), a następnie wypełnili puste miejsca na plakacie (materiał nr 1). Uzupełniamy wiedzę uczniów. Czytamy tekst źródłowy (materiał nr 2). Przybliżamy trudną sytuację niewolników w USA oraz omawiamy abolicjonizm, u którego podłoża legły idee religijne i humanitarne. Korzystając z informacji w podręczniku (s ) i tekstu źródłowego A (podręcznik, s. 148) wraz z dołączonymi do niego pytaniami, przedstawiamy postać Abrahama Lincolna, jego cele polityczne oraz poglądy na temat niewolnictwa po wyborze na prezydenta w 1860 r. Podkreślamy, że dążył on do utrzymania Unii. Prosimy uczniów o przeczytanie kolejnych informacji z podręcznika (s. 149) i wyjaśnienie, jak doszło do secesji stanów południowych. Wspólnie definiujemy pojęcie: secesja. Dzielimy klasę na dwie grupy. Prosimy, by na podstawie podręcznika (s ) każda z nich wykonała jedną (np. wylosowaną przez siebie) część ćwiczenia (podręcznik, s. 153). Zwracamy uczniom uwagę, że należy nie tylko wyjaśnić przyczyny wojny, ale także przedstawić jej przebieg w latach i podkreślić okrucieństwo konfliktu domowego. Po prezentacji pracy grup odczytujemy tekst źródłowy B (podręcznik, s. 151) i prosimy, by uczniowie zareagowali na Proklamację zniesienia niewolnictwa zgodnie z przekonaniami politycznymi swoich zespołów. Następnie omawiamy okoliczności kapitulacji konfederatów w 1865 r. oraz zabójstwa prezydenta Lincolna. W podsumowaniu tej części lekcji uczniowie wykonują ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 78). 101

102 III. Podsumowanie Charakteryzujemy polityczne, społeczne i gospodarcze skutki wojny secesyjnej. Prosimy uczniów o analizę ilustracji wraz z komentarzami (podręcznik, s ) i odpowiedź na pytanie: Jak zmieniło się położenie Murzynów po wojnie secesyjnej? Metodą analizy SWOT rozwiązujemy problem: Sytuacja gospodarcza, polityczna i społeczna po wojnie secesyjnej (materiał nr 3). Metody kontroli Rozdajemy uczniom tekst do uzupełnienia (materiał nr 4). W USA w I połowie XIX w. na Północy rozwijał się... (1), a na Południu dominowały wielkoobszarowe gospodarstwa nazywane... (2). Podstawową siłę roboczą na Południu stanowili... (3). Przeciwko ich wyzyskowi powstał ruch zwany... (4), którego działacze domagali się... (5). W 1860 r. wybory prezydenckie wygrał... (6). Wybór republikanina na prezydenta podzielił Stany Zjednoczone. Karolina Południowa ogłosiła... (7). Stany Północy nazwano... (8), a Południe... (9). Wojna trwająca w latach... (10) zakończyła się zwycięstwem... (11). W... (12) r. wprowadzono do konstytucji Stanów Zjednoczonych XIII poprawkę, która ostatecznie zniosła... (13). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Propozycja wypełnienia plakatu.

103 Sytuacja przed 1861 r. Gospodarcza Społeczna Polityczna Północ rozwój przemysłu i komunikacji rozwój miast drobne gospodarstwa farmerskie napływ emigrantów dwukrotnie większa liczba mieszkańców niż na Południu rozwijająca się klasa robotnicza farmerzy zniesione niewolnictwo republikanie zwolennicy umocnienia władzy centralnej i rządu federalnego w Waszyngtonie, dążyli do zniesienia niewolnictwa Południe wielkoobszarowe rolnictwo (plantacje bawełny) znikoma rola przemysłu bogaci plantatorzy niewolnicy demokraci zwolennicy szerokiej autonomii stanów, przeciwnicy zniesienia niewolnictwa Materiał nr 2 Opis położenia niewolników w południowych stanach USA. Twarz George a pociemniała z gniewu, a w jego oczach zapaliły się dwa niebezpieczne płomyki. Dlaczego mam mieć pana i kto go uczynił moim panem, Elizo? Jestem lepszym od niego człowiekiem. Umiem lepiej pracować. Lepiej czytam i piszę niż on. Więcej wiem i więcej potrafię, a wszystkiego nauczyłem się sam. Sam, rozumiesz? Nie dzięki jego pomocy, ale właśnie wbrew niemu! Jakie prawo ma on teraz odbierać mi pracę, którą żyję i z której na dodatek on sam zbierał plony? Jakie ma prawo zapędzać mnie do roboty, do której tylko zwierzę byłoby zdatne? Może mi na to odpowiesz! I do czego jeszcze ma prawo pan Harris? Gdybym zrzucił tę kurtkę, którą mam na sobie, zobaczyłabyś, że moje plecy poorane są jego biczem! (...) Powiada, że mam w sobie diabła, którego trzeba przepędzić! O, mam go w sobie, to prawda, tylko inny to diabeł, niż on sądzi! I biczem się go obłaskawić nie da! Wszystko we mnie płonie, Elizo! Posłuchaj... Wczoraj, kiedy ładowałem kamienie na wóz, panicz Stuart zaczął płoszyć mi konie. Prosiłem go, żeby przestał, więc chlasnął mnie batem po plecach. Kiedy po raz drugi zamierzył się na mnie, przytrzymałem mu rękę. Na to właśnie nadszedł pan Harris. Kazał przywiązać mnie do drzewa i bić, bić, bić! Tłuc pękami kolczastej akacji! A synowi powiedział, że może mnie zatłuc na śmierć, jeśli tylko potrafi! Kto mu dał takie prawo, Elizo? Przysięgam ci, że jeszcze go o to zapytam! H. Beecher Stowe, ChatawujaToma, Warszawa 1993, s. 46. Materiał nr 3 Propozycja wypełnienia arkusza analizy SWOT. 103

104 SYTUACJA GOSPODARCZA, POLITYCZNA I SPOŁECZNA PO WOJNIE SECESYJNEJ MOCNE STRONY umocnienie jedności państwa zniesienie niewolnictwa zagospodarowanie Zachodu i Alaski dynamiczny rozwój gospodarczy wzrost potencjału ekonomicznego państwa SZANSE uzyskanie statusu mocarstwa zdobycie nowych terenów pod uprawę i osadnictwo uzyskanie przez Stany Zjednoczone przewagi gospodarczej nad państwami europejskimi SŁABE STRONY ogromne straty w ludziach zniszczenia materialne na Południu spowodowane wojną totalną nienawiść między mieszkańcami Północy i Południa zamach na prezydenta Lincolna nieprzygotowanie Murzynów do życia na wolności ZAGROŻENIA segregacja rasowa nierozwiązane problemy Murzynów konflikty społeczne między białą a czarną ludnością Stanów Zjednoczonych nietolerancja i rasizm (Ku-Klux-Klan) Materiał nr 4 Uzupełnienie tekstu. 1 przemysł; 2 plantacjami; 3 niewolnicy; 4 abolicjonizmem; 5 zniesienia niewolnictwa; 6 Abraham Lincoln; 7 secesję; 8 Unią; 9 Konfederacją; ; 11 Unii (Północy); ; 13 niewolnictwo.

105 19. Brzemię białego człowieka? Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: ramy chronologiczne kolonializmu i imperializmu; metody, jakich używały państwa w celu podporządkowania sobie kolonizowanych terenów, rozumie pojęcia: kolonia, kolonializm, Angielska Kompania Wschodnioindyjska, imperium, imperializm, metropolia, powstanie Mahdiego, polityka pośredniego panowania, wojna opiumowa, gubernator, rasizm; wpływ przemian gospodarczych i społecznych na rozwój imperializmu, potrafi: wymienić czynniki, które umożliwiły państwom europejskim podporządkowanie sobie większości świata; wyjaśnić przyczyny i sytuować w przestrzeni kierunki oraz zasięg ekspansji kolonialnej państw europejskich w XIX w.; opisaćróżne formy oporu wobec kolonizatorów i wyjaśnić przyczyny niepowodzeń tych działań; przedstawić politykę imperialną Wielkiej Brytanii; omówić i ocenić pozytywne i negatywne skutki polityki kolonialnej z perspektywy europejskiej oraz kolonizowanych społeczności i państw. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), mapa ścienna świata na przełomie XIX i XX w., krzyżówka, papier plakatowy, mazaki. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym, praca z mapą, praca w grupach, dyskusja. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Korzystając z podręcznika i ilustracji wraz z komentarzami (s ), przypominamy uczniom charakterystyczne cechy kolonializmu w XVI, XVII i XVIII w. Pod- 105

106 kreślamy wpływ przemian cywilizacyjnych XIX w. na rozwój nowej formy polityki kolonialnej imperializmu. Na mapie wskazujemy kierunki oraz zasięg ekspansji kolonialnej państw europejskich w XIX w. II. Rozwinięcie Wykorzystując ilustrację wraz z komentarzem (podręcznik, s. 155 dół), definiujemy pojęcie imperializmu. Prosimy uczniów, by podali jego przyczyny. W tym celu odsyłamy ich do informacji z podręcznika (s ) oraz tekstu źródłowego A wraz z dołączonymi do niego pytaniami (podręcznik, s. 156). Następnie polecamy uczniom, by przyjrzeli się mapie (podręcznik, s. 157) i określili, które mocarstwo posiadało najwięcej kolonii. Wyjaśniamy, dlaczego Wielką Brytanię nazywano imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce. Dzielimy uczniów na trzy grupy i rozdajemy instrukcje. Grupa I Na podstawie informacji z podręcznika (s ) sporządźcie plakat przedstawiający sposoby uzależniania od siebie Afryki i Chin przez mocarstwa kolonialne. Grupa II Na podstawie informacji z podręcznika (s ) sporządźcie plakat przedstawiający negatywne skutki polityki kolonialnej z perspektywy europejskiej oraz kolonizowanych społeczności i państw. Grupa III Na podstawie informacji z podręcznika (s ) sporządźcie plakat przedstawiający pozytywne skutki polityki kolonialnej z perspektywy europejskiej oraz kolonizowanych społeczności i państw. III. Podsumowanie Wspólnie z uczniami rozwijamy dyskusję wokół pytania 3 (podręcznik, s. 161) i wykonujemy ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Metody kontroli Rozwiąż krzyżówkę (materiał dla nauczyciela). Wyjaśnij, kim była osoba, której imię i nazwisko jest głównym hasłem. Jakie poglądy głosiła?

107 1. Państwo, które nie chciało u siebie zamorskiego błota. 2. Polityka prowadząca do budowy i utrzymania imperiów w epoce nowożytnej. 3. Właściciele imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce. 4. Pseudonaukowy pogląd o nierówności ras ludzkich. 5. Proces tworzenia i utrzymywania kolonii. 6. Miejsce bitwy w Afryce, podczas której Anglicy po raz pierwszy użyli karabinu maszynowego (1898 r.). 7. Przywódca powstania przeciwko Wielkiej Brytanii w Sudanie ( ). 8. Państwo będące właścicielem kolonii. 9. Klejnot w koronie Imperium Brytyjskiego. 10. Urzędnik sprawujący władzę w kolonii. 11. Osoby, których celem było nawracanie na chrześcijaństwo ludów mieszkających w koloniach. Hasło: Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 161). Materiał dla nauczyciela Rozwiązanie krzyżówki.

108 20. Widmo komunizmu Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna datę: 1848; postacie: Karola Marksa, Fryderyka Engelsa, Leona XIII, rozumie pojęcia: koncern, kartel, monopol, nadprodukcja, kryzys gospodarczy, socjalizm, socjaldemokracja, komunizm, ateizm, marksizm, walka klas, proletariat, rewolucja socjalistyczna, socjalizm naukowy, utopia; wpływ przemian gospodarczych i społecznych na kształtowanie się socjalizmu i komunizmu, potrafi: opisać funkcjonowanie gospodarki uprzemysłowionych krajów Europy i Stanów Zjednoczonych w II połowie XIX w.; wyjaśnić główne założenia idei socjalizmu; przedstawić poglądy Karola Marksa i Fryderyka Engelsa; dostrzecwpływideologii socjalistycznej na kształtowanie się świadomości społecznej i politycznej robotników; wymienić cele, do których dążyli robotnicy, i stosowane przez nich metody walki; omówić zmiany w położeniu robotników w XIX w.; porównać ideologię komunistyczną z nauką Kościoła; wskazać najważniejsze błędy w poglądach wyrażanych przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa; opisać zmiany w poziomie życia różnych grup społecznych w XIX w. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), papier plakatowy, mazaki. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie W rozmowie nauczającej przypominamy najważniejsze zmiany wywołane przez rewolucję przemysłową i charakteryzujemy przemiany gospodarcze II połowy XIX w. 108

109 Prosimy uczniów o przeanalizowanie tabel A i B (podręcznik, s. 163) oraz udzielenie odpowiedzi na dołączone do nich pytania. Zwracamy uwagę na przyczyny i skutki tworzenia monopoli, a także wyjaśniamy mechanizm wybuchu kryzysów gospodarczych. Przypominamy, na czym polegał wpływ przeobrażeń gospodarczych na zmiany w strukturze społecznej oraz jakie było położenie klasy robotniczej w XIX w. Omawiamy okoliczności narodzin socjalizmu. Prosimy uczniów, by zapoznali się z działalnością Karola Marksa (podręcznik, s ). II. Rozwinięcie Wieszamy na tablicy plakat z hasłem: Manifest komunistyczny. Zadaniem klasy jest przeczytanie tekstu źródłowego A (podręcznik, s. 164) i wypisanie na plakacie głównych haseł głoszonych przez Marksa i Engelsa. Następnie odsyłamy uczniów do informacji z podręcznika (s ) i prosimy o uzupełnienie plakatu. Czuwamy, by znalazły się na nim główne hasła marksizmu. Możemy też poprosić uczniów o odpowiedź na pytania 6 i 7 (podręcznik, s. 166) lub rozwiązanie ćwiczenia 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 83). Omawiamy okoliczności, cele i sposoby działania związków zawodowych oraz partii robotniczych. III. Podsumowanie Wykorzystując tekst źródłowy B (podręcznik, s. 168), wprowadzamy pojęcie społecznej nauki Kościoła i wyjaśniamy, na czym ona polegała. Następnie wspólnie z uczniami podejmujemy próbę oceny marksizmu z punktu widzenia zwolenników nauki Leona XIII oraz z dzisiejszej perspektywy. Wieszamy na tablicy tabelę (materiał nr 1) i prosimy o jej uzupełnienie. W tym celu odsyłamy uczniów do ilustracji wraz z komentarzem (podręcznik, s. 166), tekstu źródłowego B wraz z dołączonymi do niego pytaniami (podręcznik, s. 168) oraz informacji z podręcznika (s ). Metody kontroli Sprawdź wiedzę i umiejętności. 1. Zanalizuj dane statystyczne z tabeli C (podręcznik, s. 169) i odpowiedz na zamieszczone pod tabelą pytania. 2. Wykonaj polecenia: Wyjaśnij, jaką rolę, według Marksa, odegrała w dziejach ludzkości walka klas. Wyjaśnij, jak robotnicy realizowali hasło Marksa: Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!. 3. Uzupełnij tekst (materiał nr 2): Idee marksizmu zostały opublikowane w... r. (1) w dziele zatytułowanym... (2). Według Marksa w kapitalizmie występują dwie antagonistyczne klasy: wyzyskiwacze, czyli... (3), i wyzyskiwani, czyli... (4). W II połowie XIX w. rządy państw europejskich zezwoliły na działalność... (5) i... (6). Marksizm został poddany krytyce przez papieża... (7), twórcę społecznej nauki Kościoła. 109

110 Praca domowa Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Tabela do uzupełnienia. Ocena marksizmu z punktu widzenia społecznej nauki Kościoła z dzisiejszej perspektywy Materiał nr 2 Uzupełnienie tekstu ; 2 Manifest komunistyczny; 3 burżuazja;4 proletariat(robotnicy); 5 związków zawodowych; 6 partii robotniczych; 7 Leona XIII.

111 21. Na przełomie wieków Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, tworzy krótką wypowiedź notatkę. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: ; postacie: Ludwika Pasteura, Wilhelma Roentgena, Marii Skłodowskiej-Curie, Karola Darwina, Thomasa Edisona, Karla Benza, braci Wright, Grahama Bella, braci Lumière, Claude a Moneta; ramy chronologiczne drugiej rewolucji przemysłowej, rozumie pojęcia: teoria ewolucji, druga rewolucja przemysłowa (rewolucja techniczna), kultura masowa, powszechne prawo wyborcze, partia polityczna, emancypacja, sufrażystki, piękna epoka (la belle époque), impresjonizm; powody, dla których przełom XIX i XX w. został nazwany piękną epoką, potrafi: zidentyfikować najważniejsze wynalazki i odkrycia XIX w. i początków XX w. oraz wyjaśnić następstwa ekonomiczne i społeczne ich zastosowania; wymienić cechy charakterystyczne drugiej rewolucji przemysłowej (rewolucji technicznej); wskazać różnice między pierwszą a drugą rewolucją przemysłową; przedstawić skutki przewrotu technicznego i postępu cywilizacyjnego, w tym dla środowiska naturalnego; scharakteryzować przyczyny i następstwa procesu demokratyzacji życia politycznego; przedstawić nowe zjawiska kulturowe, w tym narodziny kultury masowej iprzemianyobyczajowe; omówić metody i efekty walki kobiet o zrównanie w prawach z mężczyznami. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), albumy przedstawiające malarstwo impresjonistów, kartki z planszą do gry w bingo. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca w grupach, minikonkurs gra w bingo. Czas zajęć l godzina lekcyjna. 111

112 Struktura i opis lekcji I. Zaangażowanie Lekcję rozpoczynamy od wprowadzenia uczniów w klimat epoki: w rozmowie nauczającej przedstawiamy nowe nurty w kulturze i sztuce II połowy XIX w. Analizujemy ilustrację z podręcznika (s. 176 dół) i wspólnie wskazujemy cechy charakterystyczne impresjonizmu. Możemy zaprezentować albumy poświęcone temu kierunkowi w malarstwie. Następnie informujemy, że celem lekcji będzie przedstawienie osiągnięć cywilizacyjnych przełomu XIX i XX w. II. Badanie i przekształcanie Dzielimy uczniów na cztery grupy i prosimy, by przeczytali opis ćwiczenia (podręcznik, s. 177). Informujemy, że zadaniem poszczególnych zespołów jest wykonanie części polecenia. Grupa I Napiszcie artykuł do gazety ukazujący przemiany, jakie zaszły w dziedzinie nauki w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ). Grupa II Napiszcie artykuł do gazety ukazujący przemiany, jakie zaszły w dziedzinie techniki w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ). Grupa III Napiszcie artykuł do gazety ukazujący wpływ przemian społecznych na kształtowanie się nowych stosunków politycznych w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s. 174). Grupa IV Napiszcie artykuł do gazety przedstawiający zmiany, jakie zaszły w sytuacji kobiet w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. i na początku XX w. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ). III. Prezentacja Sprawozdawcy grup przedstawiają efekty pracy zespołów. Nauczyciel porządkuje informacje i czuwa nad sporządzeniem notatki, która powinna opisywać najważniejsze osiągnięcia naukowe i techniczne oraz przemiany polityczno-społeczne przełomu XIX i XX w. Po zakończeniu prezentacji uczniowie wykonują ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ), a następnie podejmują próbę wyjaśnienia, dlaczego okres, do którego należą omówione przez nas lata, nazwano piękną epoką. IV. Refleksja Uczniowie wypowiadają się na temat swoich prac. Wskazują trudności, jakie napotkali, i dostrzegają korzyści wynikające z takiej formy zdobywania wiedzy. Metody kontroli Organizujemy minikonkurs grę w bingo którego zadaniem jest utrwalenie nowych wiadomości. Do gry potrzebne są plansze podzielone na 25 pól (w pięciu rzędach i pięciu kolumnach), kartki zawierające 25 ponumerowanych pojęć oraz definicje dla nauczyciela wypisane na osobnych kartkach (materiał dla nauczyciela). Uczniowie w polach na planszy wpisują dowolnie liczby od 1 do 25. Nauczyciel losuje kartkę z definicją. Uczniowie wspólnie zgadują, o jakim pojęciu jest mowa. Jeśli odgadną, każdy skreśla na swojej planszy odpowiadający mu numer. Wygrywa ten, kto pierwszy skreśli pięć liczb w kolumnie, w rzędzie lub po przekątnej i krzyknie: bingo. 112

113 Materiał dla nauczyciela Pojęcia dla ucznia. 1. mikrobiologia 2. Thomas Edison 3. Karl Benz 4. ropa naftowa 5. samolot 6. telegraf 7. Graham Bell 8. film 9. wścieklizna 10. Maria Skłodowska-Curie 11. polon i rad 12. demokracja 13. emancypacja 14. partie polityczne 15. sufrażystki 16. teoria ewolucji 17. rewolucja techniczna 18. Karol Darwin 19. kultura masowa 20. piękna epoka 21. Wilhelm Roentgen 22. radio 23. impresjonizm 24. powszechne prawo wyborcze 25. Claude Monet Definicje dla nauczyciela. 1. Nauka zajmująca się badaniem drobnoustrojów. 2. Skonstruował m.in. fonograf i żarówkę. 3. Konstruktor pierwszego samochodu z silnikiem spalinowym. 4. Surowiec, bez którego nie byłby możliwy rozwój motoryzacji i przemysłu chemicznego. 5. Pierwszy działający egzemplarz tej maszyny skonstruowali bracia Wright. 6. Urządzenie umożliwiające przesyłanie tekstów pisanych. 7. Wynalazł telefon. 8. Jako pierwsi pokazali go publiczności bracia Lumière. 9. Choroba, na którą szczepionkę wynalazł Ludwik Pasteur. 10. Jako pierwsza kobieta została wykładowcą na paryskim uniwersytecie. 11. Pierwiastki promieniotwórcze odkryte przez polską uczoną, dwukrotną laureatkę Nagrody Nobla. 12. Nowożytny ustrój polegający na sprawowaniu władzy przez przedstawicieli społeczeństwa wybranych do parlamentu. 13. Zrównanie w prawach kobiet z mężczyznami. 14. Organizacje polityczne dążące do zdobycia władzy. 15. Tak w Anglii określano kobiety walczące o prawa wyborcze. 16. Teoria, według której w ciągu milionów lat proste organizmy nieustannie się zmieniały, przybierając coraz doskonalsze formy. 17. Przemiany w gospodarkach Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, trwające od około 1870 r. do początków XX w. 18. Twierdził, że człowiek i małpa mają tego samego przodka. 19. Kultura, której treści są skierowane do wszystkich, nawet słabo wykształconych odbiorców. 20. Okres długotrwałego pokoju i ogólnego zadowolenia w Europie, przypadający na lata Odkrył promienie X, wykorzystywane do dziś w medycynie i przemyśle. 22. Wynaleziono je pod koniec XIX w., a pierwszą audycję nadano w USA w 1906 r. 23. Kierunek w malarstwie oddający ulotną grę barw i świateł, wrażenie chwili. 24. Pozwalało mężczyznom na udział w życiu politycznym państwa przez możliwość głosowania. 25. Tytuł jego obrazu nadał nazwę nowemu kierunkowi w malarstwie końca XIX w.

114 Świat pędzi coraz szybciej... lekcja powtórzeniowa Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: najważniejsze postacie i wydarzenia z historii powszechnej XIX w.; umowne ramy czasowe XIX w.; najważniejsze wynalazki i odkrycia dokonane od II połowy XVIII do początków XX w. oraz sposoby ich zastosowania, rozumie: wpływ przemian cywilizacyjnych na społeczeństwo, gospodarkę i politykę państw europejskich w XIX w., potrafi: wyjaśnić, na czym polegał porządek europejski ustanowiony na kongresie wiedeńskim; podać przyczyny, które doprowadziły do załamania się porządku powiedeńskiego; scharakteryzować przemiany gospodarcze, które zaszły w państwach europejskich i Stanach Zjednoczonych pod koniec XVIII i w XIX w.; opisać zmiany w wojskowości w XIX w.; scharakteryzować XIX-wieczny imperializm; omówić sposoby praktycznej realizacji idei praw człowieka w XIX i na początku XX w.; przedstawić przemiany, jakie zaszły w kulturze i sztuce w XIX w. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), arkusz oceny dyskusji punktowanej. Metody i forma zajęć dyskusja punktowana. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wstęp Polecamy uczniom, by wykorzystując informacje z podręcznika (s ), wynotowali najważniejsze problemy gospodarcze, polityczne, naukowe i kulturowe XIX w. 114

115 W tym celu możemy też poprosić o udzielenie odpowiedzi na pytania 1 i 3 (podręcznik, s. 181). Następnie proponujemy uczniom powtórzenie materiału metodą dyskusji punktowanej. Jej początkiem będzie wypowiedź cesarza Niemiec Wilhelma II, który II połowę XIX w. określił słowami: To są wspaniałe czasy, panowie, wspaniałe czasy. Wieszamy na tablicy arkusz oceny dyskusji punktowanej i przypominamy jej zasady. II. Rozwinięcie Osoby, które zgłosiły się do dyskusji, zajmują miejsce na środku klasy. Nauczyciel stara się, by problemy gospodarcze, polityczne, naukowe i kulturowe były przedstawiane zarówno w sposób chronologiczny, jak i synchroniczny. Czuwa także nad zachowaniem hierarchii wydarzeń. III. Zakończenie Nauczyciel podsumowuje dyskusję, wspólnie z uczniami przyznaje punkty i wystawia oceny. Następnie razem rozwiązujemy sprawdzian z zeszytu ćwiczeń (s ). Praca domowa Pytanie 2 (podręcznik, s. 181).

116 22. Polska po kongresie wiedeńskim Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, tworzy krótkie wypowiedzi prezentację, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1815, 1823; postacie: Adama Czartoryskiego, wielkiego księcia Konstantego, Ksawerego Druckiego-Lubeckiego; decyzje kongresu wiedeńskiego w sprawie polskiej, rozumie pojęcia: departament, autonomia, ziemie zabrane, ziemianie, inteligencja, uwłaszczenie, germanizacja, potrafi: wskazać na mapie nowy układ granic państw zaborczych na ziemiach polskich po kongresie wiedeńskim; scharakteryzować ustrój Królestwa Polskiego; porównać zakres autonomii Królestwa Kongresowego, Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Rzeczypospolitej Krakowskiej; wymienić przypadki łamania konstytucji przez władców Rosji; przedstawić i ocenić osiągnięcia Królestwa Polskiego w gospodarce, kulturze i szkolnictwie; wyjaśnić cele i opisać metody działań zaborców wobec mieszkańców ziem dawnej Rzeczypospolitej oraz Śląska; opisać sytuację gospodarczą panującą w Wielkim Księstwie Poznańskim i w Galicji; omówić przebieg i skutki ekonomiczne uwłaszczenia chłopów w Wielkim Księstwie Poznańskim; opisać sytuację polityczną Galicji po 1815 r. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: ćwiczenia 2 i 3, s , mapazmiany terytorialne (rok 1815). Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym, praca z mapą, wykład, praca w grupach. 116

117 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Zaangażowanie Lekcję rozpoczynamy od przypomnienia uczniom okoliczności zwołania kongresu wiedeńskiego. Posiłkując się tekstem źródłowym A (podręcznik, s. 183), przedstawiamy decyzje kongresu w sprawie polskiej. Korzystając z mapy Zmiany terytorialne (rok 1815), omawiamy nowy podział Polski i wskazujemy granice Królestwa Polskiego. Prosimy, by uczniowie porównali je z granicami Księstwa Warszawskiego i wyjaśnili pojęcie: Kongresówka. Następnie przytaczamy postanowienia dotyczące Wielkopolski i Krakowa. II. Badanie i przekształcanie Dzielimy klasę na trzy grupy i przydzielamy im zadania. Grupa I Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) i tekst źródłowy B (podręcznik, s. 184), przygotujcie prezentację, w której przedstawicie zasady ustrojowe dające Królestwu Polskiemu autonomię oraz określające jego zależność od Rosji. Następnie wyjaśnijcie, jak Polacy korzystali z autonomii. Omówcie blaski i cienie Królestwa Polskiego. Podkreślcie osiągnięcia polityczne, oświatowe i gospodarcze. Grupa II Wykorzystując informacje z podręcznika (s ) i tekst źródłowy C (podręcznik, s. 187), przygotujcie prezentację, w której przedstawicie zakres autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego oraz przemiany gospodarcze, jakie dokonały się w wyniku uwłaszczenia chłopów. Następnie wyjaśnijcie, jakie było położenie Polaków na Śląsku i Pomorzu w XIX w. Grupa III Wykorzystując informacje z podręcznika (s ), przygotujcie prezentację, w której przedstawicie sytuację polityczną, społeczną i gospodarczą Galicji. Następnie wyjaśnijcie, czym była Rzeczpospolita Krakowska i co odróżniało ją od reszty Galicji. III. Prezentacja Poszczególne zespoły przedstawiają efekty swojej pracy. IV. Podsumowanie i refleksja W swobodnej rozmowie szukamy odpowiedzi na pytanie: Jakie były podobieństwa i różnice w sytuacji Polaków pod trzema zaborami? W tym celu uczniowie wykonują ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Metody kontroli Ćwiczenia 2 i 3 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM, s ). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 189).

118 23. Powstanie listopadowe Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, tworzy krótką wypowiedź prezentację, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 29 XI 1830, , 1832; postacie: Waleriana Łukasińskiego, Mikołaja I, Piotra Wysockiego, Józefa Chłopickiego, IgnacegoPrądzyńskiego, Jana Skrzyneckiego, Józefa Sowińskiego, Iwana Paskiewicza, rozumie pojęcia: filomata, sprzysiężenie podchorążych, noc listopadowa, dyktator powstania, katorga, Statut organiczny; przyczyny klęski powstania, potrafi: podać przykłady tajnych stowarzyszeń i przedstawić cele ich działalności; sytuować w czasie i przestrzeni powstanie listopadowe; przedstawić przyczyny wybuchu powstania; omówić przebieg nocy listopadowej i wydarzeń lat ; wskazać na mapie miejsca najważniejszych bitew stoczonych podczas powstania; omówić i ocenić różne postawy Polaków w czasie nocy listopadowej i powstania; ocenić znaczenie powstania listopadowego dla trwania idei niepodległościowej; omówić system represji wprowadzony przez cara Mikołaja I po klęsce powstania; rozróżniać bezpośrednie i długofalowe następstwa wydarzeń z lat ; przedstawić argumenty za i przeciw w dyskusji na temat szans na zwycięstwo w powstaniu. Środki dydaktyczne podręcznik (s , 230), zeszyt ćwiczeń (s ), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: ćwiczenie 4, s. 77, mapazmiany terytorialne (lata ), mapa ścienna Królestwa Polskiego podczas powstania listopadowego, schemat metaplanu, arkusz analizy SWOT, papier plakatowy, mazaki. 118

119 Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, metaplan, praca w grupach, praca z tekstem źródłowym, wykład, praca z mapą, debata za i przeciw, analiza SWOT. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Od niezadowolenia do nocy listopadowej Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Lekcję rozpoczynamy od omówienia pracy domowej w ten sposób przypominamy uczniom sytuację polityczną w Królestwie Polskim po 1815 r. Wyjaśniamy, że celem lekcji będzie znalezienie odpowiedzi na pytanie: Dlaczego rządy cara rozczarowały Polaków? II. Rozwinięcie Rozdajemy schemat metaplanu i prosimy uczniów, by wypełnili go w parach, wykorzystując wiedzę z poprzedniej lekcji i treść podręcznika (s ). Po wykonaniu tego zadania (materiał nr 1) na forum klasy formułujemy wspólne wnioski. Uczniowie powinni dojść do przekonania o potrzebie organizowania się Polaków w tajne związki spiskowe. Rozdajemy informacje o tych organizacjach (materiał nr 2), a uczniowie sporządzają tabelkę, wpisując nazwy organizacji, ich cele i przywódców. Wykorzystują też tekst i ilustrację w podręczniku (s. 191). Polecamy zapoznać się z treścią ćwiczenia (podręcznik, s. 197). Przyciemniamy okna, zapalamy świece. Słuchamy odpowiedzi wybranych uczniów. Następnie czytamy tekst źródłowy A (podręcznik, s. 192) i opowiadamy o przebiegu nocy listopadowej. III. Podsumowanie Pytamy uczniów o przyczyny wybuchu powstania listopadowego, wskazujemy na patriotyczne zachowania spiskowców i podkreślamy wpływ idei romantycznych na postawy Polaków. Praca domowa W poezji Adama Mickiewicza odszukaj te treści, które mają związek z wydarzeniami z lat w Królestwie Polskim i na ziemiach zabranych. Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Propozycja rozwiązania metaplanu.

120 PROBLEM Dlaczego rządy cara rozczarowały Polaków? JAK BYŁO? Car łamał konstytucję. Prasa i druk były cenzurowane. Dowództwo nad wojskiem sprawował wielki książę Konstanty. W wojsku panowała bezduszna dyscyplina. Istniała sieć agentów i tajna policja. Car nie zgadzał się na opozycję w sejmie. Obrady sejmu zostały wstrzymane przez cara na 5 lat. Car nie spełnił obietnicy włączenia ziem zabranych do Królestwa Polskiego. Dokonywano aresztowań i zsyłek Polaków w głąb Rosji. JAK BYĆ POWINNO? Autonomia Królestwa Polskiego. Przestrzeganie przez cara konstytucji. Nietykalność osobista i majątkowa. Jawność obrad sejmu i jego regularne zwoływanie. Urzędy dla Polaków. Polscy dowódcy w polskim wojsku. Tradycja napoleońska w wojsku polskim. Wolność słowa i druku. Spełnienie obietnicy cara o przyłączeniu ziem zabranych do Królestwa Polskiego. DLACZEGO NIE BYŁO TAK, JAK BYĆ POWINNO? Car nie chciał realizować zasad konstytucji, ponieważ zamierzał zlikwidować odrębność Królestwa Polskiego. Polacy pragnęli odzyskać niepodległość. WNIOSKI Polacy musieli podjąć walkę, aby bronić swoich praw i odzyskać niepodległość. Materiał nr 2 Towarzystwo Patriotyczne. Jednakże już 1 maja następnego, 1821, roku powstała w Warszawie nowa organizacja pod nazwą Towarzystwo Patriotyczne. Na tajnym zgromadzeniu, odbytym na terenie ówczesnej wsi Potok (...), spiskowcy dokonali aktu utworzenia Towarzystwa, składając uroczystą przysięgę na wierność sprawie niepodległości ojczyzny. J. Adamski, L. Chmiel, A. Syta, Czasy, ludzie, wydarzenia, cz. 2, Warszawa 1984, s. 90. Sprzysiężenie podchorążych. W zimowy wieczór 15 grudnia 1828 r. zebrało się w skromnym mieszkaniu podporucznika Pułku Grenadierów Gwardii Piotra Wysockiego przy ul. Widok kilku podchorążych piechoty, w których szkole Wysocki był instruktorem. (...) Nie zamierzali oni chwytać się takich środków jak caro- czy królobójstwo. Nie mieli wielkiego pojęcia o polityce międzynarodowej. Nie aspirowali do roli burzycieli starego porządku z jego często zmurszałymi urządzeniami społecznymi. Zaczęliśmy wspomni Wysocki otwarciej 120

121 mówić ze sobą o położeniu politycznym Europy, tudzież o potrzebie i środkach wyjarzmienia ziomków naszych spod ucisku wbrew ustawie konstytucyjnej i swobodom przez króla i naród zaprzysiężonym. J. Adamski, L. Chmiel, A. Syta, Czasy, ludzie, wydarzenia, cz. 2, Warszawa 1984, s. 90. Część II. Powstanie listopadowe Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Lekcję zaczynamy od przypomnienia uczniom przyczyn wybuchu powstania listopadowego i przebiegu nocy listopadowej. II. Zaangażowanie Podajemy temat i główne zagadnienia lekcji. Dzielimy klasę na cztery grupy i każdej z nich przydzielamy do rozwiązania jedno zagadnienie: 1. Z jakich powodów politycy i wyżsi oficerowie byli przeciwni powstaniu? 2. Jaki przebieg miała wojna polsko-rosyjska? 3. W jaki sposób car zemścił się na powstańcach? 4. Jakie były postawy Polaków w czasie powstania listopadowego? Informujemy uczniów, że przydzielone im problemy powinni przedstawić w formie plakatów. Polecamy, by pracowali z podręcznikiem (s ), tekstem Warszawianki (podręcznik, s. 230) oraz (w przypadku grup rozwiązujących zagadnienia 2, 3 i 4) wykorzystali materiały rozłożone na osobnym stoliku (materiał nr 1). III. Badanie i przekształcanie Uczniowie w trakcie pracy podchodzą do stolika i wybierają te materiały, które uznają za niezbędne do rozwiązania problemu. IV. Prezentacja Po opracowaniu zagadnień przedstawiciele grup prezentują swoje plakaty na forum klasy. Grupa omawiająca przebieg powstania wskazuje na mapie ściennej oraz na mapie Zmiany terytorialne (lata ) zasięg powstania, najważniejsze miejsca koncentracji wojska i miejsca bitew. Po przeanalizowaniu przebiegu powstania pytamy: Czy była szansa na zwycięstwo? Problem uczniowie rozważają metodą debaty za i przeciw. V. Podsumowanie i refleksja Prosimy reprezentantów grup, by wypowiedzieli się na temat organizacji pracy w ich zespołach. Pytamy, co im ułatwiało, a co utrudniało wykonanie zadania, jaki był ich stosunek do omawianych treści. Na zakończenie wieszamy na tablicy pytania: Co słyszysz? Co czujesz? Co myślisz? i czytamy fragmenty wierszy Reduta Ordona oraz Do przyjaciół Moskali (materiał nr 2). Uczniowie dzielą się swoimi myślami i odczuciami. Metody kontroli Uczniowie, wykorzystując analizę SWOT, oceniają powstanie listopadowe (materiał nr 3). 121

122 Praca domowa Ćwiczenie 4 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM, s. 77) lub ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Gustaw Ehrenberg, Szlachta w roku 1831 (fragment). Gdy naród do boju wystąpił z orężem, Panowie na sejmie radzili; Gdy lud polski krzyczał: Umrzem lub zwyciężem!, Panowie o czynszach prawili. Gdy wiara porwała siekiery i kosy, W siermięgach z województw ruszyła, Panowie uczone podnosili głosy, Gadali wymownych słów siła. Wiek XIX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s Uznanie powstania przez sejm za dzieło narodowe (18 XII 1830 r.). (...) Zgodziła się Izba jednomyślnie, iż nadeszła chwila, w której reprezentacja narodowa powinna uznać pamiętne dzieło rewolucji w dniu 29 listopada roku bieżącego zdziałane za dzieło narodowe i dlatego Izba Poselska oświadczyła i w protokole zapisać poleciła, iż rewolucję, w dniu 29 listopada tak świetnie przedsięwziętą, za dzieło narodu polskiego przyjmuje i uznaje. J. Adamski, L. Chmiel, A. Syta, Czasy, ludzie, wydarzenia, cz. 2, Warszawa 1984, s Uchwała sejmu o detronizacji Mikołaja I (25 I 1831 r.). Najświętsze, najuroczystsze umowy tyle tylko są nienaruszonymi, ile wiernie dotrzymanymi ze stron obydwóch. (...) Naród (...) Polski na Sejm zebrany oświadcza: iż jest niepodległym Ludem i że ma prawo temu Koronę Polską oddać, którego godnym jej uzna; po którym z pewnością będzie się mógł spodziewać, iż mu zaprzysiężonej wiary i zaprzysiężonych swobód święcie i bez uszczerbku dochowa. Wiek XIX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s Materiał nr 2 Adam Mickiewicz, Reduta Ordona (fragment). Bóg wyrzekł słowo stań się, Bóg i zgiń wyrzecze. Kiedy od ludzi wiara i wolność uciecze, Kiedy ziemię despotyzm i duma szalona Obleją, jak Moskale redutę Ordona Karząc plemię zwycięzców zbrodniami zatrute, Bóg wysadzi tę ziemię, jak on swą redutę. A. Mickiewicz, Dzieła poetyckie, t. 1, Warszawa 1982, s Adam Mickiewicz, Do przyjaciół Moskali (fragment). Innych może dotknęła sroższa niebios kara; Może kto z was urzędem, orderem zhańbiony, Duszę wolną na wieki przedał w łaskę cara I dziś na progach jego wybija pokłony. A. Mickiewicz, Dzieła poetyckie, t. 3, Warszawa 1982, s

123 Materiał nr 3 Propozycja wypełnienia arkusza analizy SWOT. OCENA POWSTANIA LISTOPADOWEGO MOCNE STRONY własna armia nowatorskie plany strategiczne doskonale przygotowani dowódcy poparcie ludności cywilnej nastroje rewolucyjne panujące w Europie po wydarzeniach w Belgii i we Francji w 1830 r. SZANSE w wypadku zwycięstwa warunki do odzyskania niepodległości SŁABE STRONY kunktatorstwo wodzów brak wiary w zwycięstwo wśród generalicji brak zainteresowania sprawą chłopską nierówny stosunek sił polskich i rosyjskich brak rozeznania politycznego liczono na wsparcie Zachodu ZAGROŻENIA przegrana represje i utrata autonomii

124 24. Po klęsce Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy krótką wypowiedź notatkę, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1846, 1848; postacie: Wiktora Heltmana, Tadeusza Krępowieckiego, Jakuba Szeli; liczebność i kierunki emigracji Polaków po powstaniu listopadowym, rozumie pojęcia: Wielka Emigracja, Hotel Lambert, Towarzystwo Demokratyczne Polskie, emisariusz, mesjanizm, gubernia, rabacja; przyczyny emigracji Polaków po powstaniu listopadowym; złożoność przyczyn wystąpień chłopskich w Galicji w 1846 r., potrafi: scharakteryzować główne nurty i postacie Wielkiej Emigracji; podaćprzyczyny popularności idei mesjanizmu w społeczeństwie polskim; wyjaśnić związki polskiej literatury romantycznej z historią narodu; dostrzec wpływ idei romantycznych na postawy Polaków; omówić sytuację Polaków po klęsce powstania listopadowego w zaborze rosyjskim i na ziemiach zabranych oraz w zaborze pruskim i Rzeczypospolitej Krakowskiej; przedstawić okoliczności wybuchu i upadku powstania krakowskiego oraz jego skutki; opisać wydarzenia, jakie zaszły podczas rabacji galicyjskiej; omówić przebieg Wiosny Ludów na ziemiach polskich; rozróżniać bezpośrednie i długofalowe następstwa powstańczych ruchów narodowych. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: ćwiczenia 1 i 2, s. 78, mapa ścienna Europy w latach , tabela ugrupowań politycznych Wielkiej Emigracji, nagranie foniczne: F. Chopin, Etiuda c-moll, zwana rewolucyjną. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym, praca z mapą, wykład, praca w grupach. 124

125 Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Wielka Emigracja Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie W ramach wprowadzenia do tematu wyjaśniamy uczniom przyczyny masowego wychodźstwa Polaków z kraju po powstaniu listopadowym. Czytamy tekst źródłowy A (podręcznik, s. 199) i zadajemy pytania: Jak byli przyjmowani Polacy w krajach, do których się udawali? Co było powodem takiego przyjęcia? Na mapie wskazujemy kierunki emigracji polskiej, podajemy liczbę uchodźców i wyjaśniamy pojęcie Wielkiej Emigracji. II. Rozwinięcie Przedstawiamy przyczyny podziałów politycznych, które ujawniły się wśród polskich emigrantów, a następnie pytamy: Jakie ugrupowania polityczne powstały na emigracji, jakie były ich programy i na czym polegała prowadzona przez nie działalność? Uczniowie korzystają z podręcznika (s ) i otrzymanych materiałów (materiał nr 1). Dla lepszego usystematyzowania informacjiuzupełniajątabelę. Nazwa ugrupowania Program Działalność Przywódcy Pytamy o podobieństwa i różnice w programach ugrupowań oraz podkreślamy, jak wielkie znaczenie dla istnienia idei niepodległościowej miała działalność Wielkiej Emigracji. Omawiamy dorobek twórców kultury narodowej przebywających na emigracji. Aby uczniowie lepiej zrozumieli wartości przekazywane przez twórców w ich dziełach, odtwarzamy fragment Etiudy c-moll Fryderyka Chopina oraz z emocjonalnym zaangażowaniem czytamy fragment Wielkiej Improwizacji z III części Dziadów Adama Mickiewicza (materiał nr 2). Na tablicy zapisujemy pytania: Co słyszysz? Co czujesz? Czego pragniesz? Zadajemy pytanie: Jakie znaczenie miały dzieła polskich romantyków dla trwania narodu pod zaborami? Wyjaśniamy pojęcie polskiego mesjanizmu. III. Podsumowanie W podsumowaniu wspólnie z uczniami podejmujemy próbę oceny Wielkiej Emigracji. 125

126 Metody kontroli Ćwiczenie 1 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM, s.78). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Charakterystyka ugrupowania i działaczy Wielkiej Emigracji. Gromady Ludu Polskiego Lewicowa grupa polskiej emigracji polistopadowej, wzywająca do zerwania ze szlachecką przeszłością i oparcia przyszłości Polski na ludzie. Głosiła konieczność zniesienia prywatnej własności folwarcznej i oddania całej ziemi w ręce ludu. Wiktor Heltman Działacz polskiego ruchu niepodległościowego i publicysta. Brał udział w powstaniu listopadowym, a po jego klęsce udał się na emigrację do Francji. Był współtwórcą Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i jednym z autorów jego programu. Tadeusz Krępowiecki Działacz polskiego ruchu narodowościowego i publicysta, uczestnik powstania listopadowego. Po klęsce wyemigrował do Francji, a następnie Anglii. Był współzałożycielem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, z którego wystąpił ze względu na swoje radykalne poglądy. Między innymi uważał, że szlachta przyczyniła się do klęski powstania. Po odejściu z TDP został współtwórcą i czołowym ideologiem Gromad Ludu Polskiego. Materiał nr 2 Adam Mickiewicz, Dziadów cz. III, Wielka Improwizacja (fragment). Teraz duszą jam w moję ojczyznę wcielony; Ciałem połknąłem jej duszę, Ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się Milijon bo za milijony Kocham i cierpię katusze. Patrzę na ojczyznę biedną, Jak syn na ojca wplecionego w koło; Czuję całego cierpienia narodu, Jak matka czuje w łonie bole swego płodu. A. Mickiewicz, Dzieła poetyckie, t. 3, s Część II. Kraj po powstaniu Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Przypominamy postanowienia kongresu wiedeńskiego dotyczące podziału ziem polskich. Na mapie wskazujemy terytoria, które przypadły Prusom, Rosji i Austrii. Wyjaśniamy, że celem lekcji będzie poznanie sytuacji Polaków pod panowaniem króla pruskiego i cesarza austriackiego oraz porównanie stopnia rozwoju tych ziem z Królestwem Polskim. II. Zaangażowanie Dzielimy klasę na pięć grup i przydzielamy zadania. 126

127 Grupa I Grupa II Grupa III Grupa IV Grupa V Jesteście poddanymi cara Rosji. Na podstawie informacji z podręcznika (s. 201) oraz wcześniej zdobytej wiedzy napiszcie do przyjaciela na emigracji list, w którym opiszecie, co się zmieniło w waszym kraju po upadku powstania listopadowego. Jesteście poddanymi króla Prus. Na podstawie informacji z podręcznika (s. 202) napiszcie do przyjaciela na emigracji list, w którym opiszecie, co się zmieniło w waszym kraju po upadku powstania listopadowego. Mieszkacie w Rzeczypospolitej Krakowskiej. Na podstawie informacji z podręcznika (s ) napiszcie do przyjaciela na emigracji list, w którym opiszecie wybuch i przebieg powstania krakowskiego. Jesteście poddanymi cesarza Austrii. Na podstawie informacji z podręcznika (s ) napiszcie do przyjaciela na emigracji list, w którym opiszecie, co zrobił Jakub Szela w Galicji w 1846 r. Jesteście uczestnikami Wiosny Ludów na ziemiach polskich. Na podstawie informacji z podręcznika (s ) napiszcie do przyjaciela na emigracji list, w którym opiszecie jej przebieg. III. Badanie i przekształcanie Uczniowie pracują w grupach. IV. Prezentacja Sprawozdawcy grup czytają listy, a uczniowie zapisują w zeszytach najważniejsze informacje. V. Podsumowanie Wspólnie z uczniami porównujemy sytuację polityczną i społeczną ziem polskich pod zaborami. Zwracamy szczególną uwagę na przeobrażenia zachodzące z jednej strony w wyniku działalności Polaków, z drugiej w wyniku zmiany stosunku zaborców do sprawy polskiej. Metody kontroli Ćwiczenie (podręcznik, s. 205). Praca domowa Ćwiczenie 2 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM, s. 78) lub ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 99). Komentarz do lekcji Wnioski z porównania sytuacji politycznej i społecznej ziem polskich pod zaborami można zebrać w formie tabeli: Ziemie polskie pod zaborami Sytuacja polityczna Sytuacja społeczna Królestwo Polskie Wielkie Księstwo Poznańskie Galicja 127

128 25. Powstanie styczniowe Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, tworzy krótkie wypowiedzi notatkę i prezentację, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1860, 22/23 I 1863, , 1864; postacie: Aleksandra II, Aleksandra Wielopolskiego, Romualda Traugutta, rozumie pojęcia: odwilż, konspiracyjny, rewolucja moralna, czerwoni, biali, branka, Rząd Narodowy, tajne państwo, potrafi: omówić sytuację w Królestwie Polskim przed powstaniem styczniowym; ocenić działalność Aleksandra Wielopolskiego; porównać program czerwonych z programem białych ; opisać relacje między stronnictwami czerwonych i białych ; sytuować w czasie i przestrzeni powstanie styczniowe; przedstawić przyczyny, przebieg i skutki powstania styczniowego; porównać przebieg i charakter powstania listopadowego i styczniowego; przedstawić problem chłopski w czasie powstania oraz sposoby jego rozwiązania przez władze powstańcze i rosyjskie; omówić organizację i sposób działania tajnego państwa; dokonać bilansu powstania styczniowego. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: ćwiczenia 4 i 5, s. 79, mapazmiany terytorialne (lata ), mapa ziem polskich pod zaborami. Metody i forma zajęć wykład, praca w grupach, praca z tekstem źródłowym, drama. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne (na pierwszej lekcji uczniowie przygotowują i prezentują scenki, na drugiej omawiamy przebieg powstania styczniowego). 128

129 Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Na wstępie przedstawiamy sytuację panującą w Rosji i Królestwie Polskim w latach oraz dążenia reformatorskie cara Aleksandra II. II. Rozwinięcie Dzielimy uczniów na cztery grupy i prosimy o przygotowanie scenek zgodnie z instrukcjami. Zwracamy uwagę, że scenki mają pomóc znaleźć odpowiedź na pytanie: Jak doszło do wybuchu powstania styczniowego? Rozdajemy instrukcje. Grupa I Przygotujcie scenkę, w której przedstawicie spotkanie cara Aleksandra II z polską arystokracją w 1856 r. W ten sposób zobrazujecie swoim kolegom stosunek cara Aleksandra II do dążeń narodowowyzwoleńczych Polaków. Wykorzystajcie tekst źródłowy A (podręcznik, s. 207). Grupa II Przygotujcie scenkę, w której przedstawicie rewolucję moralną Polaków pod zaborem rosyjskim. W ten sposób zobrazujecie swoim kolegom stosunek społeczeństwa polskiego do sprawy niepodległości. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ) i tekst pieśni Boże, coś Polskę (materiał nr 1). Grupa III Przygotujcie scenkę, w której przedstawicie rozmowę między reprezentantami ugrupowań czerwonych i białych. W ten sposób zobrazujecie swoim kolegom nastawienie czerwonych i białych do powstania. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s. 209). Grupa IV Przygotujcie scenkę, w której przedstawicie okoliczności branki i rolę, jaką odegrał w niej Aleksander Wielopolski. W ten sposób zobrazujecie swoim kolegom bezpośrednią przyczynę wybuchu powstania styczniowego. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s. 209). Po prezentacji przedstawiamy przebieg powstania styczniowego. Na tablicy zapisujemy datę jego wybuchu i odczytujemy tekst źródłowy B (podręcznik, s. 210). Prosimy uczniów, by odpowiedzieli na pytanie: Które z haseł manifestu można uznać za zasadnicze dla powodzenia powstania? Możemy też zlecić wykonanie ćwiczenia 5 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM, s. 79). Następnie korzystamy z mapy Zmiany terytorialne (lata ). Omawiamy przebieg walk powstańczych, akcentując ich partyzancki charakter. Porównujemy siły i środki obu stron (podręcznik, s ). Przedstawiamy spór białych i czerwonych o kierownictwo powstania. Na podstawie tekstu źródłowego C (podręcznik, s. 211) analizujemy znaczenie działalności Rządu Narodowego, podkreślamy rolę powstańczej pieczątki i omawiamy jej symbolikę (materiał nr 2). Wyjaśniamy, jak było zorganizowane tajne państwo powstańcze. Opisując okoliczności przejęcia władzy nad powstaniem przez Romualda Traugutta, zwracamy uwagę na jego starania o pozyskanie państw zachodnich dla sprawy polskiej, a także zabiegi o realizację postanowień powstańczych dokumentów uwłaszczeniowych. Przedstawiamy stosunek władz carskich do problemu uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim. Pytamy uczniów, jaki wpływ na przebieg powstania styczniowego miało dokonane przez cara uwłaszczenie. Następnie omawiamy wydarzenia ostatniego etapu powstania (terror rosyjski generała Murawiewa, aresztowanie i śmierć Traugutta, walki księdza Brzóski) i podajemy datę jego upadku. 129

130 III. Podsumowanie Wspólnie z uczniami dokonujemy bilansu powstania styczniowego. Prosimy, by zanotowali jego najważniejsze skutki. Proponujemy, by w swobodnej rozmowie ocenili powstanie oraz porównali jego przebieg i charakter z powstaniem listopadowym. Podkreślamy, że był to ostatni szlachecki zryw narodowy. Metody kontroli Ćwiczenie (podręcznik, s. 213) lub ćwiczenie 4 (Historia Polski. Ćwiczenia z mapami +CD-ROM,s.79). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 102). Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Pieśń Boże, coś Polskę. Boże, coś Polskę przez tak liczne wieki Otaczał blaskiem potęgi i chwały, Coś ją osłaniał tarczą swej opieki Od nieszczęść, które przygnębić ją miały, Przed Twe ołtarze zanosim błaganie: Ojczyznę wolną racz nam wrócić, Panie! Ty, któryś potem, tknięty jej upadkiem, Wspierał walczących za najświętszą sprawę I chcąc świat cały mieć jej męstwa świadkiem, W nieszczęściach samych pomnażał jej sławę, Przed Twe ołtarze... B. Zakrzewski, Boże, coś Polskę Alojzego Felińskiego, Wrocław 1983, s. 11. Materiał nr 2 Symbolika powstańczej pieczątki. Rząd Narodowy podejmował walkę o Polskę przedrozbiorową, na swej pieczęci umieścił, obok Orła, Pogoń i Archanioła; zrozumiały jest więc jego zamiar rozciągnięcia walki także na Litwę i Ruś. Doświadczenie 1831 roku uczyło o rozstrzygającym dla zmagań z caratem znaczeniu ziem zaniemeńskich i zabużańskich. W białych środowiskach kolportowano rzekomą wypowiedź Napoleona III, że przyszłe granice Polski określi krew przelana. Patriotycznie usposobione ziemiaństwo kresowe chciało wystąpieniem zbrojnym zamanifestować przynależność swą do wybijającej się na niepodległość Polski. S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 1987, s

131 26. Nie damy pogrześć mowy... Cele lekcji Wymagania ogólne Uczeń: sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyszukuje i porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego, tworzy krótką wypowiedź prezentację, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: , 1885, ; postacie: najwybitniejszych przedstawicieli polskiej kultury z II połowy XIX i początków XX w., Michała Drzymały; metody walki Polaków z rusyfikacją i germanizacją; ramy chronologiczne polskiego pozytywizmu i Młodej Polski; główne założenia polskiego pozytywizmu i Młodej Polski, rozumie pojęcia: rusyfikacja, generał-gubernator, pozytywizm, praca organiczna, praca u podstaw, Kulturkampf, rugi pruskie, Komisja Kolonizacyjna, szkołakrakowska, trójlojalizm, Młoda Polska; związek między klęską idei powstań narodowych a cechami polskiego pozytywizmu; potrzebę walki Polaków z rusyfikacją i germanizacją, potrafi: opisać sytuację panującą w zaborze rosyjskim po stłumieniu powstania styczniowego; rozróżniać bezpośrednie i długofalowe następstwa powstańczych ruchów narodowych; wyjaśnić cele i opisać metody działań zaborców wobec mieszkańców ziem dawnej Rzeczypospolitej; omówićefektyrusyfikacjiigermanizacjiprowadzonych od II połowy XIX w.; scharakteryzować i ocenić zróżnicowane postawy społeczeństwa wobec zaborców; wyjaśnić, na czym polegała autonomia Galicji; porównać warunki życia społeczeństwa w trzech zaborach w II połowie XIX w., uwzględniając możliwości prowadzenia działalności społecznej i rozwoju narodowego. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), Historia Polski. Ćwiczenia z mapami + CD-ROM: ćwiczenie 1, s. 80, albumy przedstawiające malarstwo Jana Matejki, Stanisława Wyspiańskiego i Jacka Malczewskiego. Metody i forma zajęć rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym, praca w grupach, drama. 131

132 Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Rusyfikacja i germanizacja Struktura i opis lekcji I. Zaangażowanie Przypominamy przyczyny niepowodzeń polskich powstań narodowych w XIX w. Wyjaśniamy, że celem lekcji będzie poznanie sytuacji Polaków mieszkających w trzech zaborach w II połowie XIX i na początku XX w. II. Badanie i przekształcanie Dzielimy klasę na dwie grupy. Prosimy, by uczniowie weszli w rolę zaborców, którzy spotkali się w miejscowości X. Rozdajemy instrukcje. Grupa I Jesteście przedstawicielami administracji carskiej Rosji. Przedstawcie sposoby wynaradawiania Polaków. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ). Grupa II Jesteście przedstawicielami administracji pruskiej. Przedstawcie sposoby wynaradawiania Polaków. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ). Po prezentacji charakteryzujemy i oceniamy zróżnicowane postawy społeczeństwa wobec zaborców. Przedstawiamy założenia pozytywizmu. Czytamy tekst źródłowy B (podręcznik, s. 216) i wspólnie wykonujemy ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 104). Wyjaśniamy, na czym polegał program pracy organicznej, podkreślając, że stanowił on przeciwwagę zrywu powstańczego Polaków. Ponownie dzielimy klasę na kilkuosobowe zespoły i prosimy uczniów, by metodą dramy przedstawili sposoby obrony Polaków przed wynaradawianiem. Dla ułatwienia proponujemy przykładową tematykę: Rusyfikacja syzyfową pracą urzędników carskich. Praca organiczna programem przebudowy społeczeństwa. Praca u podstaw wyrazem solidaryzmu społecznego. Przeciw polityce Kulturkampfu w obronie polskich księży. Dzieci polskie w obronie mowy ojczystej (materiał dla nauczyciela). Przeciw polityce administracji pruskiej w obronie Drzymały. III. Prezentacja Po zakończeniu dramy porządkujemy wiedzę uczniów, którzy w zeszytach zapisują przykłady metod antypolskiej polityki zaborców oraz sposoby obrony przed germanizacją i rusyfikacją stosowane przez Polaków. IV. Refleksja Prosimy, by uczniowie powiedzieli, co odczuwali podczas odgrywania roli rodaków walczących o polskość. Na zakończenie lekcji śpiewamy Rotę. Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 221). Materiał dla nauczyciela Dzieci polskie w obronie mowy ojczystej (karykatury). 132

133 Matura 1996, z. 1, Wrocław 1996, s. 32. Część II. Przy tobie, Najjaśniejszy Panie... Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie W rozmowie nauczającej przypominamy sposoby wynaradawiania stosowane przez zaborców. Możemy wykorzystać pracę domową uczniów, którzy przedstawią swój punkt widzenia na politykę Niemiec wobec Polaków. Czytamy informacje o genezie autonomii Galicji (materiał nr 1) i wyjaśniamy, że celem lekcji będzie poznanie sytuacji Polaków mieszkających na tym terenie w II połowie XIX w. oraz porównanie jej z sytuacją społeczeństwa polskiego pod zaborami pruskim i rosyjskim. II. Rozwinięcie Omawiamy zakres swobód Polaków w Galicji. Czytamy adres sejmu galicyjskiego do cesarza (materiał nr 2). Korzystając z tekstu źródłowego (materiał nr 3), wyjaśniamy koncepcję lojalizmu w zaborze austriackim i przedstawiamy jej twórców. Następnie charakteryzujemy polski trójlojalizm. Porządkujemy wiedzę uczniów o autonomii Galicji. Rozmową kierujemy tak, by uświadomić im źródła swobód narodowych Polaków, w tym dotyczących sztuki i literatury. Omawiamy dorobek artystyczny najwybitniejszych twórców epoki. Przedstawiamy uczniom dowolne obrazy Matejki, Wyspiańskiego i Malczewskiego oraz rozdajemy fragmenty Wesela, Chłopów i Ludzi bezdomnych (materiał nr 4). Prosimy o wskazanie charakterystycznych cech oraz idei przyświecających polskiej sztuce i literaturze przełomu wieków (materiał nr 5). Wyjaśniamy powody zakończenia pozytywizmu na ziemiach polskich i narodzin Młodej Polski. 133