Ewa Kowalewska-Borys. Niemieckie oskarżenie uboczne (Nebenklage) Uniwersytet w Białymstoku

Wielkość: px

Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Ewa Kowalewska-Borys. Niemieckie oskarżenie uboczne (Nebenklage) Uniwersytet w Białymstoku"

Beata Żurek
5 lat temu
Przeglądów:

1 Ewa Kowalewska-Borys Uniwersytet w Białymstoku Niemieckie oskarżenie uboczne (Nebenklage) Księga V niemieckiego kodeksu postępowania karnego (StPO) [1] reguluje prawne formy uczestnictwa pokrzywdzonego w postępowaniu karnym ( Beteiligung des Verletzten am Verfahre n). Są to: oskarżenie prywatne ( Privatklage ), oskarżenie uboczne ( Nebenklage ), roszczenie odszkodowawcze ( Entschädigung des Verletzten ) oraz inne uprawnienia pokrzywdzonego (sonstige Befugnisse des Verletzten). Jednym z najważniejszych, a zarazem najstarszych uprawnień niemieckiego pokrzywdzonego jest oskarżenie uboczne. Pokrzywdzony może być również oskarżycielem prywatnym. Status oskarżyciela prywatnego jednakże wiąże się bardziej z określonymi obowiązkami, ciężarami procesowymi, aniżeli z prawami. Tytułem przykładu należy wymienić obowiązek sporządzenia i wniesienia do sądu prywatnego aktu oskarżenia ( 381 StPO), obowiązek uiszczenia zaliczki na koszty procesu ( 379a StPO w zw. z 16 ust. 1 GKG [2] ), przede wszystkim zaś na oskarżycielu prywatnym spoczywa ciężar dowodu w jego najpełniejszej formie. Nieudowodnienie wysuniętego przeciwko oskarżonemu zarzutu oznacza, że oskarżyciel prywatny nie obronił własnego interesu procesowego, nie osiągnął celu, jakim było skazanie i ukaranie oskarżonego (sprawcy przestępstwa). Zgodnie zaś z 384 ust. 3 StPO w postępowaniu dowodowym sąd orzekający w sprawie prywatnoskargowej nie jest związany ustawowymi powodami oddalania wniosków dowodowych, określonymi w 244 ust. 2 StPO. Natomiast na podstawie 383 ust. 2 StPO sąd może umorzyć postępowanie prywatnoskargowe z powodu niewielkiego stopnia winy oskarżonego. 1 / 6

2 Z kolei prawna możliwość dochodzenia przez pokrzywdzonego w procesie karnym roszczeń odszkodowawczych została wprowadzona do niemieckiego kodeksu postępowania karnego dopiero w 1942 r. Wydaje się jednak, iż restytucja szkód wyrządzonych przestępstwem jest korzystniejsza na drodze procesu cywilnego. Rozdział IV StPO określa zaś inne uprawnienia pokrzywdzonego i powstał w związku z rozwiązaniami prawnymi, przyjętymi w ustawie o ochronie ofiar z 1986 r. (Opferschutzge setz ) [3]. Jednym z najistotniejszych osiągnięć tej ustawy jest nadanie pokrzywdzonemu niezależnie od prawnej możliwości udziału w procesie karnym w charakterze oskarżyciela ubocznego czy wnioskodawcy w procesie adhezyjnym statusu samodzielnego uczestnika procesu. Inne ważniejsze uprawnienia pokrzywdzonego dotyczą prawa do informacji o umorzeniu lub o innym zakończeniu postępowania sądowego (na wniosek pokrzywdzonego) 406d ust. 1 StPO, prawa wglądu do akt sprawy 406e StPO, prawa do korzystania w postępowaniu karnym z pomocy pełnomocnika 406f StPO, prawa do obecności przy przesłuchaniu pokrzywdzonego w charakterze świadka osoby mu zaufanej (również na wniosek pokrzywdzonego) 406f ust. 3 StPO. Natomiast szczególnie istotne w omawianym kontekście jest uregulowanie zawarte w 406g StPO, które przyznaje pokrzywdzonemu uprawnionemu do otrzymania statusu oskarżyciela ubocznego prawo do korzystania z pomocy pełnomocnika z poszerzonym zakresem uprawnień procesowych. Ten poszerzony zakres uprawnień jest przyznawany niezależnie od tego, czy pokrzywdzony będzie później występował w procesie w charakterze oskarżyciela ubocznego czy też nie [4]. W 2004 r. niemiecki ustawodawca uchwalił ustawę z 14 czerwca 2004 r. o reformie praw ofiar (Opferrechtsreformgesetz) [5], którą zamierzał wzmocnić sytuację prawną pokrzywdzonego w procesie karnym [6]. Nowelizowane tą ustawą przepisy niemieckiego kodeksu postępowania karnego: 1) wprowadzają oskarżenie uboczne do postępowania w przedmiocie zastosowania środków zabezpieczających wobec niepoczytalnego sprawcy czynu (Sicherungsverfahren) [7] 395 ust. 1 StPO [8] ; 2 / 6

3 2) rozszerzają katalog przestępstw z 395 ust. 1 nr 1a i 1e StPO, umożliwiających oskarżenie uboczne, o przestępstwa na tle seksualnym (czyli o przestępstwa z 180 i 181a StGB) [9] oraz o czyny bezprawne z 4 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy (Gewaltschutzgesetz); 3) uprawniają osoby najbliższe pokrzywdzonemu w rozumieniu 395 ust. 2 nr 1 StPO do powołania, zgodnie z 397 ust. 1 StPO, pełnomocnika z wyboru dla ochrony praw pokrzywdzonego (tzw. Verletztenbeistand); 4) na wniosek pokrzywdzonego, złożony w trybie 406f ust. 3 StPO, uprawniają osobę zaufaną, wskazaną przez pokrzywdzonego (eine Person seines Vertrauens), do uczestnictwa w czynności jego przesłuchania; 5) zobowiązują organy procesowe do informowania pokrzywdzonego o przysługujących mu prawach na mocy 406h ust. 1 StPO oraz w trybie 48 StPO nie tylko do pouczenia pokrzywdzonego świadka o konsekwencjach prawnych jego niestawiennictwa, lecz także o wszystkich przepisach karnoprocesowych, które zabezpieczają prawny interes świadka, w tym szczególnie o prawnej możliwości powołania pełnomocnika. Niestety, brak takiego pouczenia nie daje pokrzywdzonemu świadkowi prawa do niestawiennictwa na wezwanie organu procesowego. W tym miejscu wspomnieć również należy o nowelizacji postępowania adhezyjnego (Ad häsionsverfahren ), która z jednej strony ograniczyła prawo sądu do odrzucenia powództwa cywilnego, z drugiej zaś zwiększyła prawną możliwość wpływu stron na kształt procesu adhezyjnego przez możliwość zawarcia ugody zgodnie z 405 StPO ( Vergleich ). Definicja Niemieckie oskarżenie uboczne zostało uregulowane w StPO. Daje ono 3 / 6

4 pokrzywdzonemu przestępstwami wymienionymi w 395 StPO możliwość przyłączenia się do wniesionego przez prokuratora publicznego aktu oskarżenia. Oznacza to, że pokrzywdzony może wystąpić w procesie karnym w trybie publicznoskargowym jako strona jedynie obok prokuratora oskarżyciela publicznego. Nie może on natomiast sam inicjować postępowania karnego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, dlatego też w piśmiennictwie niemieckim oskarżenie uboczne nazywane jest oskarżeniem akcesoryjnym w stosunku do skargi publicznej [10]. Jest ono ściśle związane z oskarżeniem publicznym, a oskarżyciel uboczny w wykonywaniu swojego prawa jest uzależniony od prokuratora prowadzącego postępowanie w konkretnej sprawie. Przyłączając się do procesu, pokrzywdzony uzyskuje status strony oraz prawa procesowe, które służą realizacji jego interesu prawnego w korzystnym dla niego rozstrzygnięciu sądu w przedmiocie odpowiedzialności karnej oskarżonego (np. prawo inicjatywy dowodowej, prawo zadawania pytań osobom przesłuchiwanym). Funkcja Oskarżenie uboczne jest prawem pokrzywdzonego do dochodzenia zadośćuczynienia (za doznaną krzywdę) oraz do restytucji. Niemiecki ustawodawca, przyznając pokrzywdzonemu to podmiotowe prawo współdziałania z organem państwowym w trybie publicznoskargowym, chciał wzmocnić ochronę jego interesów w wypadku czynów, które w sposób bezpośredni (osobisty) oraz szczególnie intensywny naruszyły jego dobro prawne lub zagroziły temu dobru. To odróżnia oskarżenie uboczne od oskarżenia prywatnego, uregulowanego w 374 i nast. StPO, którego podstawowa funkcja polega na odciążeniu wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania od przestępstw godzących w chronione prawem interesy prywatne pokrzywdzonego. Uzyskując natomiast status oskarżyciela ubocznego, pokrzywdzony powinien dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń oraz realizować potrzebę odwetu, żądając z prokuratorem skazania oskarżonego i wymierzenia mu określonych kar [11]. Wyraźnie też zarysowuje się funkcja kontrolna oskarżenia ubocznego i związany z nią cel wyjaśnienie okoliczności sprawy. Instytucja ta w zamierzeniu niemieckiego ustawodawcy miała być właśnie takim instrumentem kontrolnym w rękach strony procesowej, gwarantującym rzetelne prowadzenie przez prokuraturę postępowania karnego. Niewątpliwie stanowi on prywatną kontrolę działalności prokuratorskiej. W tym miejscu warto wspomnieć jeszcze o początkowo wyszczególnianej funkcji ochronnej tej instytucji w stosunku do pokrzywdzonego i jego interesów [1 2]. Jednakże po uchwaleniu w 1986 r. ustawy o ochronie ofiar przestępstw funkcja ta uzyskała znaczenie drugorzędne. 4 / 6

5 Więcej w numerze... [ 1 ]StPO (Strafprozessordnung), Kodeks postępowania karnego z 7 kwietnia 1987 r., BGBl I, s [ 2 ]GKG (Gerichtskostengesetz), Ustawa o kosztach sądowych z 5 maja 2004 r., BGBl I, s [ 3 ]Ustawa z 18 grudnia 1986 r., BGBl I, s [ 4 ]Szerzej na ten temat zob. H.J. Weider, Pflichtverteidigerbestellung im Ermittlungsverfahren und Opferschutzgesetze, Strafverteidiger (StV) 1987, s [ 5 ] Opferrechtsreformgesetz vom 14 Juni 2004, Ustawa o reformie praw ofiar z 14 czerwca 2004 r., BGB1 I [ 6 ]Szczegółowo na ten temat zob. S. Ferber, Opferrechtsreform, Neue Juristische Wochenschrift (NJW) 2004, s i nast.; R. Neuhaus, Das Opferrechtsreformgesetz vom 24 Juni 2004, StV 2004, s [ 7 ] Sicherungsverfahren 413 i nast. StPO postępowanie w przedmiocie zastosowania środków zabezpieczających w stosunku do sprawcy, któremu nie można przypisać winy w czasie czynu ( 20 StGB). Postępowanie szczególne, które inicjuje prokuratorski wniosek o zastosowanie środków zabezpieczających ( 61 i nast. StGB). W rozprawie głównej uczestniczy biegły psychiatra oraz obrońca obligatoryjny. Postępowanie kończy się wydaniem orzeczenia o umieszczeniu sprawcy albo na 5 / 6

6 oddziale psychiatrycznym, albo odwykowym. W postępowaniu zabezpieczającym nie stosuje się kar kryminalnych. [ 8 ] Orzeczenie Bundesgerichtshof (BGH), NJW 2002, s [ 9 ]StGB (Strafgesetzbuch), Kodeks karny z 7 kwietnia 1987 r., BGBl I, s [ 10 ]Zob. W. Gollwitzer, Die Stellung des Nebenklägers in der Hauptverhandlung, Festschrift für Karl Schäfer zum 80. Geburtstag, 1979, s. 65. [ 11 ]Szerzej na ten temat zob. S. Fabricius, Die Stellung des Nebenklagevertreters, Neue Zeitschrift für Strafrecht (NStZ) 1994, s [ 12 ]Szerzej na ten temat zob. B.Schunemann, Zur Stellung des Opfers im System der Strafrechtspflege, Teil I und II, NStZ 1986, s , / 6

Podobne dokumenty

Wykaz skrótów Nota od autora Dział I. Uczestnicy postępowania karnego

Wykaz skrótów Nota od autora Dział I. Uczestnicy postępowania karnego Wykaz skrótów... 9 Nota od autora... 17 Dział I. Uczestnicy postępowania karnego Rozdział 1. Strony... 19 1.1. Zagadnienia ogólne... 19 Rozdział 2. Oskarżyciel publiczny... 30 2.1. Prokurator... 30 2.2.