RELIGIA, KULTURA I EDUKACJA W ŚWIETLE ZAGROŻEŃ WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA

Transkrypt

1 RELIGIA, KULTURA I EDUKACJA W ŚWIETLE ZAGROŻEŃ WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA

2

3 RELIGIA, KULTURA I EDUKACJA W ŚWIETLE ZAGROŻEŃ WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA pod redakcją Heleny Czakowskiej ks. Mariusza Kucińskiego Bydgoszcz 2014

4 RADA WYDAWNICZA Marian Bybluk, Michał Czakowski, Agnieszka Florczak, Janusz Kutta, Krystyna Kwaśniewska, Anna Matuszczak, Aleksandra Mreła, Aleksander Szwedek RECENZENCI ks. dr hab. Maciej Olczyk dr hab. Krzysztof Piątek PROJEKT OKŁADKI Małgorzata Truskawa Copyright by Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy ISBN ADRES REDKACJI Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy ul. Piotrowskiego 12 14, Bydgoszcz tel , e-mial: wydawnictwo@kpsw.edu.pl

5 SPIS TREŚCI Wstęp 7 ks. abp. Henryk J. Muszyński, Prymas Senior Chrześcijaństwo wobec wyzwań kryzysu współczesnej kultury Mons. Giuseppe Scotti Rola religii w zglobalizowanym społeczeństwie 24 Gheorghe Bichicean ROZDZIAŁ I RELIGIA I KULTURA WOBEC ZAGROŻEŃ WSPÓŁCZESNEGO SPOŁECZEŃSTWA Two concepts in search of definitions: multiculturalism and interculturalism 31 Sylwia Górzna Poszanowanie praw człowieka warunkiem pokoju między narodami i religiami w nauczaniu Jana Pawła II 41 Waldemar Hanasz Wolny świat: odmienne kultury, odmienne wolności 60 Łukasz Jureńczyk Polska i Niemcy po II wojnie światowej. W poszukiwaniu wspólnoty interesów i pojednania między narodami 74 ks. Mariusz Kuciński Wiara, religia i kultura w nauczaniu Benedykta XVI 96 s. Michaela Pawlik Wschodnie religie a chrześcijaństwo 108 Maria Ryś Potrzeba budowania cywilizacji miłości w odpowiedzi na zagrożenia płynące z ideologii gender 134 5

6 Spis treści Krystyna Szczutowska-Całka Rozwijanie religijności u dzieci wieku przedszkolnym 157 Olaf Szczypiński Ratzingera ekologia człowieka wyzwaniem dla rozwoju społecznego i gospodarczego 168 ks. Wojciech Szukalski Jana Pawła II koncepcja prawa do wolności religijnej w kontekście jednoczącej się Europy 178 Monika Szymczak-Kordulasińska Being free to bind oneself : G. K. Chesterton on divorce 192 RODZIAŁ II PRZYSZŁOŚĆ I PRZEMIANY EDUKACJI W ŚWIETLE KRYZYSÓW WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA o. Mariusz Bigiel SJ Co dalej w pedagogice po Morozowie i Makarence? 203 Stylianos A. Papazis, Maria G. Ioannides, Constantin D. Ioanidis The role of higher education for the progress of specific groups of people in research and development 214 Kazimierz Mikulski Przestrzeń i miejsce w czasie kilka uwag o kategoriach pedagogicznych 221 Olga Nesterchuk Имидж образовательной политики как инструмент повышения конкурентоспособности системы высшего образования 233 Magdalena Prentka Problemy psychologii kognitywnej. Myślenie młodych dorosłych 246 Paweł Prusak Oddany nauce i rodzinnej ziemi. Prof. Jan Czochralski w 60. rocznicę śmierci 263 Katarzyna Stefanowicz-Zawiszewska Dojrzałość społeczno-emocjonalna dzieci sześcio- i siedmioletnich do podjęcia obowiązku szkolnego (badania porównawcze) 273 Daria Twaróg Religijność a motywacje postaw prospołecznych w kontekście eriksonowskeij teorii rozwoju tożsamości 284 Andrzej Wojciechowski Agatologiczna perspektywa Antoniego Kępińskiego 300 Bibliografia 310

7 WSTĘP Na kryzys cywilizacji trzeba odpowiedzieć cywilizacją miłości!!! Jan Paweł II, List apostolski Tertio millennio adveniente 1994 Współczesny świat jest zróżnicowany pod wieloma względami, a ludzkość coraz bardziej zdaje sobie sprawę z tego, że stoi w obliczu wielu zagrożeń i problemów do niedawna niedostrzegalnych lub nieistniejących. Wielowymiarowa rzeczywistość XXI wieku nacechowana jest niewyobrażalnymi zmianami, jakie zaszły w krótkim czasie. Dynamicznie rozwijają się wszystkie obszary działalności człowieka. Z jednej strony stwierdzić można, że żyjemy w globalnej wiosce, wielokulturowej, barwnej i pięknej, jednak z drugiej strony panorama współczesnego świata jest skomplikowana i pełna zagrożeń. Religia, kultura i edukacja to jedne z fundamentalnych komórek, które tworzą tkankę otaczającej nas rzeczywistości. To właśnie one stanowią surowiec, dzięki któremu wznoszony jest gmach struktury społeczeństwa. Stanowią podstawę wzajemnie powiązanych ze sobą uwarunkowań. Tworzą byt istoty ludzkiej, kształtują jej teraźniejszość i przyszłość. Niestety współczesna cywilizacja niesie ze sobą coraz więcej negatywnych zjawisk, które intensywnie wpływają na zachwianie się owych trzech filarów ludzkiej egzystencji. Są to płaszczyzny, w których człowiek dojrzewa, rozwija się fizycznie, psychicznie, emocjonalnie i intelektualnie. Czerpiąc z nich mądrość kreuje samego siebie i otaczający go świat, nazywa go i ocenia. Jednak zagrożenia płynące ze świata, sprawiają, iż omawiane trzy dziedziny życia: religia, kultura i edukacja, tracą swą stabilność i na ich fundamencie zaczynają pojawiać się coraz większe rysy. Jan Paweł II stwierdził, że żyjemy w świecie, który daje nam wiele powodów do zwątpienia, utraty wiary i nadziei. Według niego są dwa główne zagrożenia. Pierwszym źródłem zagrożenia jest sam świat, boleśnie dotknięty grzechem pierworodnym i jego rozlicznymi konsekwencjami. Drugie źródło 7

8 Wstęp natomiast stanowi sam człowiek ze swoimi słabościami i wewnętrznym rozdarciem. Papież Polak tranie zdefiniował zagrożenia współczesnego świata przypominając słowa Konstytucji Gaudium et Spes Soboru Watykańskiego II: Zakłócenia równowagi, na które cierpi dzisiejszy świat, w istocie wiążą się z bardziej podstawowym zachwianiem równowagi, które ma miejsce w ludzkim sercu 1. Niniejszą publikację otwierają dwa artykuły wprowadzające czytelnika w myśl przewodnią monografii zawartą w tytule, których autorami są ks. abp. Henryk J. Muszyński, Prymas Senior i Mons. Giuseppe Scotti. Pierwszy z autorów Prymas Senior przytaczając słowa Jana Pawła II, wskazuje, iż kulturę pojmować warto szeroko jako właściwy sposób istnienia i bytowania człowieka. Człowiek bytuje zawsze na sposób jakiejś kultury sobie właściwej, która z kolei stwarza pomiędzy ludźmi właści wą im więź, stanowiąc o międzyludzkim i społecznym sposobie bytowania 2. Stara się uzmysłowić odbiorcy, że tylko szeroko pojęty humanizm, poszanowanie wartości ogólnoludzkich, w tym prawa do życia każdej ludzkiej istoty, uznanie równości i sprawiedliwości wobec prawa dla wszystkich, może stanowić trwały fundament pokojowej przyszłości. Mons. Giuseppe Scotii natomiast przytacza słowa Joseph a Ratzinger a, który napisał: ludzkość ( ) potrzebuje tych co posługują w katedrach, których czyste i nieposzukujące własnego interesu życie przywróci wiarygodność Bogu, a przez co również przywróci wiarygodność człowiekowi 3. Współczesny człowiek wobec zagmatwania dzisiejszych czasów dostrzega wizję Boga, budowania braterskiego i solidnego społeczeństwa, w którym żaden człowiek nie będzie postrzegany jako odrzucony. Pozostałe artykuły zebrane w monografii zostały przyporządkowane do dwóch rozdziałów. Pierwszy z nich zatytułowany Religia i kultura wobec zagrożeń współczesnego społeczeństwa otwiera tekst Gheorgh a Bichicean a, gdzie tematem przewodnim jest próba ustalenia definicji wielokulturowości i międzykulturowości. Aby w pełni zrozumieć te terminy, należy zacząć od sedna sprawy łączącej te dwa pojęcia kultury. Różnorodność definicji kultury wskazuje, iż dla wielu oznacza ona ciekawość ducha, pragnienie uczenia się i zrozumienia, co umożliwia wyrażanie uczuć. Współistnienie wielu kultur wymaga dbałości o tolerancję i wzajemny szacunek. 1 II Sobór Watykański, Konstytucja Duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, Gaudium et Spes, GS, 10, Watykan 7.XII Jan Paweł II, Przemówienie w siedzibie UNESCO, Paryż, J. Ratzinger, Annuciatori della Parola e servitori della vostr gioia, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano

9 Wstęp Poszanowanie praw człowieka, jest głównym warunkiem tego, aby między narodami i religiami na świecie panował pokój. Tę ideę głosił w swym nauczaniu Jan Paweł II. Sylwia Górzna w swoim artykule podjęła się omówienia niniejszej kwestii. Autorka wskazała, iż godność człowieka jest zagadnieniem interdyscyplinarnym, które przewija się m.in. w filozofii, teologii, naukach przyrodniczych, politologii, polityce społecznej i innych. Wskazano tutaj trzy generacje praw człowieka: wolnościowe, społeczne i solidarnościowe. Podkreślone zostały nauki Jana Pawła II, w których Papież Polak wskazywał, że godność osoby ludzkiej wyznacza samą koncepcję absolutnych i integralnych praw człowieka. Waldemar Hanasz wskazuje, że w cywilizacji, w której żyjemy, ideał wolnego świata jest bardzo wysoko ceniony. Autor koncentruje się w szczególności na rozumieniu pojęcia wolności w ramach dwóch odmiennych kultur politycznych: amerykańskiej i europejskiej. Obie, biorąc pod uwagę globalną perspektywę mają zalety i słabości, jednak próba ich uniwersalizacji napotyka na pewne ograniczenia. Konkluzją jest stwierdzenie mówiące o tym, iż wolni ludzie, wolni obywatele, wolne państwa i narody, wspólnie kreują ideał wolnego świata. Poszukiwanie płaszczyzny pojednania między narodami na przykładzie Polski i Niemiec, po II wojnie światowej, stara się przedłożyć Łukasz Jureńczyk. Wskazuje on obszary w polityce, bezpieczeństwie, gospodarce i kulturze, w których pojawiają się możliwości współdziałania, poparte wspólnymi interesami wskazanych płaszczyzn. Autor analizuje również główne bariery, które po II wojnie światowej utrudniały identyfikację wspólnych przedsięwzięć. Materie wiara, religia i kultura w nauczaniu Benedykta XVI stały się przyczynkiem do powstania artykułu ks. Mariusza Kucińskiego. Autor wskazuje, że papież mówiąc o wzajemnych relacjach między kulturą a religią podkreśla, iż rozwijają się one wewnątrz dialogu zmian politycznych, zdolnych ofiarować światu pokój, jednocześnie nie zamykając się na żadną z religii. Podaje, że multikulturowość, w której żyjemy, stawia przed nami spotkanie z różnymi religiami wpływającymi na naszą codzienność i na nasze sumienia. Odnosi się on również w swoim nauczaniu do relatywistycznej i tolerancyjnej wizji naszej kultury. Benedykt XVI zwraca uwagę, że ludzkość potrzebuje Boga w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie kim jest człowiek zarówno w rzeczywistości, która odnosi się do rzeczy ziemskich jak i bożych. Siostra Michaela Pawlik wskazuje, iż od drugiej połowy XX wieku zaobserwować można wzrastające zainteresowanie religiami wschodu. Pojawiają się koncepcje połączenia duchowości Wschodu i Zachodu. W świetle ideologii New Age, wiele mówi się o integracji różnych kultur i religii. Au- 9

10 Wstęp torka omawia kontrastowe różnice między religiami w pojmowaniu Boga, świata i człowieka. Te odmienności wytyczają różne, często wykluczające się ramy postępowania, które z kolei stają się przyczynkiem do jednoczenia się wielu narodów. Potrzeba budowania cywilizacji miłości w odpowiedzi na zagrożenia płynące z ideologii gender to zagadnienie, którego zobrazowania podjęła się Maria Ryś. Trudno jest wyjaśnić jednoznacznie zjawisko gender, gdyż przedstawiane ono jest w wielu nurtach, różnorodnych teoriach oraz koncepcjach. Artykuł skupia się na aspektach występujących w nurcie gender, które budzą poważne zaniepokojenie wśród ludzi nauki, nauczycieli i rodziców. Ideologia gender podważa wszelkie dotychczasowe normy dotyczące płci, małżeństwa, kobiecości, męskości oraz wzajemnych relacji kobiet i mężczyzn. Według autorki niebezpieczeństwo gender wynika z jej destrukcyjnego charakteru wobec jednostki, relacji międzyludzkich jak i kształtu życia społecznego. Krystyna Szczutowska-Całka uświadamia czytelnikowi, iż w psychice małego dziecka zachodzą wielkie przemiany, które niezwykle korzystnie wpływają na rozwój jego religijności i dynamiczne relacje z Bogiem. Wiek przedszkolny w dużej mierze decyduje o tym, kim dziecko stanie się w przyszłości. Człowiek w wieku dojrzałym nie przyswaja już tak intensywnie, nie nabywa nowych umiejętności, nawyków i doświadczeń. Wczesne wejście dziecka w twórczą korelację z Bogiem, uczy kilkulatka jak odróżnić dobro od zła, kształtuje jego postawy moralne, a także dostrzega co dla danej grupy społecznej jest cenne i wartościowe. Potrzeba panowania nad rzeczywistością jest jedną z naturalnych dążeń człowieka, która przejawia się w organizacji życia społecznego i gospodarczego. Pisze o tym autor kolejnego artykułu Olaf Szczypiński. Uświadamia nam, że każde pokolenie mierzy się z pytaniami o jakość, sens i cel zmian, które w nim zachodzą. Zdaniem Joseph a Ratzinger a próbą odpowiedzi na to jest ekologia człowieka, którą syntetycznie opisać można jako ochronę wspólnej natury ludzkiej przed relatywizmem i dezawuującymi ją ideologiami. Idealistyczne wręcz wymagania ekologii człowieka stanowią wyzwania dla rozwoju społeczno-gospodarczego. Koncepcja Jana Pawła II mówiąca o prawie do wolności religijnej w jednoczącej się Europie, stanowi myśl główną tekstu ks. Wojciecha Szukalskiego. Celem jest tutaj ukazanie owej koncepcji, a także refleksja nad unijnymi regulacjami prawnymi stanowionymi w dziedzinie prawa do wolności religijnej. Papież Polak w tejże idei podkreślał, że Kościół pełni swoją misję w świecie, a więc w społeczności, która powinna cieszyć się pełną wolnością, dlatego też za swe niezbywalne zadanie uznał troskę o poszanowanie praw na wszystkich kontynentach. 10

11 Wstęp Próbę włączenia G.K. Chesterton a w kulturowy i literacki dyskurs dotyczący zagadnienia rozwodu, jako jednego z zagrożeń współczesnego społeczeństwa, podjęła Monika Szymczak-Kordulasińska. Poeta, krytyk literacki i dziennikarz Chesterton oferował nowe podejście do wspomnianej problematyki. Swą argumentację przeciwko rozwodom oparł na zdroworozsądkowym rozumowaniu i historycznych odniesieniach. Odwoływał się on do takich fundamentalnych pojęć jak: honor, lojalność, rodzina, a zagadnienia rozwodu osadził w kontekście zabobonu. Według autorki jego oryginalny punkt widzenia i etyczna stanowczość, stanowić mogą podstawę do dalszych badań w tym zakresie. Drugi rozdział publikacji zatytułowany Przyszłość i przemiany edukacji w świetle kryzysów współczesnego świata inicjuje o. Mariusz Bigiel, który zadaje pytanie: co dalej w pedagogice po Makarance i Morozowie? Po 1989 roku w pedagogice zaszły pewne zmiany, polegające na wprowadzaniu eksperymentów wychowawczych spod znaku bezstresowego wychowania, co w niektórych przypadkach podcinało skrzydła autorytetu zarówno rodzicom jak i wychowawcom. Tymczasem autor stara się przekazać, iż stałym paradygmatem rozumnego wychowania jest relacja międzyosobowa mistrz-uczeń, wzorzec osobowy, wzajemne oddziaływanie, jasny podział ról, obowiązków, praw i odpowiedzialności. Maria Ioannides stara się naświetlić role szkolnictwa wyższego w rozwoju określonych grup ludzi zajmujących się badaniami i rozwojem. Wskazuje, iż rozwój i powodzenie to dwa ważne czynniki wzrostu gospodarczego wszystkich społeczeństw Zjednoczonej Europy. W procesie wzrostu wykształcenia wśród kobiet, fundamentalnymi kwestiami są: edukacja, badania, innowacje, zatrudnienie i wspieranie tej konkretnej grupy. Przestrzeń i miejsce, to istotne składniki otacza jącego nas świata. Stwierdza się, że im bardziej człowiek oswaja przestrzeń tworząc w niej miejsca, szczególnie swoje miejsca, tym ten świat staje się dla niego bardziej przychylny. Miejsca wybrane dla danej społeczności, sakralizują przestrzeń, która w obliczu procesów globalizacyjnych nabiera szczególnego znaczenia nadaje tożsamość jednostce. Takie zagadnienia są tematem kolejnego tekstu autorstwa Kazimierza Mikulskiego. W kolejnym artykule Olga Nesterchuk przedstawiła główne kierunki pozytywnego wizerunku polityki edukacyjnej w szkolnictwie wyższym. Wskazała, iż obszary te mają tworzyć i rozpowszechniać wizerunek atrakcyjnej koncepcji polityki publicznej w zakresie szkolnictwa wyższego, dostępu do wysokiej jakości ustawicznego kształcenia a także optymalizacji polityki kadrowej. 11

12 Wstęp Problemy psychologii kognitywnej, myślenie młodych dorosłych stało się przyczynkiem do powstania tekstu Magdaleny Prentkiej. Prezentowana problematyka wpisuje się w poznawczo-rozwojowy nurt badań myślenia człowieka dorosłego. Z teoretycznego i praktycznego punktu widzenia ważne jest stworzenie koncepcji integrującej dotychczasową wiedzę o naturze procesu myślenia. Pozwoli to wprowadzić wskazania dotyczące efektywnej edukacji, diagnozy i terapii osób w stadium wczesnej dorosłości. Oddany nauce i rodzinnej ziemi taką sylwetkę prof. Jana Czochralskiego przedstawił Paweł Prusak. Autor postanowił przybliżyć postać tego wybitnego uczonego w zakresie krystalografii, metaloznawstwa i chemii, dra h.c. profesora Politechniki Warszawskiej. Jego odkrycie metody otrzymywania kryształów, zwanej metodą Czochralskiego we współczesnej technice należy do największych osiągnięć XX wieku. Stało się podstawą tech niki opartej na układach scalonych, miniaturyzacji urządzeń, komputeryzacji. Po latach infamii, przywrócono mu należne miejsce w panteonie uczonych i wynalazców. Katarzyna Stafanowicz-Zawiszewska podjęła problem dojrzałości społeczno-emocjonalnej dzieci sześcio- i siedmioletnich do podjęcia obowiązku szkolnego. Autorka podkreśla, że warunkiem prawidłowego funkcjonowania dzieci w roli uczniów jest właściwe określenie poziomu ich rozwoju umysłowego, społeczno -emocjonalnego, techniczno-estetycznego oraz fizyczno- -zdrowotnego, a także stopnia gotowości do pojęcia nauki. Kolejny artykuł Darii Twaróg traktuje o zależnościach między religijnością a motywacjami, podejmowanych przez jednostkę zachowań na polu prospołecznym czy altruistycznym. Stanowi on próbę odpowiedzi na szereg pytań na płaszczyźnie zależności między tożsamością, wychowaniem, a socjalizacją i wtłoczoną w nią religijnością. Podjęta tu tematyka stanowi tylko preludium do dalszych rozważań i prób odpowiedzi na trudne pytania o znaczenie religijności w procesie budowania się, nie tylko tożsamości, ale i motywacji zachowań (w tym prospołecznych) jak i świa topoglądu. Publikację swym opracowaniem zamyka Andrzej Wojciechowski, który stara się przybliżyć pojęcia agatologii rozumnego dobra, która cytując za ks. prof. Józefem Tischnerem i Emmanuel Levinas dotyka miękkiej kondycji człowieka w jego dramacie życia, w którego tle może być tragiczność. Autor w swych rozważaniach próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie: czy współcześnie zagraża nam odejście od rozumnego dobra? W wachlarzu zagrożeń współczesnego świata za najbardziej niebezpieczne uznać można te, które tkwią w naszym wnętrzu. Upadek wszelkich wartości, brak umiejętności porozumiewania się, degradacja dotychczaso- 12

13 Wstęp wych norm etycznych, destrukcyjnie wpływają na byt jednostki ludzkiej. Zagrożenia współczesnego świata mają charakter globalny, jednakże człowiek powinien odnaleźć w sobie siłę i walczyć o to aby przetrwały fundamentalne wartości jakie niosą ze sobą trzy omawiane dziedziny życia: religia, kultura i edukacja. Redaktorzy

14

15 ks. abp Henryk J. Muszyński, Prymas Senior* CHRZEŚCIJAŃSTWO WOBEC WYZWAŃ KRYZYSU WSPÓŁCZESNEJ KULTURY Wprowadzenie Za Janem Pawłem II kulturę pojmować warto szeroko jako właściwy sposób istnienia i bytowania człowieka. Człowiek bytuje zawsze na sposób jakiejś kultury sobie właściwej, która z kolei stwarza pomiędzy ludźmi właściwą im więź, stanowiąc o międzyludzkim i społecznym sposobie bytowania 1. W obliczu ogromnej ilości i definicji kultury, opis Jana Pawła II wydaje się najbardziej odpowiedni. Głównym punktem odniesienia jest bowiem konkretny człowiek, osoba ludzka, bytująca zawsze na sposób konkretnej kultury, która nie wyklucza, a wręcz zakłada godność każdej istoty rodzaju homo sapiens, i to w swoim potrójnym wymiarze: do samego siebie, społeczności, w której żyje i w relacji do świata. W ten sposób u samego wyjścia nie ma zderzenia kultury ogólnoludzkiej z kulturą fragmentaryczną, zawężoną wyłącznie do kultury. Oznaki kryzysu współczesnej kultury W tradycyjnej kulturze europejskiej, wyrosłej na podłożu judeochrześcijańskim, która potrafiła zasymilować i przetworzyć istotne treści kultury greckiej i łacińskiej, właśnie chrześcijaństwo nadało znamię jedności i harmonii pomiędzy osobą a innymi ludźmi i pomiędzy człowiekiem a przyrodą występował stan równowagi i harmonii 2. Oświecenie oddzieliło sacrum od profanum, wiedzę, naukę od wiary i teologii, a postmodernizm nie tylko rozerwał harmonię pomiędzy tymi * Ks. abp. prof. dr hab. Henryk J. Muszyński, Arcybiskup Gnieźnieński Senior, Gniezno. 1 Jan Paweł II, Przemówienie w siedzibie UNESCO, Paryż, , [w:] Przemówienia i homilie, Kraków 1997, s J. St. Pasierb, Na początku była kultura, Katowice 2013, s

16 ks. abp. Henryk J. Muszyński, Prymas Senior zakresami, ale dostrzegł w nich autonomię przeciwstawiając je sobie nawzajem. Dynamiczny rozwój nauk empirycznych, niekwestionowane zdobycze naukowe i techniczne doprowadziły do ideologizacji najpierw samej nauki. Zgubne ideologie XX wieku, absolutyzacja rasy czy klasy postawiły następnie pod znakiem zapytania prawie wszystkie wartości, którymi przez wieki żyła cywilizacja europejska. Odrzuciły też odniesienie do transcendencji i zakwestionowały w sposób radykalny chrześcijański świat wartości. Rozbrat z wielowiekową tradycją i wartościami chrześcijańskimi spowodował poważny kryzys kultury europejskiej. Utrata pamięci i dziedzictwa chrześcijańskiego, pociąga za sobą nieodłącznie utratę nadziei, bez której nie ma życia. W następstwie bardziej boimy się przyszłości niż jej pragniemy 3 i pojawia się wewnętrzna pustka i utrata sensu życia. Jednym z wyrazów tej postawy duchowej udręki jest radykalny spadek urodzeń w Europie, a wiadomo, że kraje wymierające nie mają przyszłości. Europa pisze Jan Paweł II sprawia wrażenie milczącej apostazji człowieka sytego, który żyje tak, jakby Bóg nie istniał 4. Doświadczenie uczy, że odrzucenie Boga prowadzi prędzej czy później także do porzucenia i zakwestionowania prawdziwej godności człowieka. Bez odniesienia do transcendencji człowiek ogłasza samego siebie jako absolutne centrum rzeczywistości i jedyny punkt odniesienia dobra, prawdy i piękna. Zaciera się granica pomiędzy dobrem i złem, prawdą i fałszem. Dążenie do narzucania takiej antropologii bez Boga i Chrystusa pociąga za sobą z konieczności kryzys godności osoby ludzkiej, wartości każdego życia ludzkiego, a w dalszym następstwie także małżeństwa jako naturalnej komórki nowego życia. Kryzys prawdziwej godności człowieka jako homo sapiens i animal rationale ma swoje poważne, przeważnie negatywne konsekwencje także w wymiarze społecznym. Zamiast animal sociale istoty społecznej, człowiek staje się istotą egocentryczną i ulega skrajnemu indywidualizmowi. Wreszcie sam człowiek redukuje siebie do miary homo faber przetwórcy dóbr ziemskich, homo economicus zatroskanego wyłącznie o rozwój ekonomiczny, homo pragmaticus liczącego korzyści i zysk, czy homo ludens zadowalającego się dobrobytem, wygodą czy innymi przyjemnościami cielesnymi i ziemskimi. W następstwie takiej redukcji zmienia się także radykalnie hierarchia wartości. Wszystko, co nie przynosi korzyści, zysku, przyjemności, staje się nieważne. Takie wartości moralne jak: sprawiedliwość, uczciwość, odpowiedzialność, solidarność, wzajemne zaufanie, dobro wspólne tracą swoją wartość na rzecz fundamentalizmu i egoizmu indywidualnego czy społecznego. 3 Jan Paweł II, Posynodlana adhortacja apostolska Ecclesia in Europa, nr 8. 4 Tamże, nr 9. 16

17 Chrześcijaństwo wobec wyzwań kryzysu współczesnej kultury Jednostka, jej dobro i szczęście stają się absolutną, najważniejszą wartością w świecie stworzonym. Globalny świat, w którym żyjemy oraz niezmiernie szybki i dynamiczny rozwój różnych dyscyplin naukowych, szczególnie biotechnologii i elektroniki, obok wielkich szans, przyniósł także nowe, poważne zagrożenia. Szczególnie niebezpieczna okazuje się nowa, szeroko propagowana i narzucana ideologia gender. Kiedy w 1961 roku po raz pierwszy sklonowano owieczkę Dolly, zapewniano, że nie grozi to niebezpieczeństwem klonowania człowieka. Jawne lekceważenie norm moralnych i brak odpowiednich uregulowań prawnych sprawia, że dziś wykorzystuje się nie tylko komórki macierzyste dla ratowania życia, ale podejmuje się także próby klonowania ludzi i zwierząt. Co do nie dawna wydawało się science fiction dziś jest na wyciągnięcie ręki. Niestety, nie wszystko, co jest technicznie możliwe, jest moralnie godziwe. Ideologia gender niesie poważne niebezpieczeństwo zakwestionowania obiektywnych praw natury i norm kultury ogólnoludzkiej. Prawa te, niedawno jeszcze powszechnie uznawane i szanowane, nawet gdy nie zawsze były zachowywane, zostały dziś radykalnie zakwestionowane. Należą do nich między innymi: małżeństwo i rodzina jako trwały związek mężczyzny i kobiety, a także płeć właściwa naturze stworzenia, którą człowiek przynosi wraz ze swoim narodzeniem. Absolutyzacja wolności jednych, niesie ogromne zagrożenie dla drugich, zwłaszcza dla ludzi nienarodzonych, słabych, starych i kalekich. Człowiek stawia siebie w miejsce Boga i przypisuje sobie prawo do decydowania o tym: kto ma prawo żyć, a kto musi umierać. Stosowanie praktyk eugenicznych grozi cofnięciem się do poziomu barbarzyństwa. Kardynał Paul Poupard, były Przewodniczący Papieskiej Rady ds. Kultury, zatytułował swój wykład, wygłoszony w Lublinie na Kongresie Kultury Chrześcijańskiej w 2000 roku: Pomiędzy barbarzyństwem i nadzieją 5. W wyniku postępującej sekularyzacji, skrajnego indywidualizmu i subiektywizmu, świat postmodernistyczny proponuje jakby odwrócony porządek aksjologiczny w porównaniu z tym, który obowiązywał dotąd w kulturze europejskiej: y W miejsce sacrum całkowita desakralizacja, wizja człowieka i świata bez jakiegokolwiek odniesienia do transcendencji i redukuje rolę religii wyłącznie do sfery czysto prywatnej. y W miejsce Boga człowiek, który uznaje siebie samego jako jedyny punkt odniesienia dobra, prawdy i piękna. 5 Por. P. Poupard, Kryzys współczesnej kultury i chrześcijańska odpowiedź, [w:] R. Rubinkiewicz, S Zięba (red.), Sacrum i kultura. Chrześcijańskie korzenie przyszłości, Lublin 2000, s

18 ks. abp. Henryk J. Muszyński, Prymas Senior y W miejsce wolności jako daru Boga samorealizacja i samowola. y W miejsce obiektywnej Prawdy indywidualna, własna prawda. Wkład chrześcijaństwa ku odnowie kultury Jakie miejsce przypadnie kulturze i wartościom chrześcijańskim w globalnym, wielokulturowym i pluralistycznym świecie XXI wieku? Zderzenie kultur, postępujący w Europie proces laicyzmu, a nawet wrogość wobec chrześcijaństwa, wreszcie skrajny indywidualizm, relatywizm i subiektywizm, które eliminują wartości trwałe i obiektywne, nowe ideologie, przez które dobrobyt, korzyść, zysk, indywidualny i zbiorowy egoizm zajmują miejsce duchowych wartości, nie mogą stanowić trwałego fundamentu dla przyszłości. Z drugiej strony historii nie da się cofnąć czy zawrócić globalny, wielokulturowy, pluralistyczny świat jest rzeczywistością. Ze strony chrześcijańskiej podejmuje się próby inkulturacji wartości ewangelicznych w ten nowy techniczny świat. Jednakże w obliczu nowych wzorców zachowań i promowania wartości laickich, a nawet religii pogańskich, trudno przyjąć, że te wysiłki mogą przynieść pozytywny skutek. Za kardynałem J. Ratzingerem należałoby raczej dążyć do spotkania kultur i interkulturowości, które będzie zmierzało do tworzenia kanonu ogólnoludzkich wartości, bez zatracenia własnej tożsamości religijnej i kulturowej. Takie spotkanie kultur pisze kard. Ratzinger jest możliwe, ponieważ człowiek, przy całej różnorodności swej historii i form wspólnotowych, jest jedyny, jest jedną i tą samą istotą. Ta jedna istota człowiek jest w głębi swego bytu dotknięta przez tę samą prawdę 6. W tej perspektywie chrześcijaństwo ma do zaproponowania pewne wartości kultury duchowej wyrosłe z Biblii, oparte na Ewangelii, bez których trudno wyobrazić sobie jakąkolwiek trwałą wspólnotę kulturową przyszłości. Gwałtowna laicka ideologia sprawia, że z określeń ludzkiej istoty prawie zniknęło określenie człowieka jako homo religiosus. Badania etnograficzne potwierdzają jednak, że religia jest nadal jednym z istotnych podmiotów każdej kultury, nie tylko pierwotnej. Właśnie najnowsze czasy tzw. naukowego i praktycznego ateizmu, którego jesteśmy świadkami, potwierdzają w całej rozciągłości, że odrzucenie Boga i wartości transcendentnych prowadzi do absolutyzowania wartości doczesnych: zysk, korzyść, dobrobyt i wiele innych otrzymuje znamię bożka, któremu praktycznie podporządkowuje się wszystkie inne wartości. Formy kultu religijnego zostały zastąpione obrzędami, które 6 Kard. J. Ratzinger, Wiara. Prawda. Tolerancja. Chrześcijaństwo a religie świata, Kielce 2004, s

19 Chrześcijaństwo wobec wyzwań kryzysu współczesnej kultury otrzymują znamię świeckiej religii. Jeszcze bardziej tragiczne konsekwencje powoduje eliminowanie prawdziwego sacrum związanego z wiarą religijną. Odrzucenie prawdziwej świętości sprawia, że w formie skrajnej, nawet zabijanie wroga może być uznane za święty obowiązek. W gruncie rzeczy każdy człowiek, nawet niewierzący, posiada pewien rodzaj wiary, nawet jeśli nie jest tego świadomy. Niewiedza, do której odwołuje się agnostyk, czy niewiara, którą wyznaje ateista, nie ma nigdy charakteru absolutnego, tak, aby była całkowicie niewrażliwa na prawdziwe wartości ewangeliczne. Również wiara człowieka wierzącego nie wyklucza momentów niedowiarstwa człowieka, który woła: Panie, wierzę, ale zaradź mojemu niedowiarstwu! (Mk 9,24). Postawy niewiary niewierzących i wątpiących i pewności wiary ludzi wierzących, nie są od siebie tak odległe jak na pozór się może wydawać. Nie zawsze muszą one stanowić proste przeciwieństwo. Zderzenie cywilizacji XX i XXI wieku sprowadza się w gruncie rzeczy do diametralnie przeciwstawnej koncepcji człowieka. Według Biblii człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo samego Boga (por. Rdz 1,27). Godność tę człowiek posiada z samego aktu stworzenia, nie pochodzi ona z żadnego aktu nadania i przysługuje człowiekowi od pierwszej chwili poczęcia i jest niezbywalna: jedynym Panem życia jest tylko Bóg. Ludzki genom przypomina Jan Paweł II ma ponadto nie tylko wymiar biologiczny, ale jest wyposażony w godność antropologiczną 7. Radykalna laicka koncepcja człowieka stawia go w miejsce Boga jako jedyną miarę i punkt odniesienia wszystkich wartości, z życiem włącznie. Człowiek, który nie umie sam siebie zdefiniować do końca, przypisuje sobie prawo decydowania o życiu innych, a nawet usiłuje tworzyć drugą istotę na własny wzór i podobieństwo. Pociąga to za sobą niewyobrażalną wprost relatywizację wszystkich tradycyjnych wartości: życia, prawdy, wolności, sprawiedliwości wszystko staje się względne i zredukowane do miary stworzonej i całkowicie wymiernej. Czy jest możliwe pogodzenie tych dwu przeciwstawnych ujęć człowieka na płaszczyźnie integralnego humanizmu? Wydaje się, że taka możliwość istnieje na płaszczyźnie personalistycznej, gdy z jednej strony uzna się człowieka, życie ludzkie za najwyższą, ale nie absolutną wartość stworzoną i jednocześnie przyzna się, że wolność ludzka kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność drugiej istoty ludzkiej 8. 7 Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników IV Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Akademii Pro Vita, [w:] Dzieła zebrane, t. V, Kraków 2007, s Por. B. Geremek, Czy demokracja może być totalitarna?, [w:] Scenariusze przyszłości, Gliwice 2004, s. 50 nn. 19

20 ks. abp. Henryk J. Muszyński, Prymas Senior Kościół katolicki nauczając, że człowiek jest pierwszą i podstawową drogą Kościoła, i to drogą wyznaczoną przez Jezusa Chrystusa 9, poczynił w tym względzie ważny krok właśnie w kierunku dowartościowania człowieka jako najważniejszej rzeczywistości stworzonej. To nie nauka a ideologia, przez odrzucenie transcendencji, absolutyzuje rzeczywistość stworzoną, w tym także pojęcie samej wolności. Jednym z istotnych elementów kultury europejskiej, który w systemach demokratycznych otrzymuje kluczowe znaczenie, jest pojęcie wolności. W tradycyjnym znaczeniu nawiązuje ono do biblijnego opisu człowieka jako obrazu i podobieństwa Boga. Człowiek rodzi się wolny, skazany na wybór pomiędzy dobrem i złem, potrzebuje nieodzownie jasnych kryteriów rozróżniania dobra i zła, a także motywów, które pozwalają realizować poznane dobro, prawdę i piękno. Wolność pozostaje zatem w najściślejszej relacji do prawdy. Bez odniesienia do prawdy wolność traci swoją treść, a człowiek zostaje wystawiony na pastwę namiętności, jawnych lub ukrytych uwarunkowań. Bez pełnej prawdy nie ma też prawdziwej wolności 10. W zrozumieniu chrześcijańskim wolność jest darem otrzymanym od Chrystusa, który wyzwolił nas ku wolności (Ga 5,1). Powołaniem chrześcijańskim do wolności jest realizowanie poznanego dobra przez miłość i w miłości (por. Ga 5,13). Niestety współcześnie wolność rozumie się najczęściej właśnie jako wyzwolenie od wszelkich norm i utożsamia się praktyczne z samowolą. Swoje rozważania na temat prawdy, tolerancji i wolności, kard. J. Ratzinger konkluduje w sposób następujący: Błędne jest zrozumienie wolności jako wyzwolenia, coraz szerszego znoszenia norm i stałego poszanowania wolności indywidualnej aż do pełnego wyzwolenia ze wszystkich porządków i regulacji. Wolność, jeśli nie ma nas doprowadzić do kłamstwa i samozniszczenia, musi być zorientowana na prawdę, czyli na to, czym rzeczywiście jesteśmy. Musi zatem odpowiadać naszemu bytowi. Prawo nie jest przy tym przeciwieństwem wolności, ale jej warunkiem, elementem konstytutywnym. Wyzwolenie nie polega na stopniowym znoszeniu praw i norm, ale na oczyszczeniu nas samych oraz norm tak, by umożliwiło współistnienie wolności zgodnie z istotą człowieczeństwa 11. Trudno przyjąć, by ci, którzy kierowani określoną ideologią, nie uznają żadnych porządków i regulacji poza własnym, absolutnym prawem do wolności, byli gotowi przyjąć chrześcijańską wizję wolności. Można jednak zaproponować dyskusję na temat istoty samego człowieczeństwa i współ- 9 Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, nr Por. Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus, nr J. Ratzinger, Wiara. Prawda. Tolerancja, dz. cyt., s