WYKŁAD 8 Temat: Zagadnienia: EWIDENCJA OBROTU PAPIERAMI WARTOŚCIOWYMI 1. Klasyfikacja papierów wartościowych 2. Papiery wartościowe własnej emisji 3. Obrót obcymi papierami wartościowymi 4. Transakcje z przyrzeczeniem odkupu Literatura: patrz: Wykład 1. 1. Klasyfikacja papierów wartościowych Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 roku Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (Dz. U. nr 118, poz. 754 z późn. zm.) papier wartościowy to dokument mający stwierdzić lub stwierdzający istnienie określonego prawa majątkowego, utrwalony w takim brzmieniu i w taki sposób, że może stanowić samodzielny przedmiot obrotu publicznego. Ze względu na funkcje prawne wyróżnia się: papiery, które opiewają na wierzytelności pieniężne (weksle, czeki, obligacje, losy loteryjne, polisy ubezpieczeniowe, bony pieniężne, bony skarbowe, bony komercyjne); papiery zwierające uprawnienia do rozporządzania towarem, który znajduje się pod pieczą wystawcy dokumentu (konosamenty, dowody składowe, warranty) papiery zawierające prawa udziałowe (akcje spółki akcyjnej); w świetle naszego prawa nie są uznawane za papier wartościowy 1
dokumenty wystawione na udziały lub prawa do zysku w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością ani też książeczki oszczędnościowe). Przyjmując za kryterium sposób przenoszenia praw wyróżnia się: papiery imienne, które legitymują osobę wskazaną imiennie w treści dokumentu i która może przenieść przysługujące jej prawo na inną osobę tylko w drodze przelewu (cesji) i wydania dokumentu; papiery na zlecenie, które legitymują jako uprawnionego osobę imiennie wymienioną lub przez nią oznaczoną albo dalszych nabywców, zbycie prawa następuje na podstawie indosu i wręczenia papieru; papiery na okaziciela, które nie wskazują uprawnionego, jest nim bowiem każda osoba, która dokument taki posiada. Przeniesienie prawa na inną osobę następuje przez przeniesienie własności dokumentu, do czego potrzebne jest jego wydanie. Rynek papierów wartościowych stanowiący segment rynku kapitałowego, obejmuje przede wszystkim obrót akcjami i obligacjami. Obrót czekami i wekslami stanowi część składową rynku pieniężnego. Rynek papierów wartościowych obejmuje operacje pierwotne (rynek pierwotny) i wtórne (rynek wtórny). Rynek pierwotny występuje przy sprzedaży papierów wartościowych przez samego emitenta, przy subskrypcji nowych emisji, a więc dotyczy papierów wartościowych wprowadzanych do obrotu po raz pierwszy. Rynek wtórny powstaje wskutek zamiany posiadanych papierów wartościowych na 2
gotówkę i jej lokaty w innych papierach wartościowych, a zatem dotyczy papierów znajdujących się w obrocie. Z punktu widzenia możliwości obrotu papiery wartościowe można podzielić na: dopuszczone do obrotu publicznego; nie dopuszczone do obrotu publicznego, czyli o ograniczonym obrocie. Zgodnie z art. 1 ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, obrót publiczny polega na proponowaniu nabycia, nabywaniu lub przenoszeniu praw z emitowanych w serii papierów wartościowych, w drodze oferty lub zaproszenia do rokowań przy wykorzystaniu środków masowego przekazu albo w inny sposób, jeśli oferta albo zaproszenie do rokowań skierowane są do więcej niż trzystu osób, albo do nieoznaczonego adresata. Obrót papierami wartościowymi w banku występuje w trzech podstawowych grupach operacji bankowych: czynnych dotyczy nabytych przez bank papierów obcych; biernych obejmujących emitowane przez bank papiery wartościowe; pośredniczących związanych z pośrednictwem w obrocie papierami wartościowymi. Stąd też, z punktu widzenia danego banku, papiery wartościowe dzieli się na: 1) własne emitowane przez banki we własnym imieniu w celu: podwyższenia kapitału akcyjnego akcje w banku działającym w formie spółki akcyjnej; 3
pozyskania dodatkowych źródeł finansowania (obligacje, bony) mające charakter zobowiązaniowy; 2) obce będące lokatą kapitału bankowego lub nabyte w celach odsprzedaży (handlowe), a także emitowane na zlecenie osób trzecich. Ewidencję obrotu papierami wartościowymi obcymi oraz własnymi o charakterze zobowiązaniowym prowadzi się na kontach zespołu 4 Papiery wartościowe. Nie są ewidencjonowane w zespole 4 papiery wartościowe, którymi bank zarządza w imieniu osób trzecich (ujmuje się je na kontach pozabilansowych w zespole 9) oraz bony oszczędnościowe (ujęte w zespole 2) i papiery wartościowe podporządkowane (ujęte w zespole 5). Akcje, które stanowią finansowe aktywa trwałe, tj. udziały w jednostkach zależnych, współzależnych, stowarzyszonych i udziały mniejszościowe, ewidencjonuje się w zespole 0. Ujmuje się w zespole 4 kupowane i sprzedawane przez bank obce papiery handlowe, lokacyjne i związane z restrukturyzacją, a także emitowane przez bank w celu pozyskania środków pieniężnych bankowe papiery wartościowe. Klasyfikację papierów wartościowych w banku z punktu widzenia jego rachunkowości przedstawia schemat 1. SCHEMAT 1 2. Papiery wartościowe własnej emisji Banki mogą emitować papiery wartościowe na warunkach podawanych do publicznej wiadomości. Zgodnie z ustawa Prawo bankowe, bankowy papier wartościowy służy gromadzeniu przez banki 4
środków pieniężnych i zawiera w nazwie określenie bankowy papier wartościowy, a jego treść obejmuje: 1) wartość nominalną; 2) zobowiązanie banku do: naliczenia określonego oprocentowania według ustalonej stopy procentowej; dokonania wypłat oznaczonej kwoty osobie uprawnionej, w określonych terminach; osoba uprawniona nie może żądać od banku wykupu papieru przed upływem terminu, o ile treść papieru nie stanowi inaczej; 3) oznaczenie posiadacza papieru wartościowego, jeżeli jest to papier imienny, lub adnotację, że jest to papier wartościowy na okaziciela; 4) zasady przenoszenia praw wynikających z papieru wartościowego; 5) numer papieru wartościowego i datę emisji; 6) podpisy osób upoważnionych do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku. Banki mogą emitować bankowe papiery wartościowe również w formie zdematerializowanej. Depozyt papierów prowadzi bank emitujący te papiery, a wszystkie dane powinny być zamieszczone w treści świadectwa depozytowego lub innego dokumentu wydanego przez bank osobie uprawnionej. Prawa z bankowych papierów wartościowych emitowanych w formie zdematerializowanej powstają z chwilą zapisania ich po raz pierwszy na 5
rachunku bankowych papierów wartościowych i przysługują jedynie posiadaczowi tego rachunku. Ewidencję papierów wartościowych, emitowanych przez bank, prowadzi się na kontach grupy 46 Emisja własnych papierów wartościowych. W grupie tej wyróżnia się następujące konta: 460 Papiery wartościowe, 461 Listy zastawne, 462 skupione list zastawne, 469 Odsetki. Konto 460 Papiery wartościowe uznawane jest wartością nominalną sprzedanych papierów wartościowych własnej emisji, a obciążane ich wykupem. Na koncie tym ujmuje się wyłącznie dłużne papiery wartościowe, mające charakter pożyczkowy (obligacje, bony, certyfikaty itp.). Cena sprzedaży może się różnić od wartości nominalnej sprzedanych papierów. Nadwyżka ceny sprzedaży nad wartością nominalną nazywana jest premią emisyjną. Premię emisyjną ujmuje się w zespole 5 - Operacje różne po stronie Ct konta 536 Premie związane z emisją własnych papierów wartościowych. Jej rozliczenie na dobro przychodów następuje w kolejnych okresach do wykupu papierów. Z emisją własnych papierów wartościowych wiąże się także premia rembursowa wynikająca z wcześniejszego wykupu przez emitenta papierów wartościowych. Premię rembursową księguje się w zespole 5 Operacje różne po stronie Dt konta 536 Premie związane z emisją własnych papierów wartościowych, a następnie odpisuje w koszty. Jeżeli wartość premii wynikającej z wcześniejszego wykupu jest określona w warunkach emisji, to jest ona ujmowana w momencie sprzedaży, a 6
następnie rozliczana w ciężar kosztów, w okresie trwania pożyczki. Rozliczenie premii rembursowej może więc następować: jednorazowo, w momencie wykupu; sukcesywnie, gdy w warunkach emisji przewidziany jest termin wcześniejszego wykupu papierów. W przypadku gdy cena sprzedaży jest niższa od wartości nominalnej (sprzedaż z dyskontem), różnicę stanowiącą dyskonto ujmuje się tak, jak premię rembursową i rozlicza w ciężar kosztów. Ewidencję obrotu dłużnymi papierami wartościowymi własnej emisji obrazuje schemat 2. SCHEMAT 2 1. Sprzedaż papierów wartościowych własnej emisji po cenie sprzedaży niższej od wartości nominalnej. (1) wartość nominalna równa kwocie zobowiązania (1a) wartość w cenie sprzedaży (1b) dyskonto (różnica między wartością nominalną a wartością w cenie sprzedaży) 2. Rozliczenie dyskonta w ciężar kosztów. 3. Sprzedaż papierów wartościowych własnej emisji cena sprzedaży jest wyższa od wartości nominalnej (3) cena sprzedaży (3a) wartość nominalna, równa kwocie zobowiązania (3b) premia emisyjna różnica między ceną sprzedaży a wartością nominalną 4. Rozliczenie premii sukcesywnie przez okres trwania emisji 5. Sprzedaż papierów wartościowych własnej emisji po cenie nominalnej 6. Naliczenie odsetek od papierów wartościowych własnej emisji 7. Wykup papierów wartościowych własnej emisji 8. Wypłata odsetek 9. Wydatki związane z emisją (ogłoszenia, prowizje, druku). 7
3. Obrót obcymi papierami wartościowymi Nabyte przez bank obce papiery wartościowe, inne niż akcje w jednostkach zależnych lub stowarzyszonych, ujmuje się na następujących kontach zespołu 4: 41 Papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu handlowe 42 Papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu lokacyjne 43 Papiery wartościowe nie dopuszczone do publicznego obrotu handlowe 44 Papiery wartościowe nie dopuszczone do publicznego obrotu lokacyjne Papiery wartościowe handlowe, to papiery nabyte w celu odsprzedaży lub papiery z [prawem do kapitału pozostające w portfelu banku nie dłużej niż pół roku od daty zakupu. Papiery lokacyjne to te, które bank przeznacza do przechowywania do terminu wykupu przez emitenta (w przypadku papierów dłużnych) oraz te akcje, które są w portfelu banku dłużej niż 6 miesięcy. W każdej z tych grup występuje uszczegółowienie wynikające z podziału na: papiery wartościowe przedstawiające prawo do kapitału (są to głównie akcje); papiery wartościowe nie przedstawiające prawa do kapitału (papiery dłużne). Papiery wartościowe z prawem do kapitału ewidencjonuje się w cenie nabycia, natomiast papiery nie przedstawiające prawa do kapitału w 8
wartości nominalnej. Różnicę między ceną nabycia a wartością nominalną papierów bez prawa do kapitału (dłużnych) ujmuje się na koncie korygującym odpowiednio: różnica ujemna korygująca nadwyżkę ceny nabycia nad wartością nominalną; różnica dodatnia korygująca nadwyżkę wartości nominalnej nad ceną nabycia. Klasyfikację nabytych przez bank obcych papierów wartościowych przyjętą w Bankowym Planie Kont przedstawia tabela 1. TABELA 1 Informacje dotyczące emitenta koduje piąty znak symbolu konta, określony następująco: 0 budżet państwa 1 budżety terenowe 2 bank centralny 3 inne banki 4 pozostałe podmioty finansowe 5 podmioty niefinansowe Z wyceną i ewidencją dłużnych papierów wartościowych wiążą się pojęcia: dyskonta premii kuponu. Dyskonto jest to nadwyżka wartości nominalnej nad ceną nabycia, zwana różnicą dodatnią. Rozliczenie dyskonta powinno nastąpić na 9
dobro przychodów w kolejnych okresach pozostałych do wykupu przez emitenta. Premia to nadwyżka ceny nabycia nad wartością nominalną zwana różnicą ujemną. Premia winna być rozliczona w ciężar kosztów w kolejnych okresach do wykupu papierów przez emitenta. Kupon to wartość wynikająca ze stopy procentowej ustalonej dla papieru wartościowego w warunkach emisji. Uprawnia on do okresowych wypłat oprocentowania określonego w warunkach emisji. Na rynku papierów wartościowych występują również obligacje zwane obligacjami bez kuponu lub z kuponem zerowym. Są to obligacje, od których odsetki są wypłacane w terminie wykupu obligacji. się: Na wartość dłużnych papierów wartościowych w ewidencji składa wartość nominalna; różnica między wartością według ceny nabycia i wartością nominalną (dyskonto lub premia); rozliczone dyskonto lub premia za okres od daty nabycia; odsetki nabyte i naliczone, nie wykupione przez emitenta; różnice z wyceny (rezerwy na trwałą utratę wartości papierów lokacyjnych). Wyceny papierów wartościowych dokonuje się nie rzadziej niż na koniec każdego miesiąca według ceny nabycia skorygowanej o naliczone odsetki, dyskonto lub premie, jednak nie wyżej niż wartość według cen sprzedaży netto (kurs giełdowy). Różnice z wyceny zalicza się do kosztów lub przychodów z operacji finansowych. Ujęcie ewidencyjne obrotu papierami wartościowymi ilustrują schematy 3 6. 10
SCHEMAT 3 1. Zakup papierów w cenie nabycia (cena emisyjna wartości nominalnej) a) wartość nominalna b) premia 2. Naliczenie odsetek o0d papierów dłużnych z kuponem większym od zera 3. Sprzedaż papierów przed terminem wykupu przez emitenta 4. Rozchód papierów w wartości nominalnej 5. Wartość nie rozliczonej różnicy ujemnej przypadającej na papiery sprzedane 6. naliczone odsetki przypadające na papiery sprzedane 7. Rozliczenie wyniku na sprzedaży a) nadwyżka wartości księgowej nad ceną sprzedaży b) nadwyżka ceny sprzedaży nad wartością księgową SCHEMAT 4 1. Zakup papierów (wartość nominalna ceny emisyjnej) a) cena nabycia b) dyskonto 2. Sprzedaż papierów przed terminem wykupu przez emitenta (cena sprzedaży) 3. Korekta wartości nominalnej o wartość nie rozliczonej różnicy dodatniej przypadającej na papiery sprzedane 4. Rozchód sprzedanych papierów wartościowych 5. Rozliczenie wyniku na sprzedaży a) nadwyżka wartości księgowej nad ceną sprzedaży b) nadwyżka ceny sprzedaży nad wartością księgową Papiery wartościowe dłużne mogą być emitowane z możliwością okresowego pobierania odsetek z kuponu odsetkowego lub jako bezkuponowe, czyli z naliczaniem odsetek od wartości nominalnej aż do terminu wykupu. 11
SCHEMAT 5 1. Wartość nominalna zakupionych papierów (wartość nominalna ceny nabycia) a) cena nabycia b) dyskonto 2. Rozliczenie dyskonta w czasie 3. Przeniesienie nie rozliczonego dyskonta w związku z wcześniejszą sprzedażą papierów (przed terminem wykupu) 4. Przeksięgowanie papierów lokacyjnych w momencie ich sprzedaży SCHEMAT 6 1. Cena nabycia zakupionych papierów (cena emisyjna wartości nominalnej) a) wartość nominalna b) premia c) odsetki zapłacone w momencie zakupu papieru wartościowego stanowiące część składową ceny nabycia 2. Rozliczenie premii w czasie 3. Wykupienie przez emitenta należnych odsetek 4. Naliczenie bieżących odsetek należnych 5. Wykupienie przez emitenta w terminie wykupu a) przeksięgowanie naliczonych odsetek b) wyksięgowanie wartości księgowej Należy zauważyć, że ewentualna sprzedaż dłużnych papierów lokacyjnych przed terminem wykupu wymaga przeksięgowania ich do papierów handlowych. Trwała utrata wartości papierów lokacyjnych ujmowana jest jako różnica dodatnia. Ewidencję tych operacji przedstawia schemat 7. 12
SCHEMAT 7 1. Obniżenie wartości papierów handlowych nie przedstawiających prawa do kapitału 2. Przeksięgowanie obniżenia w momencie sprzedaży papierów 3. Zmniejszenie obniżenia w przypadku wzrostu wartości papierów, których wartość uprzednio obniżono 4. Utworzenie rezerwy na deprecjację lokacyjnych papierów wartościowych nie przedstawiających prawa do kapitału 5. Rozwiązanie rezerwy na deprecjację: nadmiernej nastąpił wzrost wartości zbędnej emitent dokonał wykupu 6. Rozwiązanie rezerwy na deprecjację w roku jej utworzenia W przypadku papierów przedstawiających prawo do kapitału ich ceną ewidencyjną jest cena nabycia. Trwałe obniżenie wartości papierów lokacyjnych wymaga utworzenia rezerwy na deprecjację, która obciąża koszty. Za trwałą utratę wartości papierów wartościowych uznaje się w szczególności: poniesienie przez emitenta w okresie jednego roku straty nie znajdującej pokrycia w jego kapitałach własnych; utrzymywanie się przez okres co najmniej kolejnych trzech miesięcy kursu papierów wartościowych poniżej ceny nabycia. Ujęcie ewidencyjne papierów przedstawiających prawo do kapitału przedstawiono na schemacie 8. SCHEMAT 8 1. Zakup (w cenie nabycia) papierów wartościowych przedstawiających prawo do kapitału a) lokacyjnych 13
b) handlowych 2. Utworzenie rezerwy na deprecjację papierów lokacyjnych z tytułu obniżenia ich wartości 3. Rozwiązanie wcześniej utworzonej rezerwy w części nadmiernej lub zbędnej 4. Przeniesienie papierów do grupy handlowych w związku z ich sprzedażą 5. Obniżenie na moment bilansowy wartości papierów handlowych 6. Rozchód papierów sprzedanych 7. Wartość sprzedanych papierów handlowych w cenie sprzedaży 8. Rozliczenie wyniku na sprzedaży a) przeksięgowanie zysku b) przeksięgowanie straty Z tytułu posiadania lokacyjnych papierów wartościowych przedstawiających prawo do kapitału bank otrzymuje dywidendę, której ujęcie ewidencyjne przedstawia schemat 9. SCHEMAT 9 1. Otrzymana w formie pieniężnej dywidenda a) wpływ kwoty netto b) potrącony przez wypłacającego podatek dochodowy 2. Przeznaczenie dywidendy na podwyższenie kapitału 4. Transakcje z przyrzeczeniem odkupu Transakcje z przyrzeczeniem odkupu dotyczą obrotu papierami wartościowymi pomiędzy bankami oraz innymi podmiotami finansowymi (z wyjątkiem NBP) i niefinansowymi. Obejmują one: zakup przez bank papierów wartościowych z obowiązkiem ich odsprzedaży w umownym terminie, po umownej cenie, jednakowej dla transakcji kupna i odkupu; 14
sprzedaż przez bank papierów wartościowych z obowiązkiem ich odkupu w ustalonym czasie. Operacje kupna i sprzedaży papierów wartościowych z przyrzeczeniem odkupu mają charakter lokacyjny (kupno) i depozytowy (sprzedaż) pod zastaw papierów wartościowych. Operacje te nie zmieniają stanu kont papierów wartościowych, natomiast niezrealizowanie transakcji odkupu powoduje: u sprzedającego rozchód papierów wartościowych; u kupującego ich przychód. SCHEMAT 10 1. Zakup papierów wartościowych z przyrzeczeniem odkupu 2. Należne odsetki 3. Wpływ zapłaconych odsetek 4. Odsprzedanie papierów wartościowych w umownym terminie (zrealizowanie transakcji) 5. Przychód papierów wartościowych z tytułu nie zrealizowanych transakcji odkupu 1. Sprzedaż papierów wartościowych z przyrzeczeniem odkupu 2. Naliczone odsetki do zapłacenia 3. Zapłata odsetek SCHEMAT 11 4. odkupienie papierów wartościowych w umownym terminie (zrealizowanie transakcji) 5. Nie zrealizowane transakcje odkupu wyksięgowanie papierów z ewidencji 15