Zeszyty Naukowe nr 785 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2008 Marcin Kędzior Katedra Rachunkowości Finansowej Joanna Krasodomska Katedra Rachunkowości Finansowej Analiza finansowa jako narzędzie oceny działalności banku 1. Wprowadzenie Wiek XXI jest określany mianem wieku informacji. Zgodnie z definicją opracowaną przez Amerykańskie Stowarzyszenie Księgowych (American Accounting Association) rachunkowość to proces identyfikowania, pomiaru i przekazywania informacji o treści ekonomicznej dla dokonywania ocen i decyzji przez użytkowników informacji 1. Zakres informacji generowanych przez bank jest bardzo obszerny. Oprócz rocznego sprawozdania finansowego, którego celem jest przedstawienie stanu majątkowego i finansowego banku na dzień bilansowy oraz ekonomicznych wyników jego działalności w danym okresie, bank opracowuje liczne informacje przekazywane na bieżąco Narodowemu Bankowi Polskiemu (NBP). Pozwalają one na prowadzenie polityki monetarnej i nadzorczej, są również wykorzystywane w zarządzaniu bankiem. Sprawozdawczość finansowa banku jest podstawowym źródłem informacji wykorzystywanych w analizie finansowej, dzięki której jest możliwa wszechstronna ocena jego działalności. Zadaniem analizy finansowej jest określenie aktualnej kondycji finansowej banku w kontekście przyjętych uprzednio założeń, osiągniętych w latach ubiegłych wyników, czy też w porównaniu z wielkościami 1 G.K. Świderska, Sprawozdanie finansowe bez tajemnic, Difin, Warszawa 2003, s. 1 2.
62 Marcin Kędzior, Joanna Krasodomska osiągniętych przez inne banki. Wyniki przeprowadzonej analizy finansowej mają istotne znaczenie dla podmiotów zewnętrznych, stanowią również istotny element procesu zarządzania bankiem. W obrębie analizy finansowej można wyróżnić analizę wstępną, analizę wskaźnikową oraz pogłębioną analizę przyczynowoskutkową. 2. Sprawozdanie finansowe banku Celem sprawozdawczości finansowej banku jest dostarczenie informacji o jego działalności określonym użytkownikom, dla których stanowią one podstawę procesu decyzyjnego. Sprawozdawczość ta spełnia trzy funkcje: informacyjną, która polega na dostarczaniu informacji o kondycji ekonomiczno-finansowej banku, wyniku finansowym i bezpieczeństwie, decyzyjną, dotyczącą dostarczania informacji niezbędnych w procesie planowania oraz podejmowania decyzji bieżących i strategicznych, kontrolno-nadzorczą, realizowaną przez organy nadzoru bankowego i wynikającą ze szczególnej roli banku jako instytucji zaufania publicznego 2. Zasadniczym elementem sprawozdawczości finansowej banku jest jego sprawozdanie finansowe, sporządzone zgodnie z ustawą o rachunkowości i obejmujące: bilans, rachunek zysków i strat, rachunek przepływów pieniężnych, zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym oraz informację dodatkową. Bilans to najważniejszy element sprawozdania finansowego, w którym wykazuje się stan posiadanego przez bank majątku, czyli aktywów, oraz źródeł finansowania tego majątku, czyli pasywów, na dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych 3. W bilansie banku aktywa są prezentowane według kryterium malejącej płynności. Podstawowy wpływ na uszeregowanie aktywów ma jednak rodzaj transakcji przeprowadzanych przez bank. Nie występuje w ich obrębie podział na aktywa trwałe i obrotowe, jaki ma miejsce w wypadku bilansu przedsiębiorstwa. Podstawową grupą aktywów są należ ności od różnych grup klientów oraz udziały i akcje w jednostkach zależ nych, współzależnych i stowarzyszonych. Do należności banku zaliczane są kwoty z tytułu lokat międzybankowych i prowadzonej działalności kredytowej prezentowane w podziale na na leżności od jednostek sektora finansowego, niefinansowego i budżetowego. Drugą co do wielkości grupę aktywów stanowią papiery wartościowe i inne instrumenty finansowe. Pasywa są uszeregowane w bilansie banku według kryterium malejącej wymagalności. Sposób prezentacji ich pozycji jest podporządkowany rodzajom 2 M. Capiga, J. Harasim, G. Szustak, Finanse banków, SKwP, Warszawa 2005, s. 259. 3 Ibidem, s. 260.
Analiza finansowa jako narzędzie 63 podmiotów, z którymi bank przeprowadza transakcje. Najważniejszą grupę pasywów stanowią zobowiązania wynika jące z operacji przeprowadzanych w celu zgromadzenia środków pie niężnych przez bank. Należą do nich zobowiązania wobec podmiotów sektora finansowego, niefinansowego i budżetowego z tytułu przyjmowanych depozytów, zaciąganych przez bank kredytów i pożyczek, czy też z tytułu emisji przez bank własnych papierów wartościowych. Drugą grupę pasywów stanowi kapitał (fundusz) własny banku, którego udział wartościowy w ich sumie jest niewielki 4. Ostatnią prezentowaną pozycją jest kwota wy pracowanego zysku (lub poniesionej straty), czyli wynik finansowy netto banku. Pod bilansem bank prezentuje wartość współczynnika wypłacalności oraz pozycje pozabilansowe. Bilans banku jest sporządzony w formie określonej w załączniku nr 2 do ustawy o rachunkowości, gdzie zamieszczono również wzory rachunku zysków i strat, rachunku przepływów pieniężnych (w dwóch wariantach) oraz zestawienia zmian w kapitale własnym. Rachunek zysków i strat jest drugim, po bilansie, podstawowym elementem sprawo zdania finansowego. Z bilansem banku powiązany jest wynikiem finansowym netto. W rachunku zysków i strat wykazuje się oddziel nie przychody, koszty, zyski i straty nadzwyczajne oraz obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego. W odróżnieniu od rachunku zysków i strat przedsiębiorstw, ten element sprawozdania finansowego banku może być sporządzony tylko w jednym wariancieporównawczym. W rachunku zysków i strat banku wyróżnia się: wynik działalności bankowej, który zawiera: wynik z tytułu odsetek, wynik z ty tułu prowizji, przychody z akcji, udziałów i innych papierów wartościowych, wynik z operacji finansowych oraz wynik z pozycji wymiany, czyli saldo różnic kursowych, wynik działalności operacyjnej, który obejmuje wynik na działalności bankowej skorygowany o różnicę między pozostałymi przychodami operacyjnymi a pozosta łymi kosztami operacyjnymi, koszty działania banku, amortyzację środków trwa łych oraz wartości niematerialnych i prawnych, a także wynik na wartości re zerw z aktualizacji, wynik operacji nadzwyczajnych, który stanowi różnicę między zyskami nadzwy czajnymi a stratami nadzwyczajnymi, wynik brutto, wynik netto, uwzględniający obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego brutto. 4 Kapitały własne stanowią w bankach 4 10% sumy bilansowej, K. Jankowska, K. Baliński, Rachunkowość bankowa, Difin, Warszawa 2006, s. 15.
64 Marcin Kędzior, Joanna Krasodomska Rachunek przepływów pieniężnych odzwierciedla wpływy i wydatki finansowe banku w przekroju trzech sfer działalności: operacyjnej, czyli podstawowej, którą w wypadku banku jest wykonywanie czynności bankowych, a przede wszystkim udzielanie kredytów i przyjmowanie depozytów, inwestycyjnej (lokacyjnej), obejmującej nabywanie i zbywanie przede wszystkim składników aktywów trwałych i krótkoterminowych aktywów finansowych, a także wszystkie związane z tym pieniężne koszty i korzyści, finansowej, przez którą rozumie się pozyskiwanie lub utratę źródeł finansowania oraz wszystkie związane z tym pieniężne koszty i korzyści. Sprawozdanie to może być sporządzone dwiema metodami: pośrednią, polegająca na odpowiednich korektach wyniku finansowego netto uwzględniających operacje, które nie spowodowały zmian w przepływach środków pieniężnych, oraz te, które je spowodowały, ale zostały zaliczone do innego rodzaju działalności, bezpośrednią, polegającą na zestawieniu wszystkich wpływów i wydatków w danym okresie. Należy zaznaczyć, że różnice pomiędzy powyższymi metodami dotyczą ujmowania przepływów pieniężnych z działalności operacyjnej. Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych prowadzi do ustalenia zmiany stanu środ ków pieniężnych na koniec roku obrotowego. Porównanie z tą wartością kwoty na początek okresu oraz analiza jej zmian w ciągu roku dostarcza informacji o przepływach pieniężnych na tle procesów gospodarczych zachodzących w banku i umożliwia uzyskanie odpowiedzi na pytania: z jakich źródeł pochodzą pieniądze, w jakie aktywa zostały ulokowane oraz jak będzie kształtować się obrót środ kami pieniężnymi w przyszłości 5. Zestawienie zmian w kapitale własnym zawiera informacje o zmianach (zwiększeniach i zmniejszeniach) poszczególnych elementów kapitału własnego za bieżący i poprzedni rok obrotowy. Punktem wyjścia jest stan kapitału własnego na początek okresu, który następnie podlega odpowiednim korektom prowadzącym do obliczenia jego wartości na koniec okresu. Informacja dodatkowa jest integralnym elementem sprawozdania finansowego, obejmującym wprowadzenie do sprawozdania finansowego i dodatkowe informacje i objaśnienia. We wprowadzeniu do sprawozdania finansowego, oprócz określenia nazwy i siedziby oraz okresu objętego sprawozdaniem finansowym, bank prezentuje w szczególności informacje na temat: 5 Ibidem, s. 225.
Analiza finansowa jako narzędzie 65 stosowanych zasad rachunkowości, w tym metody wyceny aktywów i pa sywów oraz ustalania przychodów i kosztów, dokonanych w ciągu roku obrotowego zmian zasad rachunkowości, w tym metod wyceny, zmian sposobu sporządzania sprawozdania fi nansowego wraz z uzasadnieniem ich wprowadzenia, znaczących zdarzeń dotyczących roku obrotowego, mających wpływ na istotną zmianę struktury pozycji bilansowych oraz wyniku finansowego 6. W dodatkowych informacjach i objaśnieniach ujęte są informacje o ak tywach i pasywach, zobowiązaniach pozabilansowych, elementach ra chunku zysków i strat oraz informacje o zarządzaniu ryzykiem związa nym z prowadzoną przez bank działalnością w zakresie niezbędnym do lepszego zrozumienia sytuacji finansowej i majątkowej, a także wyniku finansowego banku, w szczególności: dane o walutowej strukturze aktywów i pasywów, dane o źródłach pozyskania depozytów, z uwzględnieniem podziału na branżowe i geograficzne segmenty rynku, informacje z zakresu struktury koncentracji zaangażowania banku, informacje o strukturze należności banku, w podziale na poszczególne kategorie, dane o posiadanych papierach wartościowych, dane o strukturze własności kapitału podstawowego, informacje o stanie i zmianach rezerw celowych z podziałem na katego rie, dane o zobowiązaniach warunkowych i zabezpieczeniach, informacje o transakcjach z podmiotami powiązanymi z bankiem kapi tałowo lub organizacyjnie, informacje o celach i zasadach zarządzania ryzykiem, z wyszczegól nieniem podziału na kategorie ryzyka, informacje o prowadzonej przez bank działalności powierniczej, informacje o sekurytyzacji aktywów banku 7. Niezależnie od sprawozdania finansowego wszystkie banki są zobowiązane do sporządzania sprawozdania z działalności za rok obrotowy 8. Sprawozdanie to powinno zawierać istotne informacje o stanie majątkowym i sytuacji finansowej banku, w tym ocenę uzyskiwanych efektów oraz wskazanie czynników ryzyka 6 Rozporządzenie Ministra Finansów z 10 grudnia 2001 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości banków (Dz.U. nr 149, poz. 1673), załącznik. 7 Ibidem. 8 J. Uryga, W. Jagielski, Rachunkowość banków komercyjnych z uwzględnieniem wybranych międzynarodowych standardów sprawozdawczości finansowej, Interfin, Kraków 2006, s. 172.
66 Marcin Kędzior, Joanna Krasodomska i opis zagrożeń, na które jest on narażony. W szczególności sprawozdanie z działalności informuje o 9 : zdarzeniach istotnie wpływających na działalność banku, jakie miały miejsce w roku obrotowym, a także po jego zakończeniu, do dnia zatwierdzenia sprawozdania finansowego, przewidywanym rozwoju banku, ważniejszych osiągnięciach w dziedzinie badań i rozwoju, aktualnej i przewidywanej sytuacji finansowej, nabyciu udziałów (akcji) własnych, a w szczególności celu nabycia, liczbie i wartości nominalnej, ze wskazaniem, jaką część kapitału zakładowego reprezentują, cenie nabycia oraz cenie sprzedaży tych udziałów (akcji) w razie ich zbycia, posiadanych przez bank oddziałach, instrumentach finansowych w zakresie: a) ryzyka: zmiany cen, kredytowego, istotnych zakłóceń przepływów środków pieniężnych oraz utraty płynności finansowej, na jakie bank jest narażony, b) przyjętych przez bank celach i metodach zarządzania ryzykiem finansowym, łącznie z metodami zabezpieczenia istotnych rodzajów planowanych transakcji, dla których stosowana jest rachunkowość zabezpieczeń. Sprawozdanie z działalności jednostki powinno również obejmować o ile jest to istotne dla oceny sytuacji jednostki wskaźniki finansowe i niefinansowe, łącznie z informacjami dotyczącymi zagadnień środowiska naturalnego i zatrudnienia, a także dodatkowe wyjaśnienia do kwot wykazanych w sprawozdaniu finansowym 10. Banki, których akcje są przedmiotem publicznego obrotu, w sprawozdaniu z działalności muszą ujawniać wiele dodatkowych informacji zawartych w Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie informacji bieżących i okresowych przekazywanych przez emitentów papierów wartościowych 11. Roczne sprawozdanie finansowe banku powinno być: sporządzone w ciągu 3 miesięcy od dnia bilansowego i przedstawione właściwym organom banku, zbadane wyłącznie przez biegłych rewidentów, spełniających kryteria i warunki kwalifikacyjne określone ustawą, zatwierdzone przez uprawniony do tego organ banku w ciągu 6 miesięcy od dnia bilansowego (może to nastąpić dopiero po zweryfikowaniu), 9 Ustawa o rachunkowości, art. 49.2. 10 Ustawa o rachunkowości, art. 49.3. 11 Rozporządzenie Rady Ministrów z 16 października 2001 r. w sprawie informacji bieżących i okresowych przekazywanych przez emitentów papierów wartościowych Dz.U. nr 139, poz. 1569, ze zmianą z 9 grudnia 2003 r., Dz.U. nr 220, poz. 2169.
Analiza finansowa jako narzędzie 67 złożone organowi rejestracyjnemu oraz do ogłoszenia w Monitorze Pol skim B lub Monitorze Spółdzielczym w ciągu 15 dni od dnia zatwierdzenia sprawozdania finansowego. 3. Sprawozdawczość finansowa na potrzeby Narodowego Banku Polskiego Oprócz sprawozdań wynikających z ustawy o rachunkowości banki są zobowiązane do sporządzania na rzecz Narodowego Banku Polskiego informacji finansowych w formie zestawień danych w ujęciu liczbowym, które są przekazywane w okresach: dziennych, dekadowych, miesięcznych i kwartalnych 12. Dzienne sprawozdania dotyczą m.in. 13 : stanów wybranych składników pasywów banków, pozycji walutowych ryzyka walutowego, informacji o umowach forward i swap walutowych operacji z nierezydentami. Dekadowe sprawozdania dotyczą m.in.: wybranych składników aktywów i pasywów banku, wybranych należności i zobowiązań zagranicznych od nierezydentów. Miesięczne sprawozdania dotyczą m.in.: ogólnych informacji o banku, bilansu banku wraz ze szczegółowymi informacjami dotyczącymi aktywów i pasywów, wybranych zobowiązań bilansowych, adekwatności kapitałowej banku, oprocentowania kredytów i depozytów, stanu lokat przyjętych i złożonych w innych bankach, emisji dłużnych papierów wartościowych. Kwartalne sprawozdania dotyczą m.in.: listy klientów powiązanych z bankiem kapitałowo i personalnie, rachunku zysków i strat, struktury depozytów w wybranych walutach obcych, oszustw w zakresie rozliczeń pieniężnych. 12 Uchwała nr 23/2003 r. Zarządu Narodowego Banku Polskiego z 25 lipca 2003 r. w sprawie trybu i szczegółowych zasad przekazywania przez banki do Narodowego Banku Polskiego danych niezbędnych do ustalania polityki pieniężnej i określonych ocen sytuacji pieniężnej państwa oraz oceny sytuacji finansowej banków i ryzyka sektora bankowego. Uchwała ta została zmieniona uchwałą nr 10/2004 r. Zarządu NBP z 19 lutego 2004 r., przy czym zmiany dotyczyły aktualizacji formularzy sprawozdawczych. 13 J. Uryga, W. Jagielski, op. cit., s. 155.
68 Marcin Kędzior, Joanna Krasodomska Powyższe dane są grupowane w zbiory statystyczne stanowiące Wejście do Bankowej Informacji Statystycznej (WEBIS). WEBIS, opracowany na zlecenie NBP, jest systemem informatycznym obsługującym sprawozdawczość bankową. Jego podstawo wym celem systemu jest zapewnienie możliwości sprawnego przygoto wania sprawozdań obligatoryjnych przez banki oraz przekazania ich w ustalonym formacie do NBP. System przeprowadza także kontrolę poprawności danych i uniemożliwia przeka zywanie sprawozdań nie spełniających wymogów poprawności na wyższe szczeble sprawozdawczości, tj. do centrali NBP, gdzie przetwarzane są przez informatyczny system sprawozdawczy BIS (www.webis.pl). Formularze WEBIS zawierają informacje miesięczne i kwartalne w przekroju przedmiotowym, podmiotowym, ryzyka oraz płynności 14. Informacje przesyłane do Narodowego Banku Polskiego pozwalają również na prowadzenie makroekonomicznej polityki w zakresie podaży i popytu pieniądza oraz na badanie transakcji zagranicznych przez banki krajowe. Oprócz powyższych informacji banki dostarczają danych doty czących transakcji z podmiotami zagranicznymi, które są wykorzystywane do sporzą dzenia bilansu płatniczego oraz międzynarodowej pozycji inwestycyjnej 15. Objęte tym wymogiem są banki, które: posiadają rachunki bieżące (nostro) w innych instytucjach kredyto wych lub bankach zagranicznych posiadających status nierezydenta, prowadzą rachunki bieżące (loro) instytucji kredytowych lub banków zagranicznych mających status nierezydenta, prowadzą rachunki bieżące innych nierezydentów lub inne rachunki bieżące służące do ewidencji rozliczeń transakcji między rezyden tami i nierezydentami. 4. Analiza wstępna sprawozdań finansowych banku Przedstawiony powyżej szeroki zakres informacji generowanych przez bank jest wykorzystywany w procesie analizy finansowej, której wyniki pozwalają stwierdzić, czy dotychczasowa działalność banku przyniosła oczekiwane efekty (analiza ex post), umożliwiają określenie kierunków i sposobów działalności strategicznej banku (analiza ex ante) oraz stanowią podstawę do podjęcia konkret nych decyzji wykonawczych bieżących lub strategicznych 16. 14 K. Jankowska, K. Baliński, op. cit., 228. 15 Uchwała nr 38 Zarządu Narodowego Pol skiego z 14.11.2003 r. w sprawie trybu i szczegółowych zasad przekazywania przez banki Narodowemu Bankowi Polskiemu danych niezbędnych do sporzą dzenia bilansu płatniczego oraz międzynarodowej pozycji inwestycyjnej (Dz.U. NBP nr 21/03, zm. w nr 7/05). 16 M. Capiga, J. Harasim, G. Szustak, op. cit., s. 268.
Analiza finansowa jako narzędzie 69 Analizą i oceną działalności banku są zainteresowane różnorodne podmioty. Ze względu na swoją specyfikę i rolę, jaką pełnią w gospodarce rynkowej, ich liczba jest dużo większa niż w wypadku sektora przedsiębiorstw produkcyjnych. Można je podzielić na podmioty wewnętrzne i zewnętrzne. Do najważniejszych podmiotów wewnętrznych zaliczamy: kierownictwo banku, właścicieli, pracowników. Do zewnętrznych można zaliczyć: potencjalnych inwestorów, kredytodawców np. NBP lub inne instytucje finansowe, jednostki konkurencyjne (inne banki), kontrahentów, instytucje nadzoru bankowego, np. Komisję Nadzoru Bankowego, Bankowy Fundusz Gwarancyjny, pozostałe organy administracji państwowej (np. urzędy skarbowe, ZUS, GUS), analityków finansowych i makroekonomicznych, agencje ratingowe, Radę Polityki Pieniężnej jako kreatora polityki monetarnej państwa. Zakres analizy dla poszczególnych podmiotów jest zróżnicowany, przy czym każdy z nich jest zainteresowany innymi zestawami danych, np. potencjalnych inwestorów będzie interesować stopa zwrotu z zaangażowanego kapitału i ryzyko, podczas gdy konkurencję udział w rynku bankowym, jakość usług, czy poziom cen, a Radę Polityki Pieniężnej wielkość kreacji pieniądza. Celowy, jeszcze przed rozpoczęciem analizy banku, może okazać się podział banku instytucji finansowej (grupy kapitałowej) na odrębne podmioty, gdyż zakres działania instytucji finansowych-banków jest obecnie szeroki, rozpoczynając od usług stricte bankowych przez fundusze emerytalne, inwestycyjne, usługi maklerskie, na towarzystwach ubezpieczeń i reasekuracji kończąc. Działalność bankową można podzielić również na działy np. na bankowość komercyjną, inwestycyjną, pivate banking. Dane finansowe i wyniki analizy powinny być wówczas sporządzone dla każdego działu z osobna, co znajduje wyraz w sprawozdawczości segmentowej. Zasadniczą analizę banku warto rozpocząć od wstępnej analizy przynajmniej dwóch podstawowych elementów sprawozdania finansowego bilansu oraz rachunku zysków i strat. Analizę wstępną można podzielić na analizę pionową i poziomą. W ramach analizy pionowej przedmiotem badań jest analiza struktury bilansu, względnie rachunku zysków i strat. Jej celem jest przede wszystkim zidentyfikowanie podstawowych wielkości, które ze względu na swą wartość (udział w sumie bilansowej lub w wartości przychodów i kosztów ogółem) decydują o sytuacji finansowo-majątkowej banku. Przy obliczaniu wskaźników struktury można skorzystać z następującego wzoru: udział pozycji bilansowej lub wynikowej = wartość pozycji/wartość punktu odniesienia 17. Przy analizie poziomej wyniki badań należy skonfrontować z wartościami średnimi dla danego sektora, przy uwzględnieniu rodzaju podstawowej działal- 17 Przez wartość punktu odniesienia należy rozumieć najczęściej sumę bilansową lub przy- Przez wartość punktu odniesienia należy rozumieć najczęściej sumę bilansową lub przychody lub koszty ogółem.
70 Marcin Kędzior, Joanna Krasodomska ności banku (bank detaliczny, inwestycyjny itp.) czy formy prawnej (bank komercyjny, spółdzielczy). Wzrost udziału niektórych pozycji w bilansie banku można uznać za niekorzystny, jak np. zwiększenie udziału należności pod obserwacją, poniżej standardu, wątpliwych, straconych. Po stronie pasywów niepokój może budzić nadmierny wzrost zobowiązań krótkoterminowych, co może spowodować trudności płatnicze lub zwiększenie zapotrzebowania na kapitał, co zwiększy jego koszt. W rachunku zysków i start na szczególną uwagę i analizę zasługują przychody i koszty działalności bankowej, gdyż one decydują o przewadze konkurencyjnej banku w długim okresie. Analiza pozioma umożliwia zbadanie dynamiki wzrostu bądź spadku wartości poszczególnych pozycji bilansu oraz rachunku zysków i strat na przestrzeni lat. Wymaga to w pierwszej kolejności ustalenia okresu bazowego, który będzie punktem odniesienia dla kolejnych lat. Może to być stały rok i dalsza analiza dynamiki będzie badana w stosunku do niego lub można badać dynamikę spadku lub wzrostu wartości pozycji bilansowych, czy też wynikowych z roku na rok. Dynamikę poszczególnych wielkości przedstawia się w ujęciu realnym i nominalnym. Celowe jednak wydaje się zaprezentowanie badanych zjawisk w ujęciu realnym po skorygowaniu o czynnik inflacji. W tym układzie dynamikę należy policzyć na podstawie następującego wzoru: dynamika w ujęciu realnym = (1 + dynamika w ujęciu nominalnym)/(1 + stopa inflacji). Jak już wspomniano, bilans banku różni się zasadniczo od bilansu jednostek niefinansowych. W ramach analizy wstępnej banku należy zwrócić uwagę na następujące jego pozycje: sumę bilansową netto, kasę i operacje z bankiem centralnym, należności od sektora finansowego, należności od sektora niefinansowego, należności od sektora instytucji rządowych i samorządowych, papiery wartościowe, aktywa trwałe, inne aktywa, zobowiązania wobec sektora finansowego, zobowiązania wobec sektora niefinansowego, zobowiązania wobec sektora instytucji rządowych i samorządowych, inne pasywa, kapitały (fundusze). 5. Analiza wskaźnikowa banku Po wstępnej analizie sprawozdań finansowych banku można przejść do następnego etapu analizy, jakim jest analiza wskaźnikowa. W jej ramach powszechnie wyróżnia się następujące grupy wskaźników 18 : efektywności, wypłacalności i płynności, jakości aktywów, giełdowe. 18 I. Badowski i in., Bank Organizacja i Zarządzanie [w:] Bankowość, red. W. Jaworski, Z. Zawadzka, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001, s. 575. Por. także W. Konat, Syntetyczne mierniki oceny kondycji finansowej banków, Bezpieczny Bank 2000, nr 1 (8), s. 73
Analiza finansowa jako narzędzie 71 Jednym z najbardziej znanych wskaźników służących analizie dokonań banku są wskaźniki efektywności. Wskaźniki efektywności można podzielić na cztery grupy: rentowności, marży, obciążenia wyniku, efektywności zatrudnienia 19. W ramach wskaźników rentowności należy wyróżnić wskaźnik: zwrotu (brutto i netto) na aktywach ROA (return on assets) = wynik finansowy brutto (netto)/suma aktywów, zwrotu (brutto i netto) na sprzedaży ROS (return on sales) = wynik finansowy brutto (netto)/przychody operacyjne, zwrotu (brutto i netto) na kapitale własnym ROE (return on equity) = wynik finansowy brutto (netto)/kapitał własny. Wskaźnik ROA informuje o rentowności aktywów ogółem, ROE o rentowności kapitał własnego, przez co jest szczególnie pożądany przez inwestorów, natomiast ROS o rentowności sprzedaży. Wszystkie trzy wskaźniki mogą być prezentowane w ujęciu netto lub brutto i powinny przyjmować maksymalnie wysokie wartości dodatnie. Determinują one możliwości rozwojowe banku w dłuższym okresie oraz mogą stanowić podstawę do oceny kierownictwa. W skład grupy wskaźników marży wchodzą: wskaźnik marży odsetkowej (net interest margin) = wynik odsetkowy/aktywa odsetkowe, wskaźnik rozpiętości odsetkowej (spread) = (przychody odsetkowe/aktywa odsetkowe) (koszty odsetkowe/pasywa odsetkowe). Wskaźnik marży odsetkowej oraz wskaźnik rozpiętości odsetkowej można interpretować zasadniczo podobnie: jako nadwyżkę finansową oprocentowania aktywów nad oprocentowaniem pasywów. Wskaźniki powinny przyjmować wartości dodatnie, im wyższe, tym korzystniej dla banku. Wyniki należy porównać ze średnimi w branży. Do grupy wskaźników obciążenia wyniku finansowego należy zaliczyć: wskaźnik obciążenia wyniku rezerwami = (odpisy na rezerwy rozwiązania rezerw)/wynik z działalności bankowej, wskaźnik obciążenia wyniku kosztami działania = koszty działania/wynik z działalności bankowej. Interpretując wskaźnik obciążenia wyniku rezerwami, należy zauważyć, że przyjęcie przez niego wartości dodatnich oznacza, że bank tworzy rezerwy, co przyczynia się do zmniejszenia wyniku finansowego netto. Przyjęcie wartości ujemnych oznacza, że rozwiązanie rezerw nastąpiło w większym stopniu niż utworzenie nowych, co doprowadziło do zwiększenie wyniku finansowego netto. Wskaźnik obciążenia wyniku kosztami działania informuje z jednej strony o rentowności, z drugiej zaś o stopniu pokrycia kosztów wynikiem z podstawowej 19 I. Badowski i in., op. cit., s. 576.
72 Marcin Kędzior, Joanna Krasodomska działalności banku, czyli z działalności bankowej. Im wskaźnik jest mniejszy, tym ocena banku jest wyższa, przy czym zasadniczo powinien on być mniejszy od jedności. Można wyróżnić dwa podstawowe wskaźniki efektywności zatrudnienia: wskaźnik efektywności zatrudnienia 1 = aktywa ogółem/liczba etatów, wskaźnik efektywności zatrudnienia 2 = wynik z działalności bankowej/ liczba etatów 20. Oba przedstawione wskaźniki informują o efektywności pracowników zatrudnionych w banku. Zasadniczo, im większe wartości przyjmują powyższe wskaźniki, tym wyżej należy ocenić badany bank. Aby ocena była obiektywna, należy porównać otrzymane wyniki ze średnimi z branży. Analizę można pogłębić, zamieniając liczbę etatów wartością wynagrodzeń brutto. Należy zaznaczyć, że porównywalność powyższych wskaźników może być utrudniona ze względu na zróżnicowaną liczbę osób zatrudnionych w banku, jak i poziom wynagrodzeń brutto. Kolejną grupę wskaźników stanowią wskaźniki wypłacalności i płynności. W literaturze przedmiotu do najważniejszych z nich zalicza się: współczynnik wypłacalności, zwany inaczej współczynnikiem kapitałowym: współczynnik wypłacalności = Kr/(Awr + (Cwk 12,5)) 21, gdzie: Kr kapitał regulacyjny, przez który należy rozumieć kapitał podstawowy zarejestrowany w sądzie + zobowiązania podporządkowane akcje w podmiotach finansowych wartości niematerialne i prawne kwota o którą przekroczony został próg koncentracji kapitałowej, Awr suma aktywów ważonych ryzykiem (to suma poszczególnych aktywów skorygowana o wagi ryzyka ustalane przez nadzór bankowy), Cwk suma wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka działalności; wskaźnik płynności strukturalnej I (do jednego miesiąca): wskaźnik płynności strukturalnej II (do trzech miesięcy); udział łatwo zbywalnych papierów wartościowych w sumie bilansowej; relacja łatwo zbywalnych papierów wartościowych do depozytów sektora niefinansowego oraz sektora instytucji rządowych i samorządowych; relacja depozytów międzybankowych do depozytów międzybankowych; 20 M. Iwanicz-Drozdowska, Zarządzanie finansowe bankiem, PWE, Warszawa 2005, s. 77. 21 D. Misińska, M. Niewiadoma, Rachunkowość bankowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2003, s. 199. Ibidem.
Analiza finansowa jako narzędzie 73 udział lokat międzybankowych w sumie bilansowej netto 22. Powyższe wskaźniki można określić następująco: wskaźnik płynności strukturalnej = aktywa zapadalne w danym przedziale czasowym/pasywa wymagalne w danym przedziale czasowym, udział łatwo zbywalnych papierów wartościowych w sumie bilansowej = łatwo zbywalne papiery wartościowe/suma aktywów, relacja łatwo zbywalnych papierów wartościowych do depozytów sektora niefinansowego oraz sektora instytucji rządowych i samorządowych = łatwo zbywalne papiery wartościowe/depozyty sektora niefinansowego, instytucji rządowych i samorządowych, relacja lokat międzybankowych do depozytów międzybankowych = lokaty międzybankowe/depozyty międzybankowe, udział lokat międzybankowych w sumie bilansowej netto = lokaty międzybankowe/suma aktywów, udział depozytów międzybankowych w sumie bilansowej netto = depozyty międzybankowe/suma aktywów. Współczynnik wypłacalności jest wskaźnikiem przekazywanym przez banki komercyjne Radzie Polityki Pieniężnej. Służy on ocenie bezpieczeństwa depozytów. Zgodnie z regulacjami prawnymi jest on przekazywany raz w miesiącu. Powinien dla banków przyjmować wartość nie niższą niż 8%, natomiast banki rozpoczynające działalność w pierwszym roku powinny utrzymywać go na poziomie 15%, w następnym 12%. Pozostałe wskaźniki służą ocenie zdolności banku do utrzymania płynności głównie na podstawie wartości zbywalnych papierów wartościowych, lokat międzybankowych oraz depozytów międzybankowych. Wyniki powinny być interpretowane zbiorczo oraz na podstawie średnich wskaźników dla branży i bezpośredniej konkurencji. Kolejną grupę stanowią wskaźniki jakości aktywów. Umożliwiają one uzyskanie odpowiedzi na pytanie, na ile aktywa posiadane przez bank są bezpieczne 23. Podstawowymi wskaźnikami w tej grupie są wskaźniki określające udział należności normalnych, poniżej standardu, pod obserwacją, wątpliwych i straconych w sumie należności ogółem, a także wskaźnik aktywów pracujących. Wskaźniki te przedstawiają się następująco: udział należności normalnych = należności normalne/należności ogółem 100%, 22 M. Iwanicz-Drozdowska, W. Konat, T. Sowińska, M. Tadeasiak, Analiza sytuacji ekonomiczno-finansowej sektora banków komercyjnych w 2002 roku, Bezpieczny Bank 2003, nr 1 (20), s. 39. 23 Więcej na temat jakości aktywów: J. M. McMullen, Ocena jakości aktywów, Bank 1997, nr 6, s. 12.
74 Marcin Kędzior, Joanna Krasodomska udział należności poniżej standardu = należności poniżej standardu/należności ogółem 100%, udział należności pod obserwacją = należności pod obserwacją/należności ogółem 100%, udział należności wątpliwych = należności wątpliwych/należności ogółem 100%, udział należności zagrożonych = należności zagrożone/należności ogółem 100%, udział należności straconych = należności straconych/należności ogółem 100%, wskaźnik aktywów pracujących = aktywa pracujące/aktywa ogółem. Analizując udział poszczególnych rodzajów należności w sumie należności ogółem najbardziej pożądany jest wysoki udział należności normalnych na tle pozostałych rodzajów należności. Jeśli ich udział rośnie, zjawisko takie należy ocenić jednoznacznie negatywnie. Punktem wyjścia dla obliczenia kolejnego z wymienionych wskaźników jest podział aktywów na pracujące i pozostałe. W ramach aktywów pracujących wyróżniamy aktywa, które przynoszą bankowi bezpośredni dochód, jak np. udzielone kredyty, w przeciwieństwie do aktywów niepracujących, którymi są np. środki pieniężne w kasie. W literaturze przedmiotu za pożądany poziom wskaźnika aktywów pracujących przyjmuje się przedział 85 90% 24. Ostatnią grupę stanowią wskaźniki dotyczące spółek giełdowych. Dotyczą one największych polskich banków, których akcje są notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: wskaźnik zysku na jedną akcję = zysk netto/liczba wyemitowanych akcji, wskaźnik stopy dywidendy = dywidenda/wartość rynkowa wyemitowanych akcji 100%, wskaźnik udziału dywidendy w zysku na jedną akcję = dywidenda na jedną akcję/zysk na jedną akcję 100%, wskaźnik kapitałów własnych na jedną akcję = kapitał własny/liczba wyemitowanych akcji 25. Wskaźniki rynku kapitałowego powinny osiągać maksymalne wartości. Wyniki powinny być porównane nie tylko w ramach sektora bankowego, ale również z pozostałymi spółkami publicznymi, gdyż wszystkie one stanowią konkurencję dla notowanych na giełdzie banków. 24 J. Grzywacz, Podstawy bankowości. System bankowy. Kredyty i rozliczenia. Ryzyko i ocena banku. Marketing, Difin, Warszawa 2006, s. 254. 25 D. Misińska, M. Niewiadoma, op. cit., s. 198.
Analiza finansowa jako narzędzie 75 6. Szczegółowa analiza efektywności banku Obok klasycznych metod oceny rentowności banku, takich jak omówione powyżej ROE, ROA czy ROS, na uwagę zasługują nowsze koncepcje, które minimalizują pewne mankamenty klasycznych wskaźników i uwzględniają koszt kapitału własnego SVA i EVA. Za twórcę koncepcji SVA (Shareholder Value Added) uchodzi A. Rappaport 26. Wartość banku zgodnie z tą koncepcją jest równa wartości bieżącej wolnych, przyszłych przepływów pieniężnych, czyli środków pieniężnych przeznaczonych dla właścicieli w formie reinwestycji lub wypłat w postaci dywidendy. Można ją obliczyć w poszczególnych okresach sprawozdawczych w następujący sposób: Zysk netto + amortyzacja zwiększenie wymagań dotyczących kapitału ustawowego inwestycje w środki trwałe + korekty inwestycji w środki trwałe z kapitału ustawowego = wolne przepływy pieniężne stopa dyskontowa 27. Koncepcja SVA nie jest jednak wykorzystywana jedynie na potrzeby akcjonariuszy. Służy ona również bieżącym potrzebom kierownictwa banku przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych i w ocenie efektów jego działalności. Powszechnie uważa się jednak, że aby uzyskiwać bardziej miarodajne wyniki należy stosować SVA w dłuższym okresie. Na bieżące potrzeby zarządzania krótkoterminowego bardziej skutecznym miernikiem jest EVA. Za twórców wskaźnika EVA (Economic Value Added) uchodzą właściciele firmy konsultingowej Stern Steward & Co Joel Stern i G. Bennett Steward. Wskaźnik ten jest obliczany według następującego wzoru: EVA = zysk z działalności operacyjnej po opodatkowaniu koszt kapitału całkowitego, zatem EVA = (przychody ze sprzedaży koszty operacyjne podatek) średni ważony koszt kapitału * kapitał dostarczony. Jeśli wskaźnik EVA przyjmuje wartości dodatnie, wtedy przyczynia się do zwiększenia wartości dodanej dla akcjonariuszy, w przeciwnym wypadku powoduje jej zmniejszenie. Wskaźnik EVA jest wykorzystywany do oceny osiągnięć kadry zarządzającej na podstawie wzrostu wartości dodanej dla akcjonariuszy. Przyczynia 26 A. Rappaport, Selecting Strategies that Create Shareholder Value Accounting Oriented Statement May not Provide the Best Criteria for Analyzing Your Business Plan, Harvard Business Review 1981, May. 27 E. Kulińska-Sadłocha, Controlling w banku, PWN, Warszawa 2003, s. 214.
76 Marcin Kędzior, Joanna Krasodomska się on do wdrożenia jedynie tych projektów inwestycyjnych, które po uwzględnieniu kosztu kapitału powodują faktyczny wzrost wartości dla inwestorów. 7. Podsumowanie Celem banków, podobnie jak wszystkich podmiotów funkcjonujących w gospodarce rynkowej, jest maksymalizacja wartości. Jednocześnie są one określane mianem instytucji transformacji ryzyka, ze względu na pełnioną przez nie rolę pośredników finansowych pomiędzy podmiotami dysponującymi nadwyżkami finansowymi a podmiotami odczuwającymi ich niedobór. Dodatkowo banki są uznawane za instytucje zaufania publicznego i oczekuje się, że zapewnią bezpieczeństwo środkom finansowym powierzonym im przez klientów. Powyższe cechy banków powodują, że informacje dotyczące ich działalności mają szczególne znaczenie. Wyniki przeprowadzonej na podstawie nich analizy finansowej dostarczają nie tylko informacji o kondycji ekonomiczno-finansowej banku, ale także umożliwiają podejmowanie decyzji bieżących i strategicznych przez jego kierownictwo. Opierając się na uzyskanych danych NBP, sporządza informacje w przekroju tzw. grup rówieśniczych, skupiających banki o podobnych parametrach. Przy wykorzystaniu analizy wskaźnikowej jest dokonywana ocena banku w ramach grupy. Pełni ona istotną rolę w procesie nadzoru bankowego zarówno w odniesieniu do pojedynczego banku, jak i całego sektora, umożliwiając podjęcie działań zaradczych w razie wczesnego wykrycia pogorszenia się sytuacji ekonomiczno-finansowej. Analiza finansowa jest więc również narzędziem wykorzystywanym dla zapewnienia bezpieczeństwa klientów banku i jego inwestorów oraz stabilności całego sektora bankowego. Literatura Badowski I., Iwanicz-Drozdowska M., Kosiński B., Nowak A., Rytlewska G., Bank Organizacja i zarządzanie [w:] Bankowość, red. W. Jaworski, Z. Zawadzka, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001. Capiga M., Harasim J., Szustak G., Finanse banków, SKwP, Warszawa 2005. Grzywacz J., Podstawy bankowości. System bankowy. Kredyty i rozliczenia. Ryzyko i ocena banku, marketing, Difin, Warszawa 2006. Iwanicz-Drozdowska M., Zarządzanie finansowe bankiem, PWE, Warszawa 2005. Iwanicz-Drozdowska M., Konat W., Sowińska I., Tadeasiak M., Analiza sytuacji ekonomiczno-finansowej sektora banków komercyjnych w 2002 roku, Bezpieczny Bank 2003, nr 1 (20). Jankowska K., Baliński K., Rachunkowość bankowa, Difin, Warszawa 2006.
Analiza finansowa jako narzędzie 77 Konat W., Syntetyczne mierniki oceny kondycji finansowej banków, Bezpieczny Bank 2000, nr 1 (8). Kulińska-Sadłocha E., Controlling w banku, PWN, Warszawa 2003. Misińska D., Niewiadoma M., Rachunkowość bankowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2003. McMullen J.M., Ocena jakości aktywów, Bank 1997, nr 6. Rappaport A., Selecting Strategies that Create Shareholder Value Accounting Oriented Statement May not Provide the Best Criteria for Analyzing Your Business Plan, Harvard Business Review 1981, May. Świderska G.K., Sprawozdanie finansowe bez tajemnic, Difin, Warszawa 2003. Uryga J., Jasielski W., Rachunkowość banków komercyjnych z uwzględnieniem wybranych międzynarodowych standardów sprawozdawczości finansowej, Interfin, Kraków 2006. Financial Analysis as an Instrument for Assessing a Bank s Activities In this article, the authors present the components of a bank s financial report: balance sheet, profit and loss statement, cash flow statement, statement of changes in equity, additional information and the accompanying management report. They also describe bank reporting for the needs of the National Bank of Poland. In a later part of the paper, the authors present a financial analysis of a bank, the source of which is information supplied by financial reporting. They discuss the preliminary analysis of the bank s financial reports and the set of ratios used to assess the bank as part of ratio analysis. They also propose using modern methods for assessing bank activity as part of an in-depth financial analysis.