Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium

I Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

10 W Pałacu Prezydenckim 15 października 2012 roku odbyło się II Ogólnopolskie Seminarium w ramach projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 realizowanego wspólnie przez Kancelarię Prezydenta RP i Kancelarię Senatu pod Honorowym Patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Bronisława Komorowskiego. Objęcie patronatem tego wydarzenia wynika z głębokiego przeświadczenia Prezydenta RP o ogromnej wadze pamięci historycznej i jej znaczeniu w naszym wspólnym codziennym życiu. Bronisław Komorowski wielokrotnie podkreśla, że wspólne przeżywanie historii przez miliony Polaków jest fundamentem, na którym osadzamy naszą narodową i obywatelską wspólnotę, nasze suwerenne, demokratyczne i solidarne polskie państwo, z takim trudem budowane i parokrotnie odzyskiwane. Temat seminarium: Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia spotkał się z szerokim zainteresowaniem. Do Sali Kolumnowej Pałacu Prezydenckiego przybyło 250 osób z całego kraju archiwistów, dokumentalistów, historyków, przedstawicieli archiwów państwowych, społecznych i kościelnych, stowarzyszeń i fundacji, szkół wyższych, bibliotek i placówek muzealnych. Gości powitał Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski, który przypomniał, że już w 2009 roku wspólnie z minister Ewą Polkowską, Szefem Kancelarii Senatu, po raz pierwszy zaczęli rozmawiać na temat projektu Archiwa Przełomu, aby w czerwcu 2011 roku zaprezentować go publicznie podczas konferencji prasowej w Kancelarii Prezydenta RP i następnie jesienią tego samego roku przeprowadzić pierwszą merytoryczną konferencję w gmachu Senatu. Wśród zaproszonych gości w Pałacu Prezydenckim znaleźli się m.in.: wicemarszałek Senatu Jan Wyrowiński, Szef Kancelarii Senatu Ewa Polkowska, Szef Kancelarii Sejmu Lech Czapla, podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP Maciej Klimczak, doradcy Prezydenta RP Henryk Wujec i prof. Tomasz Nałęcz, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych dr hab. Władysław Stępniak, członek Rady Instytutu Pamięci Narodowej prof. Andrzej Paczkowski, dyrektor Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej prof. Jerzy Kłoczowski, przewodniczący zarządu Stowarzyszenia Archiwum Solidarności prof. Andrzej Friszke, rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego ks. prof. Antoni Dębiński, rektor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego ks. prof. Stanisław Dziekoński i były rektor tej uczelni ks. prof. Henryk Skorowski oraz reprezentujący przeora Jasnej Góry dr Aleksander Broda. Uczestnicy seminarium reprezentowali siedemnaście archiwów państwowych, trzynaście instytucji kościelnych, sześć archiwów uczelni wyższych, jedenaście bibliotek uniwersyteckich, dziewięć muzeów, siedem fundacji i stowarzyszeń, cztery instytuty naukowe i historyczne, komisje zakładowe Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność (NSZZ Solidarność ), archiwum Polskiego Radia i Telewizji, archiwum Policji i MSW i wiele innych podmiotów. ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

11 Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski wita uczestników II Ogólnopolskiego Seminarium i otwiera debatę na temat projektu Archiwa Przełomu 1989-1991, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki. Transmisja online seminarium Archiwa Przełomu 1989-1991 z Sali Kolumnowej w Pałacu Prezydenckim. Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium

12 Wręczenie odznaczeń państwowych Prezydent Bronisław Komorowski, doceniając starania archiwistów i historyków nadał ordery i odznaczenia osobom zasłużonym w dokumentowaniu najnowszej historii Polski. Za wybitne zasługi w działalności na rzecz przemian demokratycznych w Polsce, za osiągnięcia w dokumentowaniu i upowszechnianiu wiedzy źródłowej o najnowszej historii kraju odznaczony został: KRZYŻEM OFICERSKIM ORDERU ODRODZENIA POLSKI prof. Andrzej Paczkowski Za wybitne zasługi w dokumentowaniu i upowszechnianiu wiedzy źródłowej o najnowszej historii Polski uhonorowani zostali: Uroczystość wręczenia odznaczeń państwowych Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski uhonorował prof. Andrzeja Paczkowskiego Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki. ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

13 KRZYŻEM KAWALERSKIM ORDERU ODRODZENIA POLSKI Michał Ciecierski Jan Kornek Wanda Kronman-Czajka Irena Słodkowska Krzysztof Zuba ZŁOTYM KRZYŻEM ZASŁUGI Krystyna Jastrzębska Marek Kietliński Robert Kubaś Grzegorz Welik W imieniu Prezydenta RP gratulacje złożył i odznaczenia wręczył Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski. Szczególne podziękowania skierował do prof. Andrzeja Paczkowskiego który według jego słów jest dla nas symbolem pamięci o czasach przełomu. Pan profesor jest przewodniczącym Rady Instytutu Pamięci Narodowej. Jest takim kustoszem naszej pamięci ( ) Dobrze by było, żeby wszyscy nasi synowie, córki, wnuki, wnuczki pamiętali o wydarzeniach, które zmieniły Polskę. Dla nich robimy ten program. To dla nich zachowujemy tę historyczną wiedzę na przyszłość. Po zakończeniu uroczystości osoby odznaczone zajęły miejsca obok siebie. Od lewej: Andrzej Paczkowski, Michał Ciecierski, Jan Kornek, Wanda Kronman-Czajka, Irena Słodkowska, Krzysztof Zuba, Krystyna Jastrzębska. Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki. Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium

14 List Prezydenta RP do uczestników seminarium Prezydent RP Bronisław Komorowski skierował list do uczestników seminarium, który został odczytany przez Szefa Kancelarii Prezydenta RP Jacka Michałowskiego. Szanowni Państwo! Pragnę serdecznie powitać wszystkich miłych gości przybyłych do Sali Kolumnowej Pałacu Prezydenckiego na seminarium ogólnopolskie Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia. Cieszę się, że inicjatywa podjęta przez moich najbliższych współpracowników w Kancelarii Prezydenta wraz z Kancelarią Senatu spotkała się powszechnie z życzliwym przyjęciem. Od rozpoczęcia projektu akces zgłosiło ponad siedemdziesiąt instytucji naukowych, uczelni, bibliotek, Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski odczytał list Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego skierowany do uczestników seminarium, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki. ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

15 archiwów, organizacji pozarządowych i osób prywatnych. A jestem przekonany, że z czasem dołączy do tego grona jeszcze wiele innych. Już dzisiaj jednak pragnę podziękować wszystkim Państwu zaangażowanym w tworzenie Archiwów Przełomu. Wydarzenia sprzed 23 lat, których punktami centralnymi były wybory z 4 czerwca oraz powołanie rządu Tadeusza Mazowieckiego 12 września 1989 roku, zapoczątkowały rozpad bloku komunistycznego i otworzyły drogę do odzyskania pełnej suwerenności przez państwa pozostające od pół wieku pod kontrolą Związku Sowieckiego. Polacy znaleźli się wówczas w awangardzie zmian, które wkrótce przeobraziły nie do poznania mapę polityczną Europy i świata. W Warszawie i setkach innych polskich miast następowały zasadnicze zmiany, powstawały liczne inicjatywy obywatelskie. W roku 1990 odbyły się wybory samorządowe i prezydenckie, a w 1991 pierwsze całkowicie wolne wybory parlamentarne. Dla pokolenia Solidarności, do którego należę, były to bez wątpienia najważniejsze doświadczenia w naszym życiu. Odrodzenie się niepodległej Rzeczypospolitej było też spełnieniem marzeń generacji naszych ojców, która walczyła na wszystkich frontach II wojny światowej. Był to olbrzymi sukces całego społeczeństwa, jeden z największych w XX-wiecznych dziejach Polski. Dzisiaj jednak stajemy wobec potrzeby przybliżania go kolejnemu pokoleniu, które wyrosło już w warunkach wolności i demokracji. Dla nich ówczesne przeżycia moich rówieśników i ludzi od nas starszych, wciąż tak żywo obecne w naszych wspomnieniach, stanowią już zamknięty rozdział historii ojczystej, w którym nie mieli okazji brać udziału. Realia współczesnego świata, przeżywającego rewolucję informacyjną, sprawiają zaś, że skuteczne docieranie do młodych odbiorców wymaga ułatwienia dostępu do źródeł, dokumentów i pamiątek z owych czasów. Ma to też niebagatelne znaczenie dla prowadzenia badań i popularyzacji wiedzy o latach przełomu. Archiwalia pochodzące zwłaszcza z lat osiemdziesiątych pozostają bowiem rozproszone, a stopień ich zachowania jest niestety różny. Dokumentacja z lat 1980-1981 została po 13 grudnia przejęta przez aparat ówczesnej władzy i w ogromnej większości nie zachowała się. Tym większa jest więc zasługa osób, które w warunkach stanu wojennego i zagrożenia represjami podjęły trud gromadzenia zbiorów prywatnie, ratując pamięć o przeszłości, prawdę historyczną, pamięć wielkiego ruchu przed zapomnieniem i zafałszowaniem. Wykorzystywano w tym celu kasety magnetofonowe, na których rejestrowano wiele związkowych zebrań. Jeszcze przed 1989 rokiem ukazało się kilka tomów spisanych nagrań z dokumentacją dziejów Solidarności. Ruchy nieformalne, wolnościowe i społeczne wraz z całym swoim bogactwem oddolnych inicjatyw, nie mając typowych struktur i procedur biurokratycznych, często wymykają się zabiegom historyków i archiwistów. Tak było również w dramatycznym i pełnym wydarzeń schyłku lat osiemdziesiątych, kiedy strajki majowe i sierpniowe 1988 roku, a następnie powstanie Komitetu Obywatelskiego otworzyło drogę do wielkiego przełomu. Zachowanie dokumentacji z tego okresu zawdzięczamy staraniu konkretnych osób, które o to dbały. Na szczęście tych osób nie zabrakło i dzięki nim dysponujemy nagraniami wielu ważnych dyskusji nad projektami uchwał Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium

16 i sprawozdaniami oraz korespondencją. Wszystko to pozwala dzisiaj ogarniać wzrokiem tamten gorący czas, wysiłki poszczególnych osób, nasz ówczesny sposób myślenia, nadzieje i obawy. Archiwa Przełomu mają przede wszystkim dokumentować tę ogromną i różnorodną aktywność obywatelską, społeczną i polityczną, dzięki której odrodziło się nasze na powrót wolne państwo. Doceniając wagę tego wspaniałego dziejowego momentu, którego byliśmy świadkami i uczestnikami, winniśmy dołożyć wszelkich starań, aby pozostał on już na zawsze ważnym punktem odniesienia dla naszych rodaków, dla zbiorowej pamięci i tożsamości narodowej. Aby tak się stało, potrzeba nam stworzyć Księgę Odrodzonej Polski podobnie jak to czyniono w Drugiej Rzeczypospolitej, lecz oczywiście już za pomocą innych, najnowocześniejszych technik. W niej my, obywatele Trzeciej Rzeczypospolitej, będziemy mogli się przejrzeć i zobaczyć, jak długą drogę przeszliśmy i jak wiele udało nam się osiągnąć. Z naszej historii nie tylko tej odległej, lecz również najnowszej mamy bowiem powody czerpać poczucie dumy i siły, tak potrzebne do zapewnienia dalszej pomyślności naszej Ojczyźnie. ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

II Referaty wprowadzające Pierwszą część debaty seminaryjnej prowadził Maciej Klimczak podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP. Na zdjęciu od lewej: Henryk Wujec doradca Prezydenta RP; Jan Wyrowiński wicemarszałek Senatu; Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu oraz Maciej Klimczak, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki. ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

20 Kotwice narodowej pamięci Jacek Michałowski Szef Kancelarii Prezydenta RP Dzisiejsza konferencja jest drugim ogólnopolskim seminarium poświęconym naszemu wspólnemu projektowi. W czerwcu ubiegłego roku zaprezentowaliśmy opinii publicznej projekt Archiwa Przełomu 1989-1991, do którego zaprosiliśmy najróżniejszych partnerów. Już w listopadzie 2011 roku w szerokim gronie dyskutowaliśmy w Senacie o utworzeniu kolejnych etapów rozwoju nowego programu archiwalnego. Tamto spotkanie pod tytułem Archiwa Przełomu jako przedmiot badań naukowych dobitnie przypomniało, że Senat był pierwszą niekomunistyczną instytucją, że Kancelarię Senatu tworzyliśmy od podstaw, że była to pierwsza stworzona od zera instytucja wolnego państwa. Dzięki temu w archiwum Kancelarii Senatu mogły przetrwać materiały, które temu tworzeniu towarzyszyły. Tam też, na samym początku w 1989 roku, odznaczona dzisiaj pani doktor Inka Słodkowska zaczęła budować podwaliny archiwum partii politycznych. Ulotne druki ówczesnych partii politycznych, a były ich dziesiątki, są obecnie do obejrzenia, są opracowane, są dowodem na to, co się wówczas działo. Istnieje potrzeba scalania, digitalizowania, udostępniania tych wszystkich archiwaliów dotyczących partii politycznych, ruchów społecznych, wydarzeń z przełomu lat 1989-1991. W liście Prezydenta Bronisława Komorowskiego była mowa o wadze tego projektu dla przyszłych pokoleń. Wiemy, że tylko poprzez Internet mamy szansę stworzyć taką płaszczyznę, która umożliwi szczególnie młodym ludziom dostęp do informacji z najnowszej historii naszego kraju. Tak, żeby nie mylili powstania warszawskiego z przełomem 1989 roku. Dziś można ocenić, że zainteresowanie powstającym archiwum internetowym jest bardzo duże. Dołożymy wszelkich starań, żeby różne instytucje, nie tylko w Polsce, były włączone w proces pilnowania zasobów naszej narodowej pamięci i starań o to, aby były one dostępne dla wszystkich. Mam tu na myśli Instytut Polski i Muzeum Generała Sikorskiego w Londynie, Instytut Józefa Piłsudskiego w Waszyngtonie, Instytut Literacki w Maisons Laffitte. Istotne jest to, że nasz projekt rozpoczynamy od przełomu, do którego doszło stosunkowo niedawno, dwadzieścia trzy lata temu. Myślimy również o tym, żeby skoncentrować się na kolejnych przełomach w dalszym etapie budowy naszego archiwum. Tych przełomów w historii Polski najnowszej było bardzo wiele. Czy warto na początku XXI wieku poświęcać tyle uwagi wydarzeniom minionego stulecia? Oczywiście, że warto. Warto! Prezydent Bronisław Komorowski mówi o takich kotwicach pamięci narodowej, że są sprawy i miejsca, które budują naszą polską tożsamość i dumę narodową, uczą nowoczesnego patriotyzmu. To jest właśnie przyczyna i cel naszego projektu uczenie nowych pokoleń właściwego spojrzenia na historię, z jednej strony krytycznego, ale z drugiej strony pełnego dumy i szacunku dla przeszłości. Pragniemy zainteresować młodych Polaków edukacją historyczną, a poprzez nią kształtować postawy obywatelskie i patriotyczne. Stąd Prezydent Bronisław Komorowski wspiera m.in. akcję biało-czerwonych kotylionów przypinanych w historycznych momentach ważnych rocznic narodowych. Z wielką radością obchodzimy np. Dzień Wolności upamiętniający 4 czerwca 1989 roku. Naprawdę mamy powo- ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

21 dy do radości, co nie znaczy, że nie powinniśmy poprawiać naszej rzeczywistości. Ważne, aby to, co robimy miało adresata w przyszłych pokoleniach, ale też abyśmy umieli zainteresować i wciągnąć młodzież w tę wspólną pracę. Naszym marzeniem jest, aby Archiwum Przełomu było w każdej szkole, czyli, żeby ten projekt miał swoją cząstkę w każdej szkole, a następnie w każdej wyższej uczelni. Archiwum Przełomu w każdej szkole może być takim szczególnym miejscem spotkań z historią, które uczniowie sami będą tworzyć, np. organizując spotkania z dziadkami czy rodzicami, którzy opowiedzą o czasach przełomu, będą poznawać historię nie tylko naszego państwa, ale również historię swojego miasta, swojej wsi Henryk Wujec radzi, gdzie szukać śladów niedawnej przeszłości, nawołując: Trzeba oczyścić piwnice! Dołączmy do tego apelu warto przekazać młodzieży to, co znajdziemy w piwnicach naszych domów, żeby młodzi mogli tworzyć Archiwa Przełomu w każdej szkole. Warto również, aby ta inicjatywa miała swoje nagrody nagrodę Prezydenta RP, a może też nagrodę Marszałka Senatu, abyśmy wspólnie zastanowili się nad tym, w jaki sposób przekuć tę ideę w czyn, w jaki sposób zachęcić Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, aby włączyły się w ten ważny edukacyjnie projekt. Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski wygłasza referat wprowadzający do dyskusji. Na zdjęciu: Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu i Maciej Klimczak podsekretarz stanu w KPRP, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki. Referaty wprowadzające

22 Polska transformacja po raz pierwszy w katalogu zasobu online Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu Mam nadzieję, że to nasze drugie spotkanie będzie owocne. Nawiązując do słów Prezydenta RP zawartych w liście i do wypowiedzi ministra Jacka Michałowskiego, chcę pokazać, że przy wielu okazjach obchodzimy dzień 4 czerwca jako Dzień Wolności, dziś wpięliśmy znaczki z tą datą, dowodząc, że pamiętamy o tym przełomowym wydarzeniu. I chcemy, żeby ta pamięć jeszcze bardziej się wypełniała. Nasz projekt jest otwarty. Wspólnie tworzymy go i cały czas namawiamy do twórczego wypełniania go treścią. Mam nadzieję, że podzielacie Państwo opinie, iż jest to projekt wartościowy i zasługuje na dalszą realizację. Ostatni rok pokazał, kiedy zaczęliśmy go wypełniać konkretną treścią i tworzyć instrumenty do naszej współpracy, że jest to pomysł bardzo wartościowy, ale trudny w realizacji. Mamy nadzieję, że ten pierwszy, trudny etap mamy już za sobą i wyrośnie z tego projektu dorodna, piękna, posażna panna. Stąd zachęcamy do jak najpełniejszego udziału i zaangażowania w projekt. Jesteśmy przekonani, że nasza wspólna determinacja umożliwi stworzenie pierwszego w Polsce katalogu zasobu online związanego z okresem polskiej transformacji. Uruchomiliśmy portal internetowy www. archiwaprzelomu.pl. Od października 2011 roku działa on już w docelowej grafice i układzie. Składa się z dwóch warstw z portalu informacyjnego oraz katalogu zasobów online, czyli bazy danych w układzie tematycznym. Warto dodać, że baza danych umożliwia bezpośrednie dotarcie do obrazów dokumentów, a dokumentację audiowizualną już można odsłuchać i obejrzeć na stronie portalu naszego projektu. Archiwum Senatu wprowadziło już na tę stronę szesnaście tematów z dokumentacją i nie jest to wyłącznie materiał pochodzący z zasobu archiwum senackiego, co byłoby najprostsze, ale posunęliśmy się do przodu, publikując materiały z innych ośrodków archiwalnych, najlepiej przygotowanych do współpracy z nami. Szczególne słowa podziękowania kierujemy do archiwów państwowych z Częstochowy, Przemyśla, archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, które najszybciej odpowiedziały na nasz apel z poprzedniej konferencji, z jesieni ubiegłego roku. Lista partnerów jest dziś znacznie dłuższa zaawansowana jest współpraca z archiwum Komisji Krajowej Solidarności i archiwum Kancelarii Prezesa Rady Ministrów oraz najważniejszym naszym partnerem strategicznym Archiwum Prezydenta RP. Słowa podziękowań należą się wszystkim osobom prywatnym, które w istotny sposób wzbogaciły zasób archiwalny naszego wspólnego projektu. Obecnie na portalu prezentowane są obrazy oryginalnych dokumentów przekazanych przez senator Grażynę Sztark, wicemarszałka Senatu poprzedniej kadencji, działaczkę regionalnego Komitetu Obywatelskiego w Białogardzie. Udało nam się też pozyskać od Jacka Fedorowicza unikalny film instruktażowy, przygotowany i zrealizowany bezpośrednio przed czerwcowymi wyborami 1989 roku. W sumie współpracujemy z trzydziestoma siedmioma instytucjami i trzydziestoma czterema osobami prywatnymi i mam nadzieję, że to nie koniec listy partnerów, uczestników i przyjaciół projektu. Prosimy o więcej. ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

23 Szef Kancelarii Senatu Ewa Polkowska wygłasza referat wprowadzający. Na zdjęciu od lewej: Maciej Klimczak podsekretarz stanu w KPRP oraz Jacek Michałowski Szef Kancelarii Prezydenta RP, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki. Chciałabym poinformować, że od dwóch miesięcy trwają prace nad ważną aplikacją, umożliwiającą opis zbiorów i zapis plików cyfrowych na potrzeby projektu przez użytkowników zewnętrznych. Aplikacja ma ułatwić proces przyjmowania plików cyfrowych zbiorów od użytkowników pragnących udostępnić materiały i zaprezentować się w katalogu zasobów online na stronie internetowej naszego projektu. Aplikacja będzie dostępna bezpłatnie na stronie projektu. Umożliwi samodzielne opracowywanie archiwaliów przez uczestników projektu instytucjonalnych i osoby prywatne. Będzie ułatwiała zindeksowanie i opisanie zgodnie z wymogami. Wiążemy z tym instrumentem duże nadzieje, ale jednocześnie nie chcielibyśmy, jeżeli wystąpiłyby jakieś trudności w uruchomieniu, żeby podważało to zaufanie do naszych instytucji i samego projektu. Dlatego zamierzamy w najbliższym czasie przeprowadzić test funkcjonalności tej aplikacji, czyli program pilotażowy testujący ją po to, aby następnie ułatwić wszystkim zainteresowanym umieszczanie dokumentów bezpośrednio na miejscu, tam gdzie się one znajdują. Naszym partnerem pilotażowym będzie Europejskie Centrum Solidarności oraz kilka spośród archiwów państwowych. Obecnie naszym najważniejszym zadaniem jest archiwizowanie i opracowywanie dokumentów, ale mam nadzieję, że już niedługo co uważam za niezmiernie ważne będą możliwe osobiste kontakty naszych archiwistów i nas tu obecnych, abyśmy wzajemnie się poznawali, także swoje oczekiwania i umacniali więzi. Nic bardziej nie konsoliduje wokół wspólnego przedsięwzięcia, jak bezpośrednie kontakty, dlatego umożliwimy naszym pracownikom wyjazdy do Państwa instytucji, żebyśmy poznali się osobiście i przy okazji mogli zajrzeć w wasze rzeczywiste zasoby archiwalne. W ramach nawiązywania bliższych kontaktów archiwiści z Kancelarii Senatu wybierają się do Europejskiego Centrum Solidarności, do archiwum Komisji Krajowej NSZZ Solidarność i do wszystkich Państwa, Referaty wprowadzające

24 jeśli nas tylko zaprosicie, a my także będziemy zapraszali na spotkania z nami. Chcemy, aby każda instytucja, każda osoba prywatna, każdy obywatel Polski, którzy mają w swoich zasobach coś, co obrazuje tamten niezmiernie ciekawy okres naszej historii, nie byli pozostawieni samym sobie, aby mogli korzystać z naszej instytucjonalnej pomocy i dołączyli do wspólnego projektu. Z ogromną przyjemnością zapraszam Państwa w przyszłym roku ponownie do Kancelarii Senatu, żebyśmy podsumowali nasze dokonania, zobaczyli, w którym jesteśmy miejscu i jak wielka praca jeszcze przed nami. Archiwa Okrągłego Stołu z zapisu obrad i tajemnic kuluarów dr Wojciech Kulisiewicz Dyrektor Biblioteki Sejmowej Obrady Okrągłego Stołu, które odbywały się od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku, obrosły bardzo bogatą, liczącą kilkaset pozycji, literaturą i ciągle budzą zainteresowanie badaczy (by wspomnieć ciekawą pracę Jacqueline Hayden The Collapse of Communist Power in Poland, Routledge 2011). Ukazało się również szereg wydawnictw źródłowych zawierających teksty dokumentów zarówno wytworzonych w cza- Prelegenci i uczestnicy I panelu. Na zdjęciu od lewej: dr Janusz Kuligowski, Robert Kubaś, dr Paulina Codogni, dr Irena Słodkowska, dr Wojciech Kulisiewicz, prof. Andrzej Friszke, dr hab. Władysław Stępniak, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

25 sie obrad, jak i powstałych w okresie przygotowań do tego wydarzenia. Okrągły Stół stał się z czasem symbolem negocjowanej rewolucji, rozumianej jako rozłożone w czasie przejęcie władzy o spokojnym przebiegu. Wywołało to w części społeczeństwa poczucie braku symbolicznego punktu zero kończącego PRL, a rozpoczynającego Trzecią Rzeczpospolitą. Jak twierdzą redaktorzy największej dotąd edycji dokumentów i materiałów okrągłostołowych: Rok 1989 nie miał ani swojej Bastylii, ani Pałacu Zimowego, tylko właśnie (...) rozciągnięty w czasie, wypełniony setkami godzin relacji medialnych Okrągły Stół. Jednak według sondażu przeprowadzonego przez GfK Polonia w lutym 2009 roku 53% respondentów uznało, że Okrągły Stół miał pozytywny wpływ na dzieje Polski, a 42% było odmiennego zdania. Ale aż 67% oceniło porozumienie jako kompromis dla dobra Polski. Dotychczas ukazało się kilka edycji materiałów źródłowych powstałych w trakcie obrad Okrągłego Stołu. Już w 1989 roku Polska Agencja Prasowa (PAP), Biuro Krajowe Polskiej Rady Obrony Narodowej (PRON) oraz NSZZ Solidarność Region Warmińsko-Mazurski 1 opublikowały niezależnie od siebie zestawy oficjalnych dokumentów. Publikacje zawierały wystąpienia podczas obrad plenarnych, komunikaty sformułowane na ich zakończenie oraz stanowiska trzech głównych zespołów negocjacyjnych (w sprawie reform politycznych; w sprawie polityki społecznej i gospodarczej oraz reform systemowych; 1 Okrągły Stół, J. Barszczewski, J. Grocholska (oprac., wybór, red.), cz. 1-2, «Zeszyty Dokumentacyjne. Seria Monograficzna» 7/8-9/10, Warszawa 1989; Porozumienia Okrągłego Stołu: 6 luty 5 kwietnia 1989: dyskusja plenarna, dokumenty, notki biografi czne, Warszawa 1989; Porozumienia Okrągłego Stołu: Warszawa 6 luty 5 kwietnia 1989, Olsztyn, 1989. w sprawie pluralizmu związkowego). Edycje obejmowały również Postanowienia końcowe, do których załącznikami były sprawozdania z prac dziewięciu podzespołów i dwóch grup roboczych 2. Forma, nazewnictwo (sprawozdanie, protokół, ustalenia, stanowisko) oraz objętość poszczególnych dokumentów były bardzo zróżnicowane, uzależnione od wyniku obrad. Podpisane dokumenty trafiały w ręce ich sygnatariuszy i dzisiaj mimo przeprowadzonej kwerendy nie udało się odnaleźć kompletu ich oryginałów. Edycje oficjalne (PAP i PRON) nie zawierały wypowiedzi Władysława Siły-Nowickiego, który na pierwszym posiedzeniu plenarnym zabrał głos bezpośrednio po inauguracyjnej wypowiedzi Czesława Kiszczaka, a przed Lechem Wałęsą i zaapelował do zebranych: Proszę Państwa! Kraj teraz patrzy na nas, chodzi o to, abyśmy żyli jego nadziejami, jego radościami i także tym, co kraj niepokoi. Ponieważ ostatnio zdarzyły się fakty niepokojące w wysokim stopniu opinię publiczną, mówię tu o śmierci dwóch kapłanów, pragnę abyśmy dla zaznaczenia, że jakie ostatecznie okażą się przyczyny tej śmierci, jakiekolwiek by się okazały, że nigdy nie zdoła to ani zachwiać, ani osłabić naszej woli osiągnięcia tak niezbędnego dla naszej Ojczyzny porozumienia narodowego. Z myślą tą proszę wszystkich obecnych, aby uczczono śmierć gorliwych kapłanów i wielkich patriotów księdza Stefana Niedzielaka i księdza Stanisława Suchowolca powstaniem i minutą ciszy. 2 Dokumenty końcowe sformułowały podzespoły: ds. Reformy Prawa i Sądów; ds. Środków Masowego Przekazu; ds. Oświaty, Szkolnictwa Wyższego, Nauki i Postępu Technicznego; ds. Młodzieży; ds. Polityki Mieszkaniowej; ds. Rolnictwa; ds. Górnictwa; ds. Zdrowia; ds. Ekologii oraz grupy robocze ds. Samorządu Terytorialnego; ds. Stowarzyszeń. Referaty wprowadzające

26 Po chwili od przedstawicieli strony rządowej wypłynęła propozycja, aby w odpowiedzi uczcić też pamięć sierżanta milicji Zdzisława Karosa, śmiertelnie postrzelonego w lutym 1982 roku podczas szamotaniny z dwoma nastolatkami, członkami organizacji Powstańcza Armia Krajowa (Druga Kadrowa), którzy chcieli odebrać mu broń służbową. Wówczas Stanisław Ciosek i ks. Alojzy Orszulik ustalili, że ponieważ wniosek Siły-Nowickiego nie był uzgodniony z żadną ze stron, zostanie wyłączony z retransmisji telewizyjnej. Nie został też odnotowany w oficjalnych zapisach. Wobec pojawiających się już w 1989 roku w książkach i prasie odwołań do poufnych rozmów (Krzysztof Leski, Konstanty Gebert i in.) czy wręcz zmowy elit (Krzysztof Wyszkowski), do której doszło w Magdalence ( najciężej pracująca kobieta przy Okrągłym Stole ) Krzysztof Dubiński, w latach 1988-1989 sekretarz zespołu rządowego, opublikował swoje notatki z tychże rozmów 3. Wobec braku innej dokumentacji (oprócz fotograficznej) są to jedyne dostępne dzisiaj materiały z Magdalenki. Wypada dodać, że nie zostały dotąd zakwestionowane w żadnej z poważnych prac historycznych. Te same materiały zostały opublikowane w znacznie rozszerzonym wydaniu z 1999 roku 4, często powoływanym jako źródło w licznych publikacjach. Niemniej warto zaznaczyć, że mit zmowy czy zdrady w Magdalence został obalony dopiero w roku 2009 przy okazji dyskusji związanych z 20. rocznicą obrad. Niebagatelną rolę odegrał tu Prezydent Lech Kaczyński (uczestnik rozmów w Magdalence), stwierdzając na zorganizowanym przez 3 Krzysztof Dubiński, Magdalenka, transakcja epoki: notatki z poufnych spotkań Kiszczak-Wałęsa, Warszawa 1990. 4 Okrągły Stół, oprac. K. Dubiński, Warszawa 1999. siebie 6 lutego 2009 roku spotkaniu historyków, że nie doszło tam do spisku, w wyniku którego rządzący zamienili władzę na własność. Nie oznacza to oczywiście śmierci czarnej legendy Okrągłego Stołu. W latach 90. poszerzał się zakres wiedzy źródłowej o koncepcjach i działaniach władz komunistycznych, szczególnie z okresu rozmów o rozmowach, a także o relacjach pomiędzy państwami rozpadającego się obozu socjalizmu 5. Konieczne jest także przypomnienie publikacji źródłowych dotyczących roli Kościoła, zwłaszcza w procesie dochodzenia do Okrągłego Stołu 6 lub źródeł pochodzących z zasobów kościelnych jak fragmenty prywatnego archiwum sekretarza Episkopatu Polski arcybiskupa Bronisława Dąbrowskiego 7, czy notatki z rozmów z władzami PRL ks. biskupa Alojzego Orszulika 8. W 2006 roku ukazały się drukiem stenogramy trzech posiedzeń (7 listopada 1987, 18 grudnia 1988, 23 kwietnia 1989) Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ Solidarność Lechu Wałęsie przygotowane na podstawie zachowanych nagrań i wzbogacone o raporty z operacyjnego rozpoznania tych spotkań przez agentów SB oraz (na podstawie prasy podziemnej) 5 Tajne dokumenty Biura Politycznego i Sekretariatu KC. Ostatni rok władzy 1988-1989, Stanisław Perzkowski [Andrzej Paczkowski] (red.), Londyn 1994; Polska 1986-1989: koniec systemu. Materiały międzynarodowej konferencji, Miedzeszyn 21-23 październik 1999, t. 3, Dokumenty, A. Dudek, A. Friszke (red.), Warszawa 2002. 6 Tajne dokumenty Państwo-Kościół 1980-1989, Londyn- -Warszawa 1993. 7 Peter Raina, Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski, w służbie Kościoła i Narodu, t. 2 1982-1989, Warszawa 1995. 8 Alojzy Orszulik, Czas przełomu. Notatki z rozmów z władzami PRL w latach 1981-1989, Warszawa 2006. ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

27 uchwały i oświadczenia Komitetu Obywatelskiego 9. W pobieżnym z konieczności przeglądzie publikacji źródłowych związanych z Okrągłym Stołem nie można pominąć materiałów dyplomatycznych z korespondencją ambasady USA w Warszawie z Departamentem Stanu 10 oraz korespondencją z tego samego okresu pomiędzy ambasadą PRL w Waszyngtonie a centralą MSZ 11. Rozpoczęto także dokumentowanie koncepcji i działalności odłamów radykalnej opozycji tworzącej kierunek odmienny od reprezentowanego przez Lecha Wałęsę i Komitet Obywatelski 12. Wreszcie w 2004 roku na zlecenie Kancelarii Prezydenta zostało przygotowane najobszerniejsze jak dotąd, 5-tomowe wydawnictwo pod redakcją Włodzimierza Borodzieja i Andrzeja Garlickiego 13, prezentujące w układzie chronologicznym (od września 1986 do czerwca 1989 roku) bogaty wybór źródeł okrągłostołowych. W tomach II i III po raz pierwszy opublikowano część stenogramów 9 Andrzej Friszke Geneza i historia Komitetu Obywatelskiego [w:] Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ Solidarność Lechu Wałęsie. Stenogramy posiedzeń 7 listopada 1987, 18 grudnia 1988, 23 kwietnia 1989, M. Strasz, A. Friszke (oprac.), Warszawa 2006. 10 Ku zwycięstwu Solidarności. Korespondencja Ambasady USA w Warszawie z Departamentem Stanu, styczeń- -wrzesień 1989, A. Paczkowski (red.), Warszawa 2006. 11 Ku wielkiej zmianie: korespondencja między Ambasadą PRL w Waszyngtonie a Ministerstwem Spraw Zagranicznych, styczeń-październik 1989, H. Szlajfer (red. nauk.), Warszawa 2008. 12 Solidarność Walcząca w dokumentach, t. 1 W oczach SB, Ł. Kamiński, W. Sawicki, G. Waligóra (wybór, wstęp i oprac.), Warszawa 2007. 13 Okrągły Stół: dokumenty i materiały, W. Borodziej, A. Garlicki (red.), t. I-V, Warszawa 2004. z obrad zespołów i podzespołów Okrągłego Stołu. * * * Obrady Okrągłego Stołu były w ówczesnych warunkach przedsięwzięciem poważnym nie tylko z politycznego, ale także logistycznego punktu widzenia. Dzisiaj często zapominamy, że nie było komputerów, telefonów komórkowych (a i z tradycyjnych strona solidarnościowa korzystała ostrożnie), a za pewne urządzenie do nagrywania uważano ciągle magnetofon szpulowy. Stroną organizacyjną zajmowało się biuro Rady Krajowej PRON (konkretnie jego wicedyrektor Aleksander Pęszko, później pracownik Kancelarii Sejmu do momentu przejścia na emeryturę w 2002 roku). Miejscem obrad początkowo miał być pałacyk PAN w Jabłonnie. W jego sali balowej zmontowano wczesną jesienią 1988 roku ogromny okrągły stół, przy którym zasiąść mogło 56 osób. Blat wykonała Wytwórnia Mebli Artystycznych w Henrykowie, ale ze względu na krótki czas realizacji nie zdołała przygotować nóg i planowanych kasetonów na dokumenty. Pęszko dowiedział się od dyrektora wytwórni, że w henrykowskim magazynie znajdują się nogi do stołów zrobionych na spotkanie przedstawicieli państw Układu Warszawskiego. Jednak, aby je wypożyczyć, potrzebna była zgoda co najmniej wiceministra obrony narodowej gen. Włodzimierza Oliwy a ten mimo osobistej interwencji Stanisława Cioska odmówił. Podobnie postąpił minister gen. Florian Siwicki. Zgodził się dopiero gen. Wojciech Jaruzelski. Żartowano, że Okrągły Stół stanął na nogach Układu Warszawskiego. Rozpoczęcie obrad władze planowały na 28 października 1988 roku. Jednak trwające po sierpniowych strajkach represje, brak zgody na uczestnictwo po stronie opozycyj- Referaty wprowadzające

28 nej Jacka Kuronia i Adama Michnika (wcale zresztą nie planowanego do udziału w rozmowach), a przede wszystkim decyzja Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów o postawieniu w stan likwidacji Stoczni Gdańskiej kolebki Solidarności, uniemożliwiły rozpoczęcie rozmów. Również poufne kontakty między władzą a opozycją na początku listopada zostały praktycznie zerwane. Mediacja Kościoła (apel arcybiskupa Bronisława Dąbrowskiego z 12 listopada) doprowadziła wprawdzie do wznowienia rozmów (spotkanie Wałęsa-Kiszczak w Wilanowie), ale nie przyniosły one pozytywnych rezultatów. Stół w Jabłonnie zdemontowano, nagłaśniając to w mediach. Wówczas z inicjatywą odbycia debaty telewizyjnej z Lechem Wałęsą wystąpił Alfred Miodowicz przewodniczący Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych. Klęska Miodowicza w debacie (30 listopada), ogromny sukces wizyty Lecha Wałęsy we Francji, gdzie przyjmowany był z honorami należnymi głowie państwa (9-12 grudnia), tudzież beznadziejna sytuacja gospodarcza kraju zmusiły X Plenum Komitetu Centralnego PZPR do wyrażenia zgody na relegalizację Solidarności. Efektem tej decyzji było spotkanie w Magdalence 27 stycznia w poszerzonym składzie. Ustalono tam liczebność delegacji na rozmowy okrągłego stołu (koalicja rządowa 14, Ogólnopolskie Porozumienia Związków Zawodowych (OPZZ) 6, opozycja 20, niezależne autorytety 14, wysłannicy Kościoła 2), termin (6 lutego) i miejsce obrad (Pałac Urzędu Rady Ministrów). Ostatecznie w obradach plenarnych uczestniczyło 58 osób (29 ze strony rządowej, 26 ze strony społecznej, 3 wysłanników Kościoła). Obrady rozpoczęły się o godz. 14.20 i były o godz. 19.00 retransmitowane przez telewizję (jednak bez cytowanego wyżej wystąpienia Władysława Siły-Nowickiego). Na zakończenie przyjęto uzgodniony wcześniej komunikat o powołaniu trzech zespołów negocjacyjnych tzw. stolików, które rozpoczęły prace po dniu przerwy, czyli 8 lutego. Zespół ds. reform politycznych, któremu współprzewodniczyli Bronisław Geremek i Janusz Reykowski, wyłonił 4 podzespoły ds. środków masowego przekazu (odbył 5 posiedzeń); ds. młodzieży (5 posiedzeń); ds. reformy prawa i sądów (9 posiedzeń); ds. stowarzyszeń i samorządu terytorialnego (obradował w 2 grupach roboczych ds. samorządu terytorialnego i ds. stowarzyszeń łącznie 7 posiedzeń). Ponadto funkcjonowała jeszcze grupa robocza ds. ordynacji wyborczej. Zespół ds. gospodarki i polityki społecznej (współprzewodniczący Witold Trzeciakowski i Władysław Baka) powołał 6 podzespołów ds. ekologii (8 posiedzeń), ds. górnictwa (10 posiedzeń), ds. nauki, oświaty i postępu technicznego (4 posiedzenia), ds. polityki mieszkaniowej (4 posiedzenia), ds. rolnictwa (5 posiedzeń), ds. zdrowia (5 posiedzeń) oraz 4 grupy robocze (ds. indeksacji i polityki społecznej, ds. nowego ładu ekonomicznego, ds. polityki gospodarczej oraz grupę redakcyjną ds. przezwyciężania problemów zadłużenia. Zespół ds. pluralizmu związkowego (współprzewodniczący Tadeusz Mazowiecki, Aleksander Kwaśniewski i Romuald Sosnowski) nie wyłonił podzespołów, lecz tylko 4 grupy robocze (ds. nowelizacji ustawy o związkach zawodowych, ds. ustawy o związkach zawodowych rolników indywidualnych, ds. majątkowych związków zawodowych, ds. założeń do projektu ustawy o uprawnieniach niektórych pracowników do ponownego nawiązania stosunku pracy). Grupy robocze formułowały propozycje do rozmów, spisywały ustalenia, a także przygotowywały dokumenty końcowe. ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

29 Po pierwszych tygodniach negocjacji wobec braku efektów i trwania stron na własnych pozycjach wyjściowych, odwołano się do sprawdzonego sposobu nieoficjalnych rozmów w wąskim kręgu przywódców. 2, 7, 29 marca oraz 3 kwietnia odbyły się rozmowy w Magdalence z udziałem Lecha Wałęsy i Czesława Kiszczaka (tzw. Magdalenka II), a 4, 6, 8 i 17 marca, a także 1 kwietnia negocjacje II piętra w Pałacu URM, w których uczestniczyli współprzewodniczący zespołów i czołowi doradcy obu stron. Ze spotkań tych nie sporządzano żadnych oficjalnych dokumentów, a przyjęte na nich ustalenia znane są głównie z notatek sporządzanych przez Krzysztofa Dubińskiego i opublikowanych we wspomnianym wyżej wydawnictwie źródłowym. Po wielu sporach i występujących niemal do ostatnich dni groźbach zerwania rozmów, do których uciekała się każda ze stron, 5 kwietnia 1989 roku na spotkaniach trzech zespołów negocjacyjnych podpisano dokumenty końcowe. Niektóre w jednym egzemplarzu, bez oficjalnych uroczystości. Zdaniem Konstantego Geberta porozumienie zespołu ds. reform politycznych w czystopisie istniało w jednym tylko egzemplarzu. Tego samego dnia o godz. 17.10 rozpoczęły się obrady plenarne, tym razem telewizja transmitowała je na żywo. Zgodnie z ustalonym wcześniej porządkiem po wystąpieniach Kiszczaka i Wałęsy przemawiać miał przedstawiciel ZSL, ale delegacja OPZZ zażądała głosu dla Alfreda Miodowicza. Prestiżowy w istocie spór o mało nie doprowadził do zerwania obrad. Telewizja zaczęła nadawać muzykę poważną, co w owym czasie nie wróżyło niczego dobrego, a zdezorientowani widzowie snuli najgorsze przypuszczenia. Ustępstwo strony społecznej i wyjaśniające sytuację wystąpienie przed kamerami Bronisława Geremka pozwoliły Miodowiczowi na wygłoszenie dość nijakiego przemówienia i dalsze wypowiedzi zgodne już z przyjętym planem. Po godz. 22.00, gdy drugie posiedzenie plenarne dobiegało końca, Lech Wałęsa i gen. Czesław Kiszczak podpisali Porozumienia Okrągłego Stołu. 300 stron maszynopisu zawierało stanowiska wypracowane we wszystkich zespołach i podzespołach z zaznaczeniem różnic, jakie wystąpiły między stronami w czasie dwumiesięcznych obrad. W obradach Okrągłego Stołu uczestniczyło wg różnych źródeł od 452 do 592 osób. Z obrad plenarnych sporządzano stenogram i nagranie, obrady zaś zespołów, podzespołów i grup roboczych były tylko nagrywane. Prawdopodobnie na podstawie tych nagrań grupa 10 funkcjonariuszy Biura Analiz MSW sporządzała notatki informujące o ich przebiegu i najważniejszych ustaleniach oraz kontrowersjach między stronami. Nie jest jasne, czy opisano w ten sposób wszystkie posiedzenia, bo zestaw notatek opublikowany przez Krzysztofa Dubińskiego opisuje znacznie mniejszą liczbę odbytych spotkań. Były one kolportowane wśród przedstawicieli strony rządowej. Natomiast strona społeczna opracowywała, powielała (w budynku Instytutu Historycznego UW) i rozpowszechniała swój Biuletyn Informacyjny z relacjami z obrad. Dodać można, że kompletu Biuletynu nie udało się odnaleźć w żadnym z ośrodków dokumentujących działalność opozycji. Jesienią i zimą Biuro Rady Krajowej PRON sporządziło na podstawie nagrań stenogramy z 99 posiedzeń, które odbyły się podczas obrad Okrągłego Stołu (2 plenarne, 32 zespołów, 62 podzespołów i 3 grupy roboczej). Liczą one 14704 strony i 24 maja 1990 roku zostały w 2 egzemplarzach przekazane przez Komisję ds. Zakończenia Działalności PRON do Biblioteki Sejmowej. Razem z dokumentacją papierową przekazano 472 Referaty wprowadzające

30 taśmy magnetofonowe z nagraniami, które stanowiły podstawę do sporządzenia stenogramu. Można dodać, że wyrywkowe porównania zapisu dźwiękowego i maszynopisu nie pozwoliły zauważyć jakichkolwiek rozbieżności. Maszynopis jest stenogramem surowym, nieredagowanym choćby od strony językowej czy interpunkcyjnej. Poprawki wykonywane korektorem wydają się potwierdzać, że mamy do czynienia z oryginałem maszynopisu a nie kopią. Wiadomo również, że drugi egzemplarz (kopia) został w czerwcu 1990 roku wycofany z Biblioteki przez Komisję z zamiarem przekazania go do Urzędu Rady Ministrów. Jak wspomniano wyżej, w czasie obrad Okrągłego Stołu rzeczywiste negocjacje toczyły się w Magdalence i kuluarach Pałacu Namiestnikowskiego. Posiedzenia zespołów, a szczególnie podzespołów były raczej teatrum negocjacyjnym niż właściwymi pertraktacjami. Ich uczestnicy nie potrafili początkowo uzgodnić, jaki jest właściwie cel spotkań, zażarte spory dotyczyły zarówno spraw fundamentalnych, jak i trzeciorzędnych drobiazgów a wydaje się, że tych ostatnich częściej. Mnóstwo czasu pochłaniały dyskusje redakcyjne, drobiazgowe uzgadnianie zapisów końcowych nigdy przecież nie zrealizowanych, jako że układ polityczny, dla którego były tworzone rozpadł się w parę miesięcy po zakończeniu obrad. Jednak debata w grupach roboczych Okrągłego Stołu wyraźnie pokazywała odmienne nastawienie i oczekiwania obradujących stron. Zawarte porozumienia dla strony koalicyjno-rządowej nie miały być spisem wspólnie wypracowanych konkretów lecz katalogiem haseł i deklaracji, pod którymi mógł się podpisać każdy uczestnik obrad. Z kolei strona społeczna, zdecydowanie bardziej zwarta i lepiej przygotowana do rozmów, zasiadała do każdego z tak zwanych podstolików z drobiazgową listą spraw do załatwienia. Postulowano najczęściej, aby zmienić lub uchylić wskazaną ustawę, anulować nonsensowne przepisy niższego rzędu, zarejestrować konkretne organizacje lub stowarzyszenia, zadośćuczynić ofiarom represji stanu wojennego. Zaspokojenie tych roszczeń strona opozycyjna często uznawała za warunek kontynuowania negocjacji, a także dowód sukcesu, który uwiarygodniłby ją w oczach własnego zaplecza politycznego. Przedstawiciele strony rządowej urzędnicy wyższej lub niższej rangi starali się unikać konfrontacji, odkładać szczegółowe kwestie na czas po Okrągłym Stole, zasłaniali się brakiem pełnomocnictw, co pozwala postawić tezę o z góry założonej rytualizacji (rozmyciu) obrad, ergo zablokowaniu przyjęcia wiążących ustaleń politycznych. Zamierzenie takie było zapewne częścią planu władzy, pragnącej przede wszystkim wykorzystać rozmowy i porozumienie z opozycją jako źródło własnej legitymizacji. Nie można jednak wykluczyć teza stawiana przez niektórych badaczy, że na kształt obrad podstolików wpłynęły językowe nawyki ludzi władzy. Znaczna część zasiadających przy stolikach funkcjonariuszy PZPR i organizacji sojuszniczych nigdy nie zyskała umiejętności komunikatywnego wypowiadania się w sprawach polityki. Posługujący się nowomową partyjni aktywiści doznawali licznych porażek w dyskusji z reprezentantami strony społeczno-solidarnościowej używającymi języka konkretnego, zrozumiałego dla społeczeństwa. W dokumentacji pośredniej (notatki funkcjonariuszy Biura Analiz MSW i Biuletyn Informacyjny ) często strony zarzucały sobie wzajemnie ogólnikowość, niekompetencję i uchylanie się od przyjmowania zobowiązań. ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

31 Mimo to w dokumentach końcowych tylko trzykrotnie zaznaczono odrębność stanowisk, co wynikało z obustronnego dążenia choć z zupełnie różnych powodów do osiągnięcia kompromisu. Okazał się on brzemienny konsekwencjami o rewolucyjnym charakterze, a najważniejszym efektem okrągłostołowych obrad było otwarcie drogi do demokracji bez przymiotników. * * * Materiały archiwalne Okrągłego Stołu bez wątpienia powinny stanowić istotną część projektowanego Archiwum Przełomu. Można tutaj rozważać dwa podstawowe ujęcia archiwaliów chronologiczne i przedmiotowe. Ujęcie węższe powinno uwzględnić materiały ograniczone datami 6 lutego 5 kwietnia 1989 roku i obejmować dokumentację urzędową, czyli oficjalnie ogłoszone wystąpienia na posiedzeniach plenarnych, stenogramy z obrad zespołów, podzespołów i grup roboczych, dokumenty końcowe oraz zdigitalizowane nagrania. W ujęciu szerszym do zespołu archiwalnego Okrągłego Stołu obok materiałów wymienionych wyżej należałoby zaliczyć szereg innych dokumentów, poczynając od słynnego memoriału ze stycznia 1987 roku autorstwa Jerzego Urbana, Stanisława Cioska i gen. Władysława Pożogi pod tytułem. Propozycje niektórych posunięć na rok 1987 przeznaczonego w momencie powstania dla gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Dobór późniejszych dokumentów może być przedmiotem dyskusji historyków i archiwistów, a formułowanie takiego zestawienia wydaje się jeszcze przedwczesne. Nie ulega jednak wątpliwości, że powinny zostać uwzględnione notatki z rozmów w Magdalence (wraz z dokumentacją fotograficzną) zarówno sprzed rozpoczęcia obrad, jak odbywających się w ich trakcie. To samo dotyczy zapisków z negocjacji II piętra w Pałacu URM i notatek funkcjonariuszy Biura Analiz MSW z obrad zespołów i podzespołów Okrągłego Stołu. W ujęciu szerszym do tego samego zespołu należy zaliczyć także dokumentację Komisji Porozumiewawczej (3 posiedzenia w kwietniu-czerwcu 1989 roku oraz jej Zespołu Ekonomicznego (1 posiedzenie 17 czerwca 1989 roku) przechowywaną w Archiwum Sejmu. Digitalizacja jak wiadomo stwarza nieograniczone możliwości korzystania z dokumentacji, jest formą jej ochrony, a utrwalenie na nośnikach cyfrowych umożliwia stosunkowo szybkie przystosowanie do zmiennych wymagań technicznych, które będą się pojawiać w przyszłości. Ze względu na znaczenie wydarzeń 1989 roku i dające się dziś przewidzieć zainteresowanie badaczy, dokumentacja Okrągłego Stołu ze wszech miar zasługuje na poczesne miejsce w realizowanym Archiwum Przełomu. Referaty wprowadzające

32 Ruch Komitetów Obywatelskich w procesie tworzenia demokratycznej sceny politycznej w Polsce dr Irena Słodkowska Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk Komitety Obywatelskie są fenomenem najnowszej politycznej historii Polski. Podstawowe ramy ich działalności to lata 1988-1992, aczkolwiek większość z komitetów powstała w roku 1989 na potrzeby kampanii wyborczej Solidarności, niektóre zaś istnieją w formie stowarzyszeń do dzisiaj. W 1989 roku komitety powoływane były przez regionalne władze NSZZ Solidarność i NSZZ Solidarność Rolników Indywidualnych skupiły znakomitą większość osób z ówczesnych środowisk opozycyjnych. Jako pierwsze i najważniejsze swe zadanie zrealizowały powierzoną im misję wyłonienia solidarnościowych kandydatów na posłów i senatorów, którzy startowali w ramach przydzielonej opozycji po obradach Okrągłego Stołu 35-procentowej puli miejsc w Senacie i Sejmie. Po przeprowadzonej w sposób wzorowy kampanii wyborczej komitety wygrały zdecydowanie wybory czerwcowe, a następnie w niecały rok później, w maju 1990 roku również znakomicie przeprowadziły kampanię wyborczą do odtwarzanego po pół wieku samorządu terytorialnego. Ruch komitetowy odniósł wtedy zdecydowane zwycięstwo. Należy dodać, że przed tymi pierwszymi wolnymi wyborami do władz lokalnych Komitety Obywatelskie miały istotny udział w przygotowaniu odpowiednich zmian prawnych (m.in. z inicjatywy działaczy komitetów dla organów władzy lokalnej została w Polsce przywrócona nazwa sejmik ), a także przeszkoliły tysiące kandydatów na radnych i na urzędników samorządowych. Analizując przywołane wyżej wydarzenia z najnowszej historii politycznej Polski, widzimy, jak wielkie było znaczenie Komitetów Obywatelskich, nie tylko w trakcie przeprowadzenia, ale także w okresie inicjowania, a później utrwalania (konsolidowania) demokratycznej transformacji ustrojowej w Polsce. Moim zdaniem komitety w tym procesie przemian odegrały rolę kluczową. Nie tylko były częścią wielkiego ruchu Solidarności i miały swe źródło w tej wielkiej rewolucji solidarnościowej, która się rozpoczęła w roku 1980, ale przede wszystkim były emanacją społeczeństwa obywatelskiego, które wtedy w Polsce ukazało się z całą siłą. Społeczeństwo obywatelskie, a więc ludzie aktywni, organizujący się w dobrowolne związki i stowarzyszenia na wielu poziomach przestrzeni społecznej. Wspólny jest im pomimo wielości i różnorodności form podejmowanych działań zespół idei, wartości oraz postaw o charakterze demokratycznym, który jest zarazem zakorzeniony mocno w historii i kulturze tej zbiorowości. Budując społeczeństwo obywatelskie, Komitety Obywatelskie walnie przyczyniały się do tego, by w Polsce zadziałały czynniki, wyliczane przez amerykańskiego politologa Larry ego Diamonda 14 jako konieczne do przeprowadzenia pokojowej zmiany systemu politycznego: szerzenie i rozwijanie idei oraz postaw demokratycznych; wyłanianie i doskonalenie nowych przywódców w sferze społecznej i politycznej; rozwijanie technik mediacji, negocjacji i pokojowego rozwiązywania konfliktów; 14 Larry Diamond, Developing Democracy. Toward Consolidation, Baltimore 1999, s. 221-229. ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991 W CZASACH PRZEŁOMU

33 Prelegenci i uczestnicy I i II panelu oraz prowadzący debatę seminaryjną. Na zdjęciu od lewej: Zbigniew Gluza, dr Janusz Kuligowski, Robert Kubaś, dr Paulina Codogni, dr Irena Słodkowska, dr Wojciech Kulisiewicz, prof. Andrzej Friszke, dr hab. Władysław Stępniak, prof. Tomasz Nałęcz, Henryk Wujec, Jan Wyrowiński, Maciej Klimczak, Ewa Polkowska, Jacek Michałowski, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki. wykształcanie w obywatelach umiejętności funkcjonowania w otoczeniu demokratycznym; budowanie struktur, poprzez które są artykułowane, zbierane i reprezentowane interesy społeczne zarówno jednostkowe, jak i grupowe; kształtowanie wielu przecinających się sieci interesów i reprezentacji grupowych, co umożliwia rozproszenie, a poprzez to łagodzenie napięć rodzących się na podłożu społecznym i politycznym. Komitety Obywatelskie spełniły zatem rolę kluczową w tworzeniu demokratycznego systemu politycznego w Polsce. To ruch komitetowy dzięki swej masowości tworzył niezbędne dla transformacji ogólnonarodowe tło demokratyczne. Wydaje się prawdopodobne, że politycy, którzy decydowali się na systemowe zmiany w Polsce, mieliby bardzo utrudnione zadanie, gdyby nie istniało owo demokratyczne podłoże reform, które zostało stworzone przez Komitety Obywatelskie. Wykonywały one liczne zadania na rzecz transformacji systemowej. Nie tylko pełniły funkcje komitetów wyborczych, ale także niejednokrotnie organów administracji państwowej, samorządowej, stowarzyszeń obywatelskich, gospodarczych, kulturalnych, samopomocowych, instytucji edukacyjnych. Działacze komitetowi organizowali biura poselsko-senatorskie Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego (OKP; do którego należeli parlamentarzyści wybrani w 1989 roku z listy Solidarności), fundacje oraz banki obywatelskie, oficyny wydawnicze itd. Byli kompetentnymi samorządowcami i urzędnikami państwowymi, budowali od podstaw sieć kontaktów zagranicznych Polski lokalnej (np. rozwijając idee miast bliźniaczych ). Jako forma społeczeństwa obywatelskiego Komitety Obywatelskie charakteryzowały się w znacznym stopniu umiejętnością Referaty wprowadzające