Spis treści 3 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI...3 SŁOWNICZEK FORTYFIKACYJNY...5 WSTĘP...6 MODLIN: O KROK OD WARSZAWY...7 I. HISTORIA TWIERDZY 9 OKRES NAPOLEOŃSKI 1806 1813...9 OKRES KRÓLESTWA 1815 1831... 14 OKRES ROSYJSKI 1831 1915...16 OKRES MIĘDZYWOJENNY... 39 WRZESIEŃ 1939...48 LATA POWOJENNE...56 II. FORTYFIKACJE TWIERDZY 59 FORTYFIKACJE NAPOLEOŃSKIE...59 1. WAŁ OBWODU WEWNĘTRZNEGO...60 2. BRAMA PÓŁNOCY...61 3. KORONY BASTIONOWE OBWODU ZEWNĘTRZNEGO...62 4. REDUTA NAPOLEONA...64 FORTYFIKACJE ROSYJSKIE 67 RDZEŃ TWIERDZY 67 5. BRAMA OSTROŁĘCKA...67 6. SPICHLERZ JANA JAKUBA GAYA...69 7. CYTADELA TWIERDZY...73 8. WIEŻA WODNA...75 9. BRAMA PONIATOWSKIEGO...76 10. BRAMA DĄBROWSKIEGO...78 11. DZIAŁOBITNIA DEHNA...80 12. ELEWATOR, MŁYN, PIEKARNIA...81 13. PROCHOWNIE OBWODU WEWNĘTRZNEGO...83 14. PROCHOWNIE OBWODU ZEWNĘTRZNEGO...84 15. WAŁ GŁÓWNY TWIERDZY I MUR CARNOTA...85 16. CARSKIE BLOKI OFICERSKIE I PODOFICERSKIE...87 17. KASYNO OFICERSKIE...88 18. ŁAŹNIA I PRALNIA...90 19. LUNETY FRONTÓW KSIĘCIA WARSZAWSKIEGO I ŚW. JERZEGO...91 20. FORT SCHILDERA I FORT OSTROŁĘCKI...92 21. PRZEDMOŚCIE KAZUŃSKIE...93 22. FORT I BASZTA ŚW. MICHAŁA...95 FORTY TWIERDZY MODLIN 97 PIERWSZA LINIA FORTÓW 97 23. FORT I ZAKROCZYM...98 24. FORT II KOSEWO...101 25. FORT III POMIECHÓWEK...104 26. FORT IV JANÓWEK...107 27. FORT V DĘBINA...109 28. FORT VI MAŁOCICE...111 29. FORT VII CYBULICE...111 30. FORT VIII GROCHALE...113 31. PROCHOWNIE PIERWSZEJ LINII FORTÓW...114 DRUGA LINIA FORTÓW 115 32. FORT IX GROCHALE...116 33. FORT X HENRYSIN...116 34. FORT XI STRUBINY...117 35. FORT XII JANOWO...118 36. FORT XIII BŁOGOSŁAWIE...119
4 Spis treści SPIS TREŚCI 37. DZIEŁA FORTECZNE D-1 DO D-6...120 38. FORT XIV GOŁAWICE (GRUPA FORTOWA)...121 39. FORT XIVA TORUŃ...122 40. FORT XV I XVB (GRUPA FORTOWA CARSKI DAR)...123 41. FORT XVI POMIECHÓWEK...125 42. DZIEŁA FORTECZNE 7 I 8...127 43. TUNEL FORTECZNY...128 44. GRUPA FORTOWA JANÓWEK (FORT IV, D-9 I FORT XVII)...128 45. DZIEŁO FORTECZNE 10...131 46. FORT XVIII BOŻA WOLA...131 FORTYFIKACJE II RP 132 47. PIĘĆ LEKKICH SCHRONÓW BOJOWYCH CKM Z 1939 R...132 48. SCHRON EKSPERYMENRTALNY W GRUPIE FORTOWEJ CARSKI DAR...133 III. MODLIŃSKIE CMENTARZE 136 CMENTARZ FORTECZNY W MODLINIE...136 CMENTARZ FORTECZNY PRAWOSŁAWNY...142 IV. MODLIŃSKIE POMNIKI 143 V. MODLIŃSKIE OSOBLIWOŚCI 145 MODLIŃSKIE CERKWIE...145 LOSY POMNIKA KSIĘCIA PONIATOWSKIEGO...147 TUNEL POD WISŁĄ...147 BIAŁA NIEDŹWIEDZICA...148 SKARB NA DNIE WISŁY...149 KAPLICZKA NAD WISŁĄ...149 NUMERACJA OBIEKTÓW...150 VI. ZNANE POSTACI W TWIERDZY 151 CESARZE...151 WIELCY WODZOWIE...158 KRÓLOWIE I NAMIESTNICY...160 INNE WAŻNE POSTACI HISTORYCZNE...161 VII. PRZYKŁADOWE TRASY ZWIEDZANIA 165 SZLAK CZERWONY...166 SZLAK NIEBIESKI...170 SZLAK ZIELONY...172 SZLAKI ŁĄCZNIKOWE CZARNE I ŻÓŁTE...174 JAK UMÓWIĆ SIĘ Z PRZEWODNIKIEM 175 BIBLIOGRAFIA 176
Historia wrzesień 1939 55 pakach zakopywano sztandary i wszelkie dokumenty (w wybranych i oznaczonych miejscach). Wkraczającym do twierdzy Niemcom ukazały się obrazy pełne grozy, zniszczenia i nędzy. Cytadela przedstawiała dymiący stos gruzów. Metrowej grubości mury budynków koszarowych i kazamat były rozwalone i wypalone. Najgorzej wyglądało skrzydło szpitalne. Bezładnie porzucone stosy trupów i rannych, z których 1/3 już nie żyła. Pośród nich metrowe kupy ludzkiego kału. Izby i korytarze pełne trupów i rannych. Ranni, których liczba sięgała 3000, byli w stanie budzącym litość. Między nimi 5 lekarzy u kresu sił (M. Standziak, Obrona Twierdzy Modlin w 1939 r.). Warto w tym miejscu dodać, że kapelanem twierdzy był wtedy ksiądz Jan Zieja (z 84. Pułku Strzelców Poleskich wchodzącego w skład 30. DP). Miał pod swoją opieką kilka tysięcy rannych i umierających. Ranni żołnierze zostali, zgodnie z warunkami kapitulacji, przewiezieni przez Niemców do szpitali wojskowych i cywilnych. Po południu kolumny samochodów z polskimi żołnierzami opuszczały pod niemiecką eskortą modlińskie fortyfikacje. Kierowały się w stronę Działdowa, gdzie znajdował się pierwszy obóz jeniecki. W dowód uznania dla postawy wojsk polskich Niemcy pozwolili oficerom zachować szable. W obronie twierdzy poległo 1300 oficerów i żołnierzy, 4500 zostało rannych. Większość poległych, pochowanych w fosie twierdzy, została po wojnie ekshumowana i pochowana na Powązkach (45 oficerów i podchorążych, 665 szeregowych). Na cmentarzu fortecznym znajduje tylko około 118 grobów obrońców twierdzy z 1939 r. Pozostali spoczywają na cmentarzach w Nowym Dworze, Zakroczymiu, Pomiechówku, Łomnej, 68. Zwycięzcy oglądają zdobyte obiekty twierdzy. 67. Niemieccy żołnierze w bramie jednego z fortów. Lesznie, Zaborowie. Wiele pojedynczych grobów znajduje się na cmentarzach całego Mazowsza (np. w Jeżewie pod Sierpcem, 90 km od twierdzy). W dalszej fazie wojny twierdza nie odegrała znaczącej roli. Pełniła jedynie jeszcze w 1944 r. niechlubną rolę obozu przejściowego dla warszawiaków (Fort I) i miejsca kaźni tysięcy Polaków (Fort III).
80 Fortyfikacje okres rosyjski 11. DZIAŁOBITNIA DEHNA Lata budowy: 1832 1838 Pozycja GPS: 52.4355805N 20.6703258E Konstrukcja: ceglana Dostęp: Stan zachowania: bardzo dobry Jeden z najpiękniejszych i najbardziej okazałych obiektów w twierdzy. Przez Rosjan zwany był Dehnowską Basztą. Oczywiście na cześć głównego inżyniera rosyjskiej przebudowy twierdzy gen. Iwana Dehna. Działobitnia zbudowana jest na wzgórzu, dziś otoczonym blokami mieszkalnymi. Znajduje się dokładnie na osi pierwszego bastionu napoleońskiego wału. Razem z działobitnią elewatorem osłaniają rdzeń twierdzy od strony zachodniej. Działobitnia zbudowana jest na planie litery U. Ma 52 osie artyleryjskie. W części frontowej trzykondygnacyjna, po bokach ma dwie kondygnacje. Otoczona jest suchą fosą z murowaną obiekt prywatny, wstęp za zgodą właścicieli 104. Działobitnia Dehna widok od strony dziedzińca.
104 Fortyfikacje okres rosyjski 25. FORT III POMIECHÓWEK galeria przeciwskarpowa schron pogotowia tradytor mur Carnota pomnik ofiar p obozu koncentracyjnego 1940 45 Lata budowy: 1883 1888 Pozycja GPS: 52.4681942N 20.7256651E Konstrukcja: ceglana i betonowa Dostęp: Stan zachowania: bardzo dobry wstęp tylko z przewodnikiem (kontakty na str. 175), bilet wstępu 3 zł/os. 142. Wejście do koszar szyjowych. ogrodzenie dawnego obozu koncentracyjnego kaponiera szyjowa koszary szyjowe schrony schron pogotowia tradytor Kolejny z fortów, który trzeba koniecznie zobaczyć zwiedzać go można z przewodnikiem (patrz: ramka). Zbudowany równolegle z pierwszymi dwoma. Bardzo dobrze zachowany. Różni się narysem od sąsiednich. Ma kształt trapezu. Wyposażony jest standartowo w ceglane koszary szyjowe 17-komorowe, przykryte ziemią. Ma cztery dziedzińce wewnętrzne, przedzielone krytymi ziemią kazamatami. Na dziedzińcach jest w sumie 5 zespołów kazamat ceglanych, wzmacnianych betonem. Dziedzińce osłonięte wałem. Fosa broniona w szyi murem Carnota jedynym zachowanym w modlińskich fortach. Dostępu do szyi fortu i koszar broni połączona z murem kaponiera szyjowa (w Forcie II identyczna kaponiera jest budynkiem wolno stojącym). Przeciwskarpa głębokiej fosy jest betonowa na całej długości barków i czół. W przeciwskarpie dwie kaponiery barkowe i jedna czołowa z przelotnią.
122 Fortyfikacje okres rosyjski tradytory. Fosa broniona betonową kaponierą przeciwskarpową. W stronę rzeki wysunięte było mniejsze dzieło z zachowaną jedną kazamatą w wale z przelotnią. Dziś cała grupa fortowa jest przedzielona kilkudziesięcioma działkami rekreacyjnymi, które całkowicie zniekształcają wygląd for- nawale, a dziś poddała się bez walki działkowiczom. tyfikacji. Nie jesteśmy nawet w stanie odtworzyć jego kształtu. Altanki i domki utrudniają ocenę skali umocnień. Spacerując alejkami między działkami, możemy zobaczyć fragmenty betonowych schronów, wejść do potern itp. Nie jest on niestety udostępniony do zwiedzania (działkowicze potrafią wręcz uwięzić turystów na terenie działek, zamykając bramę). 39. FORT XIVa TORUŃ 166. Kaponiera przeciwskarpowa. W 1920 oparła się bolszewickiej koszary z ławą strzelecką stanowisko obserwacyjne Lata budowy: 1912 1914 Pozycja GPS: 52.5087512N 20.7048941E Konstrukcja: betonowa Dostęp: bez ograniczeń Stan zachowania: niszczejący, zaśmiecony Betonowy fort z lat 1912 1914. Znajduje się w polu kilkaset metrów od Goławic. Należy przy szkole w Goławicach skręcić w prawo w żużlową drogę. Po około 200 m ujrzymy w polu niewielkie wzniesienie, czyli właśnie Fort XIV. Zachował się w dobrym stanie, dostęp do niego jest swobodny. Zbudowany na planie trójkąta. Bardzo czytelny, mimo zaśmiecenia przez okolicznych mieszkańców. Poterny fortu są bezpieczne, tylko w części centralnej (częściowo wysadzonej) musimy kilka metrów przebyć
Znane postaci w twierdzy 157 Aleksander III Romanow (1845 1894), car Rosji, odwiedził twierdzę Nowogieorgijewsk tylko raz w 1884 r. Wraz z żoną Marią Fiodorowną, następcą tronu Mikołajem oraz wielkimi książętami, przybył do Modlina z Warszawy pociągiem, wieczorem 10 września 1884 r. W świeżo odnowionej twierdzy przebywał kilka dni, brał udział w manewrach wojskowych w samej fortecy i jej okolicach. Następnie udał się pociągiem do Skierniewic, gdzie odbył się zjazd trzech cesarzy (Aleksandra II, Wilhelma I i Franciszka Józefa). Podczas zjazdu restytuowano na trzy lata zawarty w 1881 r. sojusz Rosji, Niemiec i Austrii. 218. Aleksander III Mikołaj II Romanow (1868 1918), ostatni car Rosji (zamordowany wraz z rodziną przez bolszewików), Modlin odwiedził raz, w 1897 r. Podarował soborowi w Nowogieorgijewsku ikonę patrona soboru. Car w towarzystwie książąt i ministra wojny gen. Piotra Wannowskiego, zwiedzał twierdze Warszawskiego Rejonu Ufortyfikowanego: Modlin i Zegrze. Podróżował pociągiem, Koleją Nadwiślańską i nowo utworzoną przez 4. Batalion Kolejowy linią Jabłonna Zegrze. 219. Mikołaj II Wilhelm II Hohenzollern (1859 1941), ostatni cesarz Niemiec, po zdobyciu Modlina 20 sierpnia 1915 r. Niemcy intensywnie porządkowali twierdzę na przyjazd wyjątkowego gościa. 15 września 1915 r. do Modlina przyjechał cesarz Niemiec Wilhelm II. Wraz z nim przybył także feldmarszałek Paul von Hindenburg i gen. Erich Ludendorff. Cesarz osobiście odebrał w Modlinie paradę wojskową i zwiedził jako zdobywca największą dumę rosyjskich carów twierdzę św. Jerzego. 220. Cesarz Wilhelm II w zdobytej Twierdzy Nowogieorgijewsk.