Ogólnopolskie Rumia, 12.01.2012 r. Towarzystwo Ochrony Ptaków Zadania ochronne w rezerwacie przyrody Beka prowadzone przez OTOP są realizowane dzięki wsparciu finansowemu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku. Sprawozdanie z projektu pt. Kontynuacja programu odtwarzania słonaw nadmorskich i wilgotnych łąk w rezerwacie BEKA Dot. Umowy nr umowy nr WFOŚ/D/569/74/2011 Założenia projektu Całkowity koszt projektu: 250 140,61 zł. Udział środków WFOŚiGW w Gdańsku: 39,98 % Rezerwat przyrody Beka jest jednym z ostatnich na polskim wybrzeżu miejsc gdzie występują nadmorskie łąki halofilne. Obok słonaw, występują tu unikalne w skali kraju, młaki kalcyfilne oraz łąki trzęślicowe i szuwary turzycowe. Otwarte tereny wilgotnych łąk rezerwatu to miejsca lęgowe, coraz mniej licznie występujących w Polsce i Europie ptaków siewkowych. Spotyka się tu: czajki, kszyki, krwawodzioby oraz najrzadszy z nich, nadbałtycki podgatunek biegusa zmiennego Calidris alpina schinzii, który współcześnie we wszystkich krajach nadbałtyckich zmniejsza swoją liczebność. Ostatnią parę biegusów wykazującą zachowania lęgowe na łąkach Beki, obserwowano kilkakrotnie w 2010 roku. Utworzenie rezerwatu w roku 1988, zbiegło się w czasie z zaniechaniem gospodarki kośno/pastwiskowej i w konsekwencji przebudową zbiorowisk roślinnych z otwartych podmokłych łąk, w całkowicie nieatrakcyjny dla ptaków siewkowych, lity szuwar trzcinowy. OTOP realizuje zadania ochronne w rezerwacie od 1998 roku. Systematycznie i konsekwentnie prowadzi koszenia trzciny i łąk oraz wypas zwierząt gospodarskich: bydła i koni. Zwierzęta pochodzą od rolników i hodowców z województwa pomorskiego (Reda Rekowo, Mrzezino, Kwidzyn, Reda). W prace w rezerwacie zaangażowani są pracownicy i wolontariusze OTOP oraz właściciele zwierząt. Z organizacją wypasu wiąże się zapewnienie odpowiedniej infrastruktury wypasowej tj. ogrodzenia
stałe i okresowe, bramki i kładki dla zwierząt, dostarczanie wody pitnej, opieka weterynaryjna, kowalska oraz dozór i ubezpieczenie stada. Prowadzenie koszeń wymaga stosowania odpowiedniego (na warunki wilgotnych łąk) sprzętu rolniczego oraz związane jest z koniecznością usuwania ściętej biomasy z terenu rezerwatu. Opisany projekt dotyczy kontynuacji podjętych przez OTOP działań związanych z ochroną słonaw i wilgotnych łąk (łąki trzęślicowej, szuwaru wielkoturzycowego, młaki kalcyfilnej), zarówno pod względem zachowania ich botanicznych walorów jak i utrzymania ich atrakcyjności jako terenów lęgowych dla ptaków siewkowych, w tym wciąż potencjalnych siedlisk lęgowych biegusa zmiennego z podgatunku schinzii. Zalane słonymi wodami Zatoki Puckiej łąki Beki są w okresie jesiennych migracji, miejscem odpoczynku licznych stad gęsi, żurawi, czapli i kaczek. (fot. M. Wrosz). Raport merytoryczny i finansowy projektu 1. Wdrożenie programu konserwacji sieci kanałów. Całkowity koszt zadania: 35 310,00 zł. Udział środków WFOŚiGW w Gdańsku: 100 % Utrzymanie właściwych stosunków wodnych i odpowiedniego chemizmu wód, jest niezbędnym czynnikiem siedlisko-twórczym dla wilgotnych nadmorskich łąk. OTOP, w roku 2010 rozpoczął prace nad utrzymaniem odpowiedniego poziomu, dynamiki oraz poziomu zasolenia wody. W tym celu zaprojektowano zakres i kosztorys prac konserwatorskich istniejącej sieci rowów i kanałów melioracyjnych w rezerwacie. Jako pierwszy gruntownej konserwacji (wraz z ujściem do wód Zatoki Puckiej) poddany został Rów 8B1. Wykonano również konserwację Ujścia Kanału Beka. W roku 2011 konserwacją objęto kanał Beka na całej jego długości, oraz wpadający do niego rów M1. Na tym etapie prace konserwacyjne rowów i kanałów zostaną wstrzymane w celu przeprowadzenia dwuletnich
badań hydrologicznych w rezerwacie. Dalsze prace konserwacyjne są warunkowane wynikami badań hydrologicznych. Kanał Beka po przeprowadzonej konserwacji. Koparka pracująca przy udrażnianiu rowu M1. (fot. J. Wrosz). 2. Utrzymanie wypasu zwierząt. Całkowity koszt zadania: 42 888,79 zł. Udział środków WFOŚiGW w Gdańsku: 43,12 % Ekstensywny wypas zwierząt jest zdecydowanie najlepszą formą ochrony słonaw nadmorskich. Tradycje wypasu zwierząt gospodarskich na terenie Beki liczą wg historycznych źródeł 200-300 lat. Organizacja wypasu wymaga zapewnienia szeregu działań mających na celu zarówno dobrostan zwierząt, bezpieczeństwo ludzi jak i efektywne wygryzanie inwazyjnej roślinności (gł. trzciny). Konieczne jest więc zapewnienie stałego dozoru stada (w tym: zapewnienia wody pitnej, bieżącej konserwacji poideł oraz sprawnie działającego sprzętu wypasowego ustawiania elektrycznych ogrodzeń okresowych), opieki weterynaryjnej, kowalskiej oraz organizacji transportu zwierząt i ubezpieczenia stada. Dużym problemem, zwłaszcza w drugiej połowie lata, kiedy obniża się jakość dostępnego pokarmu na pastwiskach, są ucieczki zwierząt wypasanych w rezerwacie. Zawsze są to sytuacje trudne do opanowana, zwierzęta niekiedy czynią szkody na sąsiadujących z rezerwatem łąkach. Zdarza się że, zwierzęta docierają do najbliższych wiosek: Mrzezina i Osłonina. Sytuacje takie mają miejsce zazwyczaj w nocy. Aby uniemożliwić zwierzętom takie zachowania, OTOP podjął się przebudowy istniejących i rozbudowy nowych ogrodzeń stałych. W sumie zbudowano ok. 270 metrów nowego ogrodzenia, a zmodernizowano ok. 800 metrów istniejącego. Odnotowaliśmy również przypadki celowego wypuszczania zwierząt z kwater przez odwiedzających rezerwat turystów, oraz szczególnie niebezpieczne przypadki forsowania ogrodzeń w efekcie spłoszenia koni, czy bydła przez np motolotniarzy, crossy, quady. W minionym roku wypas w rezerwacie rozpoczęto w połowie maja i utrzymano do połowy października. W sumie wypasano 25 koni i 35 sztuk bydła na powierzchni 80 ha.
Konie sztumskie na Bece stojące przy nowym ogrodzeniu (fot. J. Wrosz). Wypas bydła na słonawie (fot. J. Wrosz).
3. Koszenia roślinności. Całkowity koszt zadania: 33 818,23 zł, Udział środków WFOŚiGW w Gdańsku: 5,91 % Koszenie roślinności obejmuje letnie koszenie słonaw (35 ha), mechaniczne koszenie łąk (1,2 ha) oraz ręczne koszenie młaki niskoturzycowej (2,25 ha). Po przeprowadzeniu koszeń usuwana jest ścięta biomasa z terenu rezerwatu. W miejscach trudno dostępnych dla sprzętu rolniczego, prowadzone jest ręczne wygrabianie szczątków roślinnych (2 ha). Koszenia słonaw są zabiegiem uzupełniającym i wspomagającym prowadzony na nich wypas, zwłaszcza na powierzchniach szczególnie silnie opanowanych przez trzcinę. Pozwalają również utrzymać już odzyskane pastwiska w dobrej kondycji. W przypadku łąki trzęślicowej, szuwaru wielkoturzycowego i młaki kalcyfilnej, podejmowanie późnym latem koszenie (odpowiednio: mechaniczne i ręczne) jest jedyną, bezpieczną dla utrzymania tych siedlisk, formą gospodarowania. 4. Organizacja prac terenowych w rezerwacie. Całkowity koszt zadania: 39 783,34 zł, Udział środków WFOŚiGW w Gdańsku: 28,14 % Zrealizowano wszystkie zaplanowane zadania. Z uwagi na potrzebę rozbudowy ogrodzeń stałych, zrezygnowano jedynie (po uprzednim porozumieniu z WFOŚiGW) z zakupienia blaszanego garażu. Przeznaczone na ten cel środki przeniesiono na modernizację i rozbudowę ogrodzeń stałych. Prowadzono także bieżące naprawy, konserwację i okaszanie ogrodzeń już istniejących. W celu poprawienia jakości pracy w terenie, zakupiono lekką przyczepkę samochodową, która służy do transportu elementów ogrodzenia składanego, kosiarek, sprzętu wypasowego itp. Dodatkowe koszty wynikające z użytkowania sprzętu rolniczego i maszyn ręcznych dotyczą zapewnienia paliwa i serwisu. Tradycją w rezerwacie jest coroczny letni obóz dla wolontariuszy. Obok walorów edukacyjnych, obóz dzięki zaangażowaniu wolontariuszy w trudne, wymagające dokładności prace pozwala realizować w pełni zaplanowane zadania. W tym roku wolontariusze pomagali przebudowywać ogrodzenia, kosili ręcznie trzcinę i zwozili starą biomasę. We współpracy z Zarządem Melioracji w Redzie, oraz wolontariuszami ze środowiska kajakarzy w Redzie, OTOP zorganizował również akcję sprzątania Zagórskiej Strugi. Była to pierwsza tego typu inicjatywa, która mamy nadzieję będzie miała swoją kontynuację. W rezerwacie co roku prowadzony jest przez współpracujących z OTOP, doświadczonych ornitologów, monitoring wybranych gatunków ptaków lęgowych. Jego wyniki pozwalają ocenić skuteczność prowadzonych przez OTOP zadań ochronnych, podobnie jak przeprowadzony w minionym sezonie monitoring botaniczny. Były to pierwsze badania botaniczne na Bece przeprowadzone od 2008 roku. Wyniki wydają się być obiecujące i wyraźnie wskazują na skuteczność prowadzonego na Bece wypasu i koszeń.
Trzcina na niewypasanej(po prawej) i wypasanej(po lewej) słonawie (fot. M. Machnikowski). 5. Obsługa projektu. Całkowity koszt zadania: 98 340,25 zł. Udział środków WFOŚiGW w Gdańsku: 33,55 % Obsługa administracyjno-biurowa (czynsz, materiały biurowe, poczta, telefony, Internet, energia elektryczna, delegacje) oraz wynagrodzenia pracowników stanowią niezbędne koszty związane z obsługą projektu. Są to pozycje budżetowe, na które stosunkowo trudno otrzymać dofinansowanie. WFOŚiGW w Gdańsku finansuje 63,53 % wynagrodzenia kierownika rezerwatu. Pozostałe koszty są po stronie OTOP. Osiągnięty efekt ekologiczny. Odtwarzanie i odpowiednie kształtowanie siedlisk łąkowych w rezerwacie jest procesem wieloletnim. Zasięg i tempo prac w terenie są silnie warunkowane cyklem rocznym w przyrodzie. Następujące po sobie zmiany pór roku, wlewy słonych wód Zatoki Puckiej do rezerwatu, sztormy i zmienne warunki meteorologiczne potrafią znacząco zmienić zakres zaplanowanych działań. Sezon 2011 był okresem trudnym dla populacji lęgowej rezerwatu. Wiosenna susza niektórym gatunkom całkowicie uniemożliwiła przystąpienie do lęgów. Wyniki monitoringu potwierdziły jedynie lęgowość: kszyka (2 terytoria), gęgawy (1 para), ohara (2 pary), pliszki cytrynowej (5-7 par), łabędzia niemego (1 para), remiza (5 par), dziwonii (14-16 terytoriów), wąsatki (2 pary) i błotniaka stawowego (1 para). Próby przystąpienia do lęgów podejmowały żurawie (2 pary) i sieweczka obrożna (1 para). Ptaków
tych jednak nie obserwowano w późniejszym okresie na terenie rezerwatu. Niektóre gatunki, z sukcesem próbowały sobie radzić na sąsiadujących z rezerwatem polderach. Niestety do lęgów na Bece nie przystąpiły czajki, krwawodzioby oraz najcenniejszy z siewek: biegus zmienny. Paradoksalnie, nieprzyjazna ptakom susza pozwoliła na wczesne rozpoczęcie wypasu. W efekcie udało się go przeprowadzić na całej powierzchni słonaw (ok. 80 ha). Podobnie niski stan wody pozwolił na skuteczne przeprowadzenie koszeń na całej zaplanowanej powierzchni (ok.40 ha). Udało się również zakończyć prace konserwacyjne na Kanale Beka i rowie M1. Usunięto trzcinę z obszarów wcześniej niedostępnym zarówno maszynom jak i zwierzętom w skutek czego udało się przywrócić Bece jej otwarty charakter. Wyniki przeprowadzonego monitoringu botanicznego pozwalają stwierdzić, że na obszarze spasanym i wykaszanym, trzcina, będąca głównym sprawcą degeneracji zbiorowisk, jest w odwrocie. Jej ciągłe niszczenie wskutek wypasu, a następnie wykaszanie niedojadów powoduje, że ilość trzciny na powierzchniach regularnie spasanych jest stosunkowo niewielka, rzędu kila- kilkanaście pędów na m 2 w stosunku do kilkudziesięciu i więcej w miejscach nieużytkowanych rolniczo. Występujący na pastwiskach morfotyp trzciny wskazuje na jej osłabioną żywotność, pędy są często połamane i nie kwitną. W miejscach poddanych tylko koszeniu obserwuje się natomiast zmniejszenie zagęszczenia trzciny. Wszystkie opisane wcześniej gatunki ptaków, należą do gatunków ginących, a niekiedy wymierających w polskiej przyrodzie. Główną przyczyną takie stanu rzeczy jest zanikanie odpowiednich siedlisk lęgowych, w skutek zaniechania na wielu terenach ekstensywnej gospodarki kośno/pastwiskowej oraz zanikania terenów podmokłych. W rezerwacie Beka udział powierzchniowy trzciny i jej zagęszczenie na powierzchniach użytkowanych przez OTOP, stopniowo ulega wyraźnemu obniżeniu. Przy sprzyjających warunkach wodnych, są to siedliska optymalne dla ptaków siewkowych. Wydaje się, że w tej chwili OTOP uczynił bardzo wiele by umożliwić im bezpieczne przystąpienie do lęgów. Oczywiście pojawiają się nowe problemy, takie jak presja turystyczna, czy drapieżniki obce polskiej faunie. Nasza Organizacja będzie jednak szukać także rozwiązań nowych problemów. Osiągnięty efekt jest całkowicie zależny od konsekwencji w utrzymaniu podjętych działań. Trzeba pamiętać o tym, że łąki Beki wykształciły się w czasie co najmniej dwu set letniego użytkowania kośnopastwiskowego.
Europejskie Dni Ptaków na Bece. W pierwszy weekend października, wolontariusze OTOP wyruszają do rezerwatu, by obserwować i liczyć ptaki w okresie jesiennej migracji (fot. A. Marzejon). Słonawy wymagają regularnych zalewów słonymi wodami Zatoki Puckiej. Proces ten jest szczególnie silny w okresie jesienno-zimowym. Na zalanych łąkach chętnie odpoczywają ptaki wodne (fot. J. Wrosz). To między innymi dzięki wsparciu finansowemu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku oraz pracy wolontariuszy OTOP, podjęte przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków działania mające na celu ochronę wartości przyrodniczej rezerwatu Beka, są konsekwentnie realizowane już od 13 lat. Za okazaną pomoc finansową i pracę wolontariuszy, serdecznie dziękujemy. Koordynator projektu Jarosław Wrosz