PRZEDMOWA Intencją autorów podręcznika jest przekazanie studentom zootechniki encyklopedycznych wiadomości z różnych dziedzin weterynarii, aby przyszli absolwenci korzystając z tej wiedzy w powiązaniu z wiedzą z ogólnej higieny zwierząt, mogli stale w pracy zawodowej przy rozpatrywaniu problemów i zadań hodowla- ' nych uwzględnić w sposób kompleksowy wszystkie warunki, od których zależy zdrowie, produkcja i rozrodczość zwierząt. Autorzy chcą wyraźnie zaznaczyć, że zarówno wiadomości ogólne z patologii zwierząt, jaki szczegółowe o chorobach niezakaźnych, zakaźnych i pasożytniczych nie mają stanowić podstawy do podejmowania przez zootechników prób leczenia, ale mają skutecznie przyczynić się do zrozumienia przez nich znaczenia zabiegów weterynaryjnych, w celu zabezpieczenia zdrowia zwierząt, poprzez umiejętną i właściwą współpracę ze służbą weterynaryjną w organizowaniu i prowadzeniu perspektywicznej i codziennej działalności mającej nie dopuścić do zachorowania zwierząt. Zdobycie przez zootechnika umiejętności rozpoznawania objawów chorobowych u zwierząt pozwoli na szybkie wezwanie pomocy weterynaryjnej i do czasu przybycia lekarza weterynarii udzielenie pierwszej pomocy i zastosowanie odpowiedniego żywienia, właściwej opieki należnej zwierzętom chorym, a przy podejrzeniu o chorobę zaraźliwą odizolowanie zwierząt chorych, natomiast w przypadku choroby odzwierzęcej zabezpieczenie ludzi z obsługi przed zakażeniem od zwierząt chorych. Pomoc lekarza we wcześniejszym stadium choroby, stwarza większe możliwości pomyślnego wyleczenia. Złe obchodzenie się ze zwierzętami może być powodem różnych schorzeń i urazów zwierząt, obniżających ich wydajność, ale również może spowodować uszkodzenie przez zwierzęta ciała ludzi je obsługujących. W Polsce postępowanie ze zwierzętami reguluje Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 roku, nowelizowana 6 czerwca 2002 r. (wybranefragmenty tej Ustawy zamieszczono w załączniku na końcu publikacji) Stan zdrowotny zwierząt stanowi o ich wydajności, a stałe zapobieganie chorobom zarówno niezakaźnym jak i zakaźnym jest podstawowym warunkiem uzyskania wysokiego poziomu produkcji zwierzęcej. Istnieją liczne definicje zdrowia zwierząt, lecz dla użytkowników zwierząt gospodarskich zdrowie zwierząt to ich rdajność i regularne wydawanie potomstwa. Z podręcznika mogą korzystać studenci wydziałów rolniczych, ekonomicznorolniczych, techniki rolniczej specjalizujący się w produkcji zwierzęcej, nauczycie-.v szkół rolniczych, pracownicy terenowej służby zootechnicznej, instruktorzy służby rolnej i surowcowej.
SPIS TREŚCI Rozdział I. Postępowanie ze zwierzęciem 9 1. Wiadomości ogólne 9 2. Postępowanie z poszczególnymi gatunkami zwierząt 10 Konie 10 Bydło 15 Owce i kozy 18 Świnie 19 Lisy 20 Rozdział II. Higiena osobista obsługi zwierząt 21 Rozdział III. Wiadomości o chorobach zwierząt 23 1. Poj ęcie zdrowia i choroby 23 2. Przyczyny chorób 24 Czynniki fizyczne 24 Czynniki chemiczne 25 Czynniki biologiczne 26 Wewnętrzne czynniki chorobowe 26 3. Zapalenie 27 4. Stres jako czynnik usposabiający występowanie chorób 31 Pojęcie stresu 31 Główne rodzaje stres 34 Zapobieganie stanom stresowym u zwierząt 38 5. Badanie zwierzęcia podejrzanego o chorobę 39 Ogólne objawy chorób zwierząt 39 Plan badania zwierzęcia 41 Rozdział IV. Choroby niezaraźliwe i urazy 43 1. Schorzenia układu pokarmowego 43 Zapalenie błony śluzowej jamy ustnej ; 43 Zapalenie gruczołów ślinowych 43 Zapalenie gardła i migdałków, angina 44 Zadławienia 44 Zatkania i zaparcia 44 Niedowład przedżołądków 45 Wzdęcia 45 Przeładowanie żwacza 47 Urazowe zapalenie czepca 47 Kwasica żwacza 47 Zasadowica żwacza 48 Morzysko u koni 48 2. Schorzenia w następstwie przeziębień 49 Zapalenie błony śluzowej nosa 49 Zapalenie oskrzeli 49 Zapalenie płuc 49 3. Schorzenia przemiany materii 49 Mięśniochwat u koni 49 Ochwat u koni 50 Ochwat u bydła 51 Acetonemia krów 51' Tężyczka pastwiskowa 51 Syndrom nagłej śmierci i wodobrzusza brojlerów kurzych 52
6 Spis treści 4. Choroby z niedoboru składników mineralnych 54 Krzywica. 54 Łomikost 55 Lizawość 55 5. Choroby z niedoboru witamin 56 6. Zatrucia 57 7. Urazy 62 Stłuczenia 62 Rany 63 Skręcenie stawu 64 Zwichnięcie stawu 64 Złamania ' 65 8. Schorzenia kończyn 66 Zwichnięcia i złamania 66 Schorzenia kończyn u koni 67 Schorzenia kończyn u bydła 68 Rozdział V. Zaburzenia przedporodowe, pomoc przy porodzie i choroby poporodowe 70 1. Ruja i jej zaburzenia 70 2. Ciąża i wybrane zagadnienia z patologii ciąży 72 3. Przygotowanie do porodu 76 4. Poród prawidłowy 76 5. Higiena noworodka 77 6. Poród nieprawidłowy 78 7. Schorzenia okresu poporodowego 80 8. Niepłodność zwierząt 83 Rozdział VI. Schorzenia gruczołu mlecznego 85 1. Schorzenia gruczołu mlecznego u krów 85 Stłuczenia wymienia 85 Obrzęk wymienia 85 Zapalenie wymienia (mastitis) 86 Czyraczyca wymienia 87 Ropnie wymienia 87 Brodawczyca skóry wymienia 87 Schorzenia strzyków 87 2. Zakaźne zapalenie wymienia u owiec 88 3. Zapalenie gruczołu mlecznego u macior 88 Rozdział VII. Choroby zakaźne 89 1. Wiadomości ogólne 89 2. Drogi szerzenia się chorób zakaźnych 89 3. Zapobieganie występowaniu chorób zakaźnych 90 Szczepienia ochronne 90 Bezzakaźny wychów zwierząt 91 Odkażanie 93 Deratyzacja 95 Postępowanie ze zwłokami 95 4. Zwalczanie chorób zakaźnych 96 Podstawy prawne zwalczania chorób zakaźnych i postępowanie przy podejrzeniu wystąpienia choroby podlegającej obowiązkowi zwalczania 96 5. Choroby wywołane przez bakterie 97 Bruceloza 97 Gruźlica 98 Różyca świń 99 Kolibakterioza prosiąt noworodków 100 Choroba obrzękowa 100
7 Spis treści Zakaźne, zanikowe zapalenie nosa u świń 101 Tularemia 102 Pastereloza 102 Wąglik 102 Choroby z grupy paratyfusów 103 Tężec 103 Nosacizna 104 Zołzy u koni 104 Kulawka źrebiąt 104 Dyzenteria jagniąt 105 Enterotoksemiajagniąt i owiec 105 Listerioza owiec 106 Leptospiroza 106 Promienica 107 Zakaźna zanokcica bydła 107 Zakaźna zanokcica owiec 108 6. Choroby wywołane przez wirusy 109 Wścieklizna 109 Pryszczyca 109 Ospa 111 Niesztowica 111 Otręt u koni 111 Zapalenie nosa i tchawicy oraz otręt u bydła 112 Zaraza piersiowa koni 112 Influenza koni 113 Zakaźne zapalenie żołądka i jelit świń (TGE) 113 Enzootyczne odoskrzelowe zapalenie płuc u świń 113 Pomór świń 114 Choroba pęcherzykowa świń 114 Białaczka bydła 115 Choroba Mareka 116 Pomór rzekomy ptaków (choroba Newcastle) 116 Choroba Gumboro x 117 7. Choroby wywoływane przez niecałkowicie poznane czynniki infekcyjne. 118 Wiadomości wprowadzające 118 Trzęsawka owiec -...119 Choroba szalonych krów (gąbczasta encefalopatia- BSE) 120 Rozdział VIII. Choroby inwazyjne 123 1. Szerzenie się i skutki ekonomiczne inwazji pasożytniczych 123 2. Zapobieganie chorobom pasożytniczym i ich zwalczanie 124 3. Choroby wywołane przez pasożyty zewnętrzne 125 Wszawica : 125 Wszołowica 126 Świerzb 127 Liszaj strzygący 128 Gzawica bydła 129 Estroza owiec, 130 Wpleszczyca owiec 131 Gzawica koni (gastrofiloza) 131 4. Choroby wywoływane przez pasożyty wewnętrzne 132 Zaraza rzęsistkowa bydła 132 Piroplazmoza bydła 132 Kokcydioza 133 Choroba moty liczą 133
8 Spis treści Tasiemczyce 134 Kołowacizna 135 Bąblowica 136 Glistnica 136 Włośnica 137 Rozdział IX. Choroby odzwierzęce 138 1. Ogólne zasady zapobiegania chorobom odzwierzęcym 138 2. Choroby odzwierzęce najczęściej występujące w Polsce 138 Bruceloza 138 Gruźlica 139 Wścieklizna 139 Pryszczyca 139 Choroba pęcherzykowa 140 Niesztowica 140 Wąglik 140 Paratyfus 141 Tężec 141 Różyca 141 Listerioza 142 Leptospiroza 142 Tularemia 143 Ospa 143 Liszaj strzygący 143 Włośnica 143 Toksoplazmoza 144 Kleszczowe zapalenie mózgu 144 Choroba z Lime (borelioza) 145 Urazy odzwierzęce i wypadki 147 Rozdział X. Znaczenie poubojowego badania zwierząt 148 Rozdział XI. Wybrane zagadnienia z dietetyki weterynaryjnej i żywienia zwierząt chorych 150 Rozdział XII. Apteczka i sprzęt weterynaryjny 153 1. Materiały opatrunkowe 153 2. Środki lecznicze i ich zastosowanie 154 Leki do stosowania wewnętrznego 154 Leki do stosowania zewnętrznego 154 Sposoby zadawania leków zwierzętom 155 3. Narzędzia i sprzęt weterynaryjny 157 Rozdział XIII. Służba weterynaryjna 159 1. Cele i zadania służby weterynaryjnej 159 2. Organizacja służby weterynaryjnej 160 Wykaz piśmiennictwa 161 Załącznik I Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt 163 Załącznik II Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o zwalczaniu chorób zakaźnych, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej 172 (tekst ujednolicony w wersji obowiązującej od 13.11.2002 r. opracowany w Głównym Inspektoracie Weterynarii)