Wstęp Trzecią edycję opracowania o rynku papieru przeznaczonego do produkcji książek zwanego papierem graficznym lub publikacyjnym przygotowaliśmy w gorącym okresie wakacyjnym 2011 roku. Gorącym nie z powodu panującej temperatury w Polsce, bo tego nam w tym roku wyraźnie zabrakło, ale w poczuciu gwałtownych zaburzeń w światowej gospodarce. Niepokojące doniesienia płynące ze Stanów Zjednoczonych, kolejne spadki notowań na giełdach w różnych częściach świata, czy paniczne zachowania w kraju powodowane wzrostem kursu franka szwajcarskiego do złotego, nie nastrajają do optymistycznych ocen. Dlatego trudno jest głosić tezy o końcu kryzysu, jaki ogarnął gospodarkę w 2009 roku i w sposób dotkliwy był odczuwalny w sektorze papieru i poligrafii. Jednak analiza sytuacji w 2010 roku i pierwszej połowie 2011 roku jak najbardziej skłania do takiego stwierdzenia. Jak można się przekonać z przedstawionych w dalszym tekście stwierdzeń i wskaźników, w zasadzie zarówno produkcja, jak i zużycie, nazywane tradycyjnie konsumpcją (co jednak w odniesieniu do papieru i jego przetworów nie zawsze brzmi apetycznie i dlatego rezygnujemy z tego terminu stosując wspomniane zużycie), a więc zarówno produkcja jak i zużycie większości gatunków papieru nie tylko do produkcji książek, ale zwłaszcza do produkcji opakowań znacząco wzrastają. Również ogłaszane i publikowane prognozy na dalsze miesiące i najbliższe lata co najmniej nie są pesymistyczne, a raczej umiarkowanie pozytywne. Nie pozostaje nam więc nic innego jak uważnie analizować sytuację w najbliższym czasie i obserwować wpływ zjawisk globalnych na sytuację w środowisku papieru, poligrafii i generalnie książki. Faktem jest, że najsłabsze tendencje wzrostowe, a nawet wręcz odwrotnie stagnacyjne czy spadkowe obserwujemy na rynku prasy i kolorowych magazynów. Ponieważ jest to zjawisko w istotny sposób rzutujące na rynek książki, poświęciliśmy rynkowi papieru gazetowego i magazynowego sporo miejsca, traktując zauważane na tym polu tendencje jako niezwykle znaczące dla dalszych losów książki. Chodzi przecież o kluczowe zagadnienie na ile i w jakim tempie publikacje drukowane, a więc prasa i książki, będą odporne na presję mediów elektronicznych, w jaki sposób będą 9
Rynek książki w Polsce 2011 się przed nimi broniły dla zachowania swojej odrębności i tożsamości, jak można prognozować te tendencje w najbliższych latach. Niewątpliwe jest jak wynika z zebranych przez nas danych że globalne zużycie papieru wzrasta, chociaż w Polsce w 2010 roku pod tym względem zanotowano stagnację, ale nie regres. Staramy się to sobie jednak wytłumaczyć jako zjawisko incydentalne, gdyż przypatrując się poziomowi zapotrzebowania na papier w pozostałych krajach Unii Europejskiej wyraźnie widać, jak daleko jeszcze jesteśmy w tyle pod tym względem, a jednocześnie widzimy optymistycznie, że mamy przed sobą okres potencjalnego wzrostu zapotrzebowania na papier w Polsce, a więc i dobrej koniunktury. Jednak trzeba tutaj wyraźnie potwierdzić, że światowe tendencje wzrostu zapotrzebowania na papier odnoszą się głównie do sektora opakowań, a nie do bliższego nam segmentu słowa drukowanego prasy i książek. Zwróćmy uwagę na silne tendencje ekologiczne przeciwstawiające się masowo rozpowszechnionym i niezwykle uciążliwym w utylizacji opakowaniom z tworzyw sztucznych i zastępowaniu ich przez opakowania papierowe i tekturowe, których utylizacja jest bardzo prosta, a do tego wielokrotna, jak to się dzieje w przypadku makulatury wracającej po kilka razy do procesów papierniczych. Dlatego nie mogą dziwić zauważone w ostatnim czasie tendencje rozszerzania programu produkcyjnego przez niektóre drukarnie, uznawane dotąd za drukarnie wyłącznie dziełowe, o linie do produkcji opakowań, gdyż jest to wynik rozsądnych i dalekowzrocznych decyzji podejmowanych na podstawie sprawdzających się już prognoz. Zwróćmy jeszcze uwagę na szczegółowo przedstawione w rozdziale o cenach tendencje na rynkach światowych. Zakończenie zjawisk kryzysowych i początek koniunktury spowodowały wzrosty cen niemal wszystkich produktów w sektorze papierniczym, od surowców po produkty finalne. Szczególnie gwałtowne wzrosty odnotowano w części surowcowej. Takie zjawisko jest bardzo charakterystyczne dla okresów ożywienia koniunktury, ale odbija się niekorzystnie na ostatecznych wynikach wielu producentów, co również zostało przedstawione w dalszym tekście. Skutkuje to w końcu zawsze podwyżką cen artykułów finalnych w procesie produkcyjnym, a w tym przypadku papierów do druku. Jest to niezwykle ważny czynnik przy podejmowaniu dalszych planów wydawniczych, gdzie udział kosztów papieru w 2010 roku zwiększył się w porównaniu z rokiem 2009, a tendencja ta utrzymuje się i dalej. Jak pisaliśmy przed rokiem, dla przemysłu książkowego w Polsce ogromne znaczenie ma nie tylko stan sektora wydawniczego i dystrybucyjnego, ale też sytuacja w poligrafii. Tymi dziedzinami tradycyjnie zajmujemy się w innych tomach naszej publikacji. W tym roku po raz trzeci do wydawanego od 1998 roku rocznika Rynek książki w Polsce dołączamy odrębny tom 10
poświęcony rynkowi papierów graficznych przeznaczonych do druku książek. Dwie pierwsze edycje tomu Papier pozwoliły na dopełnienie kompleksowego obrazu wszystkich dziedzin gospodarki związanych z książką od produkcji i dystrybucji papieru właśnie przez sektory wydawniczy i poligraficzny po dystrybucję i sprzedaż detaliczną książek. Oceny dwóch poprzednich edycji tomu Papier, jakie do nas dotarły, były pozytywne i bardzo za nie dziękujemy. Mobilizowały nas przy tym do kontynuacji pracy. Dlatego z radością prezentujemy zaktualizowaną wersję uwzględniającą nowe informacje techniczne i ekonomiczne, a także zawierającą więcej informacji o podmiotach działających na naszym rynku papieru do produkcji książek producentach i dystrybutorach. Wszystkim partnerom dziękujemy w tym miejscu za współpracę w zbieraniu i analizowaniu danych rynkowych. Najbardziej przekonywujące były głosy o potrzebie wsparcia autorów tego źródłowego opracowania o stanie sektora papieru dla książki, gdyż dzięki temu każdy z uczestników rynku uzyskuje przydatne narzędzie do podejmowania własnych decyzji biznesowych. Jak już wspomnieliśmy, tegoroczne opracowanie stanowi aktualizację zeszłorocznej publikacji i dotyczy nie tylko 2010 roku, ale też pierwszej połowy następnego roku, aż do przełomu lipca i sierpnia, kiedy zakończono opracowanie tego tekstu przed drukiem. Wstęp Producenci i dystrybutorzy W Polsce papier dla celów graficznych produkowany jest praktycznie tylko w dwóch wielkich zakładach w Kostrzynie nad Odrą i w Kwidzynie. Krajowa produkcja papierów graficznych obejmuje przede wszystkim papier gazetowy oraz papier niepowlekany bezdrzewny. Kilka jeszcze zakładów produkowało takie papiery we wcześniejszych latach, a obecnie działa też jeszcze paru producentów papierów specjalnych. W tym tomie zamieszczamy informacje o wszystkich tych wytwórcach. Zamieszczamy też informacje o niektórych zagranicznych producentach papierów książkowych, którzy mniej lub bardziej aktywnie obecni są na polskim rynku. W dalszej części omawiamy dystrybutorów papieru, zdając sobie sprawę, że ich lista jest z pewnością niepełna, a w wielu przypadkach zebrane informacje są bardzo skromne. Piszemy też o międzynarodowych i krajowych instytucjach oraz organizacjach związanych z rynkiem papieru, a także przedstawiamy główne media branżowe. Tom ten zamykają dwa nowe artykuły Stefana Jakucewicza przygotowane specjalnie dla tej publikacji. Jeden z nich stawia prowokujące pytanie 11
Rynek książki w Polsce 2011 o słuszność nazywania wielu papierów papierami ekologicznymi i w dużej mierze demaskuje mit tak modnego teraz papieru ekologicznego, a drugi systematyzuje wiedzę o certyfikatach, o jakie ubiegają się producenci papierów graficznych. Przypomnijmy, że w ubiegłorocznej edycji tomu Papier ten znany ekspert prezentował zalecenia i praktykę doboru papierów do drukowania, a także druk na coraz bardziej popularnych papierach objętościowych, a rok wcześniej nowe rodzaje papierów do druku cyfrowego i offsetowego. Źródła i materiały Przy opracowaniu tego tomu wykorzystano materiały publikowane w Internecie, w prasie branżowej, głównie wartościowe teksty autorstwa Zbigniewa Fornalskiego z miesięcznika Przegląd Papierniczy, oraz informacje zebrane od naszych partnerów z rynku papierniczego, którym za pomoc i udostępnienie informacji jeszcze raz dziękujemy. Wykorzystane materiały wymienione są w bibliografii, która w porównaniu z poprzednią edycją bardzo się rozrosła, a także w przypisach tekstowych. Wykorzystujemy też informacje techniczne zawarte w publikacjach Stefana Jakucewicza, jednego z najwybitniejszych ekspertów w dziedzinie papieru i poligrafii, zawartych głównie w cyklu sześciu książek zatytułowanym Ecco Teka, które dotychczas były podstawowym materiałem w tym zakresie, ale także w jego najnowszych publikacjach, podsumowujących aktualną wiedzę o papierze do druku. Problemy metodologiczne i techniczne odnoszące się do papierów do drukowania były jak przedstawiono przedmiotem wielu opracowań i artykułów, jednak wiedza ta nie była dotąd zebrana i usystematyzowana w dostatecznym stopniu. Teraz jednak sytuacja się diametralnie zmieniła i środowisko książki i papieru dysponuje od niedawna wysoce profesjonalnym opracowaniem. Na jesieni 2010 roku ukazała się imponująca praca Stefana Jakucewicza Papier do drukowania. Właściwości i rodzaje 1. Jest to rzeczywiście wielka, mozolnie wykonana robota, jak stwierdza w przedmowie Janusz Cymanek, wydawca tej pracy. Sam autor zapowiada, że w swoim założeniu książka stanowi vademecum traktujące o właściwościach papieru stosowanego w poligrafii głównie w procesach drukowania. Dlatego w zakresie wszelkich spraw szczegółowych z pełną odpowiedzialnością odsyłamy czytelników do tego dzieła Stefana Jakucewicza, natomiast w dalszej części naszego tekstu 1. Stefan Jakucewicz Papier do drukowania. Właściwości i rodzaje, Michael Huber Polska, \\ Warszawa 2010. 12
w sprawach zasadniczych będziemy korzystać z jego opracowania, jak też z poprzednich jego prac, tak jak to było w ubiegłorocznej edycji tego tomu. W tym roku ukazała się kolejna fundamentalna praca Stefana Jakucewicza zatytułowana Błędy w drukowaniu offsetowym a wady papieru, która została równie dobrze przyjęta jak poprzednie i przychylnie odnotowana niemal we wszystkich pismach i portalach branżowych. Istotnym problemem przy publikacji w naszym opracowaniu danych statystycznych jest fakt, że w wielu źródłach dane dotyczące produkcji papieru odnoszą się do produkcji najróżniejszych jego gatunków, a często jeszcze w połączeniu z produkcją tektury. Wszędzie tam, gdzie było to możliwe, koncentrowaliśmy się na danych odnoszących się do produkcji papierów graficznych, a zwłaszcza papierów do druku książek, natomiast w innych przypadkach zaznaczono, do jakich asortymentów odnoszą się przytoczone dane. W tym tomie tylko zasygnalizowano dwa tematy, które są coraz bardziej znaczące dla rozwoju branży papierniczej zaopatrzenia w energię oraz spełniania warunków ochrony środowiska, ponieważ problematyka ta wykracza znacznie poza cel postawiony przed tą publikacją. Należy jednak zawsze o tych sprawach pamiętać przy rozważaniu kwestii produkcyjnych. Również poza opracowaniem pozostały w zasadzie sprawy dotyczące upraw leśnych pomimo ich znaczącego wpływu na sytuację w produkcji mas włóknistych, a przez to na produkcję papieru. Rozszerzenie tekstu w tym kierunku byłoby dodatkowym obciążeniem dla obszernej już treści tego opracowania. Zaznaczmy tylko, że problem ten potencjalny deficyt drewna może być jedną z barier rozwoju chińskiego przemysłu papierniczego, gdyż w Chinach, jak twierdzi słusznie jeden z ekspertów: nie ma wystarczająco dużo drzew, aby zapewnić surowce dla nowych i planowanych zakładów2, a poza tym, czytamy: koszt plantacji leśnej w Chinach jest o wiele wyższy niż w konkurencyjnych krajach, takich jak Brazylia czy Indonezja, które zmniejszają ulgi inwestycyjne dla inwestorów zagranicznych. Istnieją obawy, że w niektórych częściach Chin planowana jest budowa celulozowni bez uprzedniego zabezpieczenia dla nich źródeł odnawialnych surowców3. Na temat planowanej gospodarki leśnej zwracamy jeszcze uwagę w publikowanym dalej interesującym zestawieniu o panujących mitach odnoszących się do produkcji papieru i zapewnieniu surowca drzewnego, które zaczerpnęliśmy od innego eksperta w dziedzinie papiernictwa, a zatytułowanym Cztery mity o przemyśle papierniczym 4. Wstęp \\ 2. Tomasz Graczyk Odwrotna strona chińskiego wzrostu gospodarczego, Przegląd Papierniczy nr 12/2010. \\ 3. I bid. \\ 4. Marcin Szwarc Przemysł papierniczy fakty i mity, Przegląd Papierniczy nr 5/2011. 13
Rozdział pierwszy Papier do książek
W tomie tym zajmujemy się papierem przeznaczonym do druku książek, co nie zawsze pokrywa się z terminami: papier do celów graficznych czy papier graficzny, gdyż określenia te mogą obejmować również papier przeznaczony do druku gazet i czasopism, a także ulotek oraz broszur informacyjnych i reklamowych, a ten obszar wykracza poza zadania, jakie postawiliśmy sobie przystępując do tego opracowania. Chcieliśmy się tutaj zająć wyłącznie sprawami związanymi z rynkiem książki, a więc produkcją i dystrybucją papieru przeznaczonego do ich druku, czyli dziedziną, która stoi na samym początku łańcucha gospodarczego, którego zwieńczeniem jest dotarcie gotowej książki do ostatecznego odbiorcy czyli czytelnika. Jednak w kilku przypadkach rozszerzyliśmy nasze rozważania na obszary pokrewne, ale zawsze tylko dla zilustrowania zjawisk istotnych lub pokrewnych dla rynku papierów graficznych. Termin papier książkowy jest pojęciem w Polsce rzadko stosowanym; to kalka językowa angielskiego określenia book paper stwierdza Stefan Jakucewicz5. Proponuje przy tym następującą definicję: Papier książkowy to specjalny papier przeznaczony do drukowania książek lub taki, na którym drukuje się książki, a w zasadzie wkłady książkowe (bez okładek)6. W nowszym opracowaniu Stefan Jakucewicz powtarza tę definicję stwierdzając, że: papier książkowy jest typowym określeniem wydawniczym odnoszącym się do papierów stosowanych do drukowania książek, a w zasadzie wkładów książkowych7. W naszym opracowaniu rozszerzyliśmy jednak zakres zainteresowania również na tektury okładkowe, gdyż są one nierozerwalnie związane z procesem produkcji książek, a także jak już wspomnieliśmy częściowo również na papier gazetowy i magazynowy, aby przedstawić istotne tendencje w tym segmencie przemysłu papierniczego. Stefan Jakucewicz poprzednio ograniczał praktycznie gramaturę papieru książkowego do 100 g/m2, natomiast w nowym opracowaniu rozszerza Papier do książek \\ 5. Stefan Jakucewicz Vademecum papierów dla wydawcy, wyd. II zmienione, Map, Warszawa 2007. \\ 6. I bid. \\ 7. Stefan Jakucewicz Papier do drukowania. Właściwości i rodzaje, Michael Huber Polska, Warszawa 2010. 17
Rynek książki w Polsce 2011 ją do zakresu od 40 do 120 g/m 2, przy czym w przypadku papierów zwojowych powlekanych przesuwa dolną granicę gramatury papierów książkowych nawet do 28 g/m 2. Ten sam autor stwierdza, że papier ten powinien odznaczać się odpowiednią białością, a w przypadku papierów barwnych odpowiednią barwą, stonowanym połyskiem oraz bardzo wysoką nieprzezroczystością. Papier książkowy musi też spełniać wszelkie szczegółowe wymagania wynikające z zastosowanej techniki drukowania. Pojęcie papier książkowy obejmuje następujące rodzaje papieru: papiery niepowlekane najczęściej offsetowe, papiery pigmentowane oraz papiery powlekane. Wszystkie te grupy papierów produkuje się jako papiery normalne (niepulchne) lub objętościowe (specjalnie spulchniane)8. Papiery drukowe (w tym i książkowe) ze względu na skład włóknisty dzielą się na: papiery bezdrzewne (zgodnie z zaleceniami Unii Europejskiej zawierają do 10 proc. mas mechanicznych) papiery drzewne (z masy mechanicznej) papiery z masy odzyskanej (głównie makulaturowe, tzw. z recyklingu). Obecnie drzewne papiery drukowe produkowane są jako powlekane i niepowlekane. Powierzchnia papieru książkowego niepowlekanego może być matowa (maszynowo gładka) lub satynowana. Papiery drzewne niepowlekane dzielą się na papiery naturalne (tj. o powierzchni niepowlekanej) i papiery pigmentowane. Pigmentowanie polepsza wygląd zewnętrzny papieru i jego właściwości drukowe; papiery takie zaliczane są do papierów niepowlekanych i produkowane są w dwóch wersjach: jako zwykłe i objętościowe. Również papiery drzewne powlekane produkowane są w dwóch wersjach: jako zwykłe i objętościowe. Papiery powlekane objętościowe są dostępne tylko w wersji matowej lub półmatowej; nie występują jeszcze papiery objętościowe z powierzchnią o wysokim połysku. Rodzaje i parametry Stefan Jakucewicz w swoim opracowaniu przedstawia szczegółową klasyfikację papierów drukowych opracowaną w Instytucie Poligrafii Politechniki Warszawskiej w 2004 roku. Z klasyfikacji tej przytaczamy poniżej zasadnicze pozycje: 8. Stefan Jakucewicz Vademecum papierów dla wydawcy, wyd. II zmienione, Map, Warszawa \\ 2007; Stefan Jakucewicz, Papier do drukowania. Właściwości i rodzaje, Michael Huber Polska, Warszawa 2010. 18
I. Papiery do drukowania luksusowe 1. Szlachetne (wysokojakościowe) papiery drukowe papier bezdrzewny dwustronnie 3 - krotnie lub wielokrotnie powlekany (wstępne pigmentowanie i dwukrotna powłoka), matowy lub z połyskiem papier bezdrzewny dwustronnie 2 - krotnie powlekany, matowy lub z połyskiem papier bezdrzewny dwustronnie 1 - krotnie powlekany, matowy lub z połyskiem papier bezdrzewny dwustronnie 1 - krotnie powlekany, maszynowo gładzony matowy papier bezdrzewny niepowlekany maszynowo gładzony mogą występować gatunki specjalne papiery powlekane typu chromolux 2. Papiery biurowe 3. Papier książkowy papier bezdrzewny niepowlekany papier bezdrzewny powlekany papier drzewny niepowlekany papier drzewny powlekany II. Zwojowe papiery przeznaczone do drukowania kolorowych czasopism III. Papiery gazetowe (zwojowe) IV. Papiery specjalne V. Papiery do produkcji opakowań VI. Papiery do maszyn cyfrowych 1. Papier niepowlekany arkuszowy i zwojowy 2. Papier powlekany arkuszowy i zwojowy 3. Papier powlekany silk 4. Papier do wydruków wysokorozdzielczych VII. Papiery drukowe arkuszowe i zwojowe niepowlekane, drzewne i makulaturowe VIII. Papiery syntetyczne. Papier do książek Stefan Jakucewicz w swojej pracy prezentuje również właściwości papieru stosowanego do celów poligraficznych. Jest to najpełniejszy zestaw właściwości, jakie przedstawiono w dotychczasowej literaturze przedmiotu. Obejmuje on aż 46 parametrów: 1. Właściwości strukturalno - wymiarowe papieru: 1.1. Masa jednostkowa (gramatura) 1.2. Grubość papieru 19
Rynek książki w Polsce 2011 1.3. Wolumen (pulchność) papieru 1.4. Wymiary papieru szerokość i średnica zwojów dla papierów zwojowych oraz wymiary arkuszy dla papierów arkuszowych 1.5. Prostokątność arkusza 1.6. Stabilność wymiarowa 1.7. Gładkość / Szorstkość 1.8. Przezrocze 1.9. Spoistość powierzchni 1.10. Zanieczyszczenie powierzchni (cętki) 1.11. Dwustronność 1.12. Anizotropia. 2. Właściwości wytrzymałościowe papieru: 2.1. Wytrzymałość na rozciąganie 2.2. Rozciągliwość (wydłużanie przy zerwaniu) 2.3. Odporność na przedarcie 2.4. Odporność na naderwanie 2.5. Odporność na zginanie 2.6. Odporność na łamanie 2.7. Odporność na rozwarstwienie 2.8. Twardość 2.9. Ściśliwość 2.10. Sztywność. 3. Właściwości optyczne papieru: 3.1. Białość ISO 3.2. Białość CIE 3.3. Jasność powierzchni 3.4. Barwa 3.5. Nieprzezroczystość 3.6. Przeświecalność 3.7. Połysk papieru. 4. Właściwości hydrofobowe i hydrofilowe papieru: 4.1. Wilgotność bezwzględna 4.2. Wilgotność względna 4.3. Stopień zaklejenia 4.4. Chłonność powierzchniowa 4.5. Skłonność do falowania 4.6. Wodotrwałość 4.7. Wodoodporność. 20
5. Własności chemiczne papieru: 5.1. Odczyn wyciągu wodnego lub ph powierzchni 5.2. Odporność na starzenie (trwałość) 5.3. Zawartość popiołu. 6. Właściwości specjalne papieru: 6.1. Skłonność do pylenia 6.2. Skłonność do lintingu 6.3. Skłonność do elektryzowania się 6.4. Ługotrwałość i ługoprzepuszczalność 6.5. Przyjmowanie farby przez papier 6.5.1. Zwilżanie papieru przez farbę drukarską 6.5.2. Wsiąkanie farby w papier 6.6. Drukowość 6.7. Zadrukowalność. Papier do książek Z powyższych parametrów najbardziej znanym i najczęściej wykorzystywanym jest gramatura papieru, czyli masa jednostkowa stanowiąca masę jednostki powierzchni papieru wyrażoną w g/m 2. Najczęściej spotykany zakres gramatury papieru zawiera się między 60 a 180 g/m 2, natomiast większość maszyn arkuszowych ma możliwość zadrukowania papieru i tektur wielowarstwowych w zakresie gramatur od 40 do 400 g/m 2, a maszyny zwojowe poza specjalnymi konstrukcjami umożliwiają zwykle drukowanie na papierze do 120 g/m 2. Istnieją też konstrukcje specjalnych maszyn zwojowych przeznaczonych do drukowania zwojowego do 300 g/m 2. Gramatura papieru, jak podkreśla Stefan Jakucewicz, ma duże znaczenie użytkowe, gdyż produkty papierowe sprzedawane są na ogół według masy, natomiast dla użytkownika ważna jest wielkość ich powierzchni. Autor cytowanego opracowania zwraca szczególną uwagę na tolerancję gramatury. Brak wiedzy na ten temat może powodować niedostatki papieru w wyniku niewłaściwego przeliczenia arkuszy z kilogramów i stosowaniu do obliczeń gramatury nominalnej. Dlatego sugeruje się, aby do obliczania ilości potrzebnego papieru brano pod uwagę gramaturę nominalną koniecznie powiększoną o największą wartość tolerancji (odchyłki). Problemy mogą się również pojawić w przypadku zakupu papieru nie na kilogramy, lecz na arkusze. Wówczas może zaistnieć sytuacja, w której wysokość palet lub stosów zawierających tę samą liczbę arkuszy jest różna, gdyż różna jest rzeczywista gramatura i grubość ze względu na odchyłki gramatury. Kupujący ma wtedy wrażenie sygnalizuje Stefan Jakucewicz że został oszukany na ilości, gdyż widzi różną wysokość stosów. 21
Rynek książki w Polsce 2011 Przeciętna tolerancja gramatury papieru niepowlekanego do drukowania, pisania i pakowania w zależności od gramatury nominalnej (Stefan Jakucewicz Papier do drukowania. Właściwości i rodzaje, Warszawa 2010) Gramatura Tolerancja do 32 g/m 2 +/ 2,5 g/m 2 od 33 do 39 g/m 2 od 40 do 59 g/m 2 od 60 do 179 g/m 2 od 180 do 224 g/m 2 od 225 g/m 2 i powyżej +/ 6,0 proc. +/ 4,0 proc. +/ 3,0 proc. +/ 4,0 proc. +/ 5,0 proc. Autor zaznacza, że dla najczęściej stosowanych gramatur między 60 i 179 g/m 2 tolerancja może być ustalona w dodatkowych uzgodnieniach i obniżona do 2,5 proc. Poniżej przedstawiamy najczęściej podawane przez producentów właściwości (parametry) papierów stosowanych do drukowania książek. Właściwości papierów niepowlekanych (Stefan Jakucewicz Vademecum papierów dla wydawcy, wyd. II zmienione, Map, Warszawa 2007) Nazwa I II III IV V VI VII Gramatura [g/m 2 } 48,8 54 53 60 60 55 90 Grubość [µm] 103 113 110 120 143 110 111 Pulchność [cm 3 /g] 2,1 2,1 2,1 2,0 2,4 2,0 1,2 Spoistość powierzchni [Nr] > 14 > 16 > 16 > 16 > 14 > 14 > 14 Szorstkość [ml/min] < 300 < 250 < 400 < 260 < 300 < 400 < 250 Białość ISO [ISO proc.] 62 62 72 72 62 75 103 Białość CIE [CIE] 82 90 95 92 80 90 146 Nieprzezroczystość [ISO proc.] 93 94 90 92 95 92 91 Absorpcja wody Cobb [g/m 2 ] 20 28 32 26 30 35 30 Wilgotność bezwzględna [proc.] 8,7 8,7 8,7 8,7 8,7 7,5 6,8 Właściwości papierów powlekanych (Stefan Jakucewicz Vademecum papierów dla wydawcy, wyd. II zmienione, Map, Warszawa 2007) Nazwa I II III IV V VI VII Gramatura[g/m 2 ] 60 65 70 80 80 90 100 Grubość [µm] 68 60 70 144 91 99 83 Pulchność [cm 3 /g] 1,10 0,92 0,93 1,80 1,10 1,10 0,83 Spoistość powierzchni IGT [m/s] 1,20 1,50 1,60 1,60 1,8 1,20 1,40 Szorstkość PPS [µm] 2,30 2,20 1,00 2,20 4,50 2,40 0,90 Białość ISO [ISO proc.] 92 91 90 75 94 95 Białość CIE [CIE] 125 120 113 123 Barwa CIE [L*] 95,50 93,50 92,50 Barwa CIE [a*] 0,50 1,00 0,90 Barwa CIE [b*] 5,70 8,00 5,00 Nieprzezroczystość [ISO proc.] > 85 2,30 > 91 93 92,50 96 94 Połysk 75 Hunter [proc.] 30 35 60 35 11 30 68 22
Do poszczególnych rodzajów książek powinno się stosować różne rodzaje papieru. Zalecane są następujące rozwiązania: podręczniki szkolne, zeszyty do ćwiczeń, literatura piękna papier o obniżonej białości ISO od 80 proc., biały lub o lekkim odcieniu żółtawym, matowy, o jak najniższym połysku mniejszym od 10 proc. optymalnie od połysku 4-6 proc., o jak największej nieprzezroczystości drukowej min. 95 proc., optymalnie 97 proc.; zalecane są szczególnie papiery objętościowe o wysokim wolumenie literatura techniczna papier biały, matowy o połysku poniżej 40 proc., optymalnie poniżej 15 proc. i jak największej nieprzezroczystości drukowej na poziomie min. 95 proc., optymalnie 97 proc. dokumenty i druki urzędowe papier biały o białości ISO min. 85 proc., matowy o połysku poniżej 40 proc., optymalnie poniżej 15 proc.; w przypadku drukowania dokumentów o długim okresie użytkowania należy zastosować papier o podwyższonej odporności na starzenie, tzw. długowieczny materiały reklamowe papiery o wysokiej białości i wysokim połysku. Papier do książek Tektura introligatorska na okładki Jednym z ważniejszym materiałów dodatkowych do produkcji książek jest tektura introligatorska na okładki. Tektury stosowane w poligrafii można podzielić na tektury introligatorskie i tektury pudełkowe. Stosowany jest też podział na: tektury okładkowe zwykłe (szare), tektury skoroszytowe, tektury segregatorowe oraz preszpan introligatorski. Tektura okładkowa zwykła, zwana szarą, a także tekturą makulaturową, jest wytwarzana głównie z makulatury oraz także z makulatury z dodatkiem ścieru, tzn. w odmianie mieszanej. Nazwa tektura szara pochodzi od jej barwy, jednak obecnie dość często tektura jest barwiona. Jej powierzchnia jest matowa lub jednostronnie gładka. Tektura okładkowa zwykła stosowana jest najczęściej do wykonywania okładek oklejanych i innych produktów introligatorskich. Produkowana jest w gramaturach od kilkuset do kilku tysięcy g/mkw. Przy stosowaniu tektur do produkcji okładek posługujemy się nie gramaturą, ale grubością wyrażoną w mm. Najczęściej stosowane są tektury od 1,0 do 3,5 mm, co odpowiada w przybliżeniu gramaturom od 500 do 2035 g/m 2. 23
Rynek książki w Polsce 2011 Przyszłość papierów drukowych fizyczna przyjemność Stefan Jakucewicz zauważa tendencję do coraz szerszego wykorzystywania w produkcji papieru drukowego mas z odzysku (tj. makulaturowych) oraz mas drzewnych. Istnieje też tendencja do obniżania gramatur papierów zwojowych. W tym zakresie nie zrobiono jeszcze chyba wszystkiego, w związku z tym należy się liczyć z dalszą tendencją do obniżania gramatur stwierdza ten ekspert. Twierdzi też, że ostatnio zaczęła się dynamicznie rozwijać znana co najmniej od kilkunastu lat metoda produkcji wielowarstwowych papierów przeznaczonych do drukowania, stosowana od prawie dziewięćdziesięciu lat do produkcji tektur wielowarstwowych9. Amerykański ekspert przemysłu poligraficznego i wydawniczego Frank Romano uważa, że powoli będzie spadać zapotrzebowanie na niektóre gatunki papieru, gdy w innych gatunkach potrzeby będą rosnąć. Spadnie popyt na papier gazetowy w arkuszach i zwojach, natomiast wzrośnie zapotrzebowanie na papier arkuszowy do druku cyfrowego oraz do urządzeń biurowych i domowych. Spadną też nakłady w druku, gdyż będzie coraz większe zapotrzebowanie na mniejsze czy wręcz domowe nakłady wykonywane w druku na papierze w arkuszach10. Prognozy dotyczące przyszłości druku i wykorzystania papieru nie są optymistyczne, chociaż różni eksperci szukają pozytywnych kierunków. Obserwujemy również rosnące zainteresowanie materiałami drukowanymi broszurami i zaproszeniami na spotkania promocyjne czytamy w materiale promocyjnym Arctic Paper11. Znajdujemy tam też ocenę, że ponieważ coraz więcej materiałów publikowanych jest cyfrowo i nigdy nie trafia na papier, a dominującym nurtem jest digitalizacja dosłownie wszystkiego, to materiały drukowane na papierze nabierają unikalnego i ekskluzywnego charakteru artykułów wyrabianych ręcznie. Jednocześnie przedstawiono opinię, że ze względu na koszty i łatwość użycia większość drukarzy decyduje się na klasyczny, powlekany papier graficzny, a przeforsowanie wybranego przez siebie rodzaju papieru wymaga nieco starań i uporu12. Cytowany w materiale Arctic Paper ekspert Nicklas Hultman z firmy Valentin&Byhr z Göteborga twierdzi nawet, że: przy drukowaniu materiałów przeciwwagę dla treści zdigitalizowanych stanowić będzie papier przyjemny w dotyku, stymulujący zmysł węchu. Zamiast treści, które w internecie wyszukuje się \\ 9. Stefan Jakucewicz Vademecum papierów dla wydawcy, wyd. II zmienione, Map, Warszawa 2007. \\ 10. Frank Romano The Future of Print in 21st Century, Eastman Kodak Company 2010. \\ 11. Biuletyn Arctic Paper nr 1 (38)/2011. \\ 12. I bid. 24
szybko, by jeszcze szybciej o nich zapomnieć, mamy tu do czynienia z materiałem dającym fizyczną przyjemność13. Rozważanie te zakończmy nowinką, jaka dotarła do nas tuż przed oddaniem tego tekstu do druku. Powszechnie istnieje świadomość, że rozwój technologiczny w produkcji papieru jest nieuchronny. Ta najnowsza informacja zapowiada kolejną rewolucję w postaci wprowadzenia na rynek papieru do wielokrotnego użytku, jakiego produkcję uruchamia tajwańska firma Display Technology Center. Do druku na takim papierze ma być wykorzystywana technologia druku termicznego wykorzystywana od lat w telefaksach. Jak czytamy w opublikowanej informacji, w chwili gdy wydrukowana wiadomość nie jest już potrzebna, może zostać wymazana, a papier zadrukowany ponownie. Żywotność jednej kartki ma wynieść do 260 wydruków. Wynalazek polega na zastosowaniu nowatorskiej powłoki i2r e - Paper. Cena arkusza produkowanego już na Tajwanie nowego papieru w formacie A4 wynosi 2 USD, ale producent zapowiada, że dopiero za dwa lata papier ten pojawi się w sprzedaży14. Papier do książek \\ 13. I bid. \\ 14. Puls Biznesu z 9 dn. sierpnia 2011. 25
Rozdział drugi Cztery mity o przemyśle papierniczym