KONCEPCJA ROZWOJU INFRASTRUKTURY I PROMOCJI TWORZONEGO SZLAKU ZIEMI ŁUKOWSKIEJ

KONCEPCJA ROZWOJU INFRASTRUKTURY I PROMOCJI TWORZONEGO SZLAKU ZIEMI ŁUKOWSKIEJ Lublin czerwiec 2011

Opracowanie: mgr inż. arch. Joanna Mużykowska mgr inż. arch. Sebastian Łuczkiewicz Zleceniodawca: Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Razem Ku Lepszej Przyszłości w Łukowie, ul.świderska 12, 21-400 Łuków Materiały źródłowe: KONCEPCJA TWORZENIA SZLAKU ZIEMI ŁUKOWSKIEJ - Lokalna Grupa Działania RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI opracowanie: Michał Świder, Grzegorz Uss, Paweł Warowny, Łuków 2010r. Mapa topograficzna w skali 1 : 50 000 arkusze 115.1-115.4, 116.1,116.3,125.1, 125.3,125,4,126.1,126.3. użyta w opracowaniu udostępniona z państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego na podstawie umowy DIO/58/Z/10 z dnia 28 maja 2010 r. Zawartej ze Skarbem Państwa Głównym Geodetą Kraju, reprezentowanym przez Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii. Arkusz 125.2 j.w. na podstawie umowy DIO/67/Z/10. Bazy Danych Państwowego Rejestru Granic oraz powierzchni jednostek podziału terytorialnego obejmującej Gminy członkowskie LGD wykorzystane w opracowaniu na podstawie umowy PRG/17/2010 z 14 czerwca 2010 r. Zawartej z Głównym Geodetą Kraju reprezentującym Skarb Państw 2

SPIS TREŚCI str 1. Cel opracowania 4 2. Analiza proponowanego przebiegu Szlaku w odniesieniu do istniejących i planowanych szlaków turystycznych na terenie Ziemi Łukowskiej 5 3. Propozycje podziału Szlaku na odcinki (odsłony tematyczne) wraz ze wskazaniem przebiegu poszczególnych odcinków Szlaku i występujących atrakcji turystycznych 4. Wytyczne dotyczące przyszłego oznakowania szlaku (ze wskazaniem wymogów prawnych, technicznych i organizacyjnych w tym zakresie) 7 50 5. Wskazanie najważniejszych elementów rozwoju infrastruktury technicznej na Szlaku (z uwzględnieniem jej lokalizacji, funkcjonalności oraz orientacyjnych kosztów) 70 6. Propozycja form i instrumentów promocji Szlaku 91 3

1. Cel opracowania Każdy region posiada wyjątkowe, charakterystyczne dla niego cechy środowiska przyrodniczego, kulturowego (czy cechy społeczno-ekonomiczne) czyniące go wyjątkowym, jedynym w swoim rodzaju. Nie wszystkie wyróżniają się jednak w zdecydowany, widoczny już na pierwszy rzut oka sposób. Brak takich charakterystycznych, łatwo identyfikowalnych cech powoduje iż obszary takie często są często postrzegane jako nieatrakcyjne turystycznie. Jednym z takich niedocenianych miejsc jest Ziemia Łukowska. Rzeczywiście występuje tutaj niewiele obiektów powszechnie uważnych za najbardziej wartościowe : jak chociażby obiekty dziedzictwa kulturowego o szczególnym znaczeniu (np. dobrze zachowany zamek, czy Stare Miasto z bogatą historią ) czy przyrodnicze (np. duży rekreacyjny zbiornik wodny, góry). Ziemia Łukowska położona na pograniczu przenikających się trzech regionów kulturowych: Mazowsza, Podlasia i Lubelszczyzny przejęła po części cechy każdego z nich. Dlatego też nie wykształciły się tutaj charakterystyczne identyfikatory wyróżniające ją na tle innych regionów etnograficzno-kulturowych. Nie oznacza to jednak, iż nie ma tutaj niczego cennego i godnego wyeksponowania. Przeciwnie, Ziemia Łukowska pełna jest wartościowych obiektów a nawet prawdziwych perełek w skali regionalnej i krajowej, które warto a nawet trzeba pokazać. Zaliczyć do nich można historyczne (np. Dwór w Jagodnem, ruiny zamczyska w Wilczyskach, ruiny pałacu w Staninie) kulturowe, czy etnograficzne (np. imprezy kulturalne w Woli Gułowskiej) i przyrodnicze (Rezerwat kra Jurajska, rezerwat Jata, liczne wyrobiska pozwalające na uprawianie geoturystyki, doliny rzeczne z torfowiskami). Przeprowadzona waloryzacja wskazuje na swobodne rozmieszczenie przestrzenne atrakcji oraz bazy j w obszarze. Konieczne jest zatem stworzenie efektywnego narzędzia które łączyłby poszczególne punkty na mapie j. W zamierzeniu rolę tą pełnić ma Szlak Ziemi Łukowskiej. Ponadto atrakcyjnie poprowadzony i dobrze wyposażony Szlak stanowiłby samą w sobie. Teoretycznie można go pokonać w dowolny sposób: samochodem, pieszo lub rowerem. Biorąc jednak pod uwagę jego charakterystykę (ukształtowanie terenu, odległości pomiędzy poszczególnymi punktami turystycznymi itd.) wydaje się iż powinien być on sprofilowany jako szlak rowerowy. Stąd też wszystkie prace analityczno-projektowe zawarte w niniejszym opracowaniu przeprowadzone zostały pod kątem potrzeb turystyki rowerowej. Turystyczno-krajoznawczy Szlak Ziemi Łukowskiej ma wszelkie podstawy aby zaistnieć i dobrze funkcjonować opierając się w znacznej mierze na istniejących walorach i bazie j. Utworzenie Szlaku będzie wpływało na zwiększenie atrakcyjności j obszaru oraz na podniesienie wśród mieszkańców LGD poczucia wartości i wyjątkowości miejsca w którym żyją. Aby tak się stało koniecznych jest szereg działań, które umożliwią jego zainicjowanie oraz realizację. Pierwszym milowym krokiem w kierunku jego realizacji było opracowanie Koncepcji Szlaku Ziemi Łukowskiej. Niniejsza Koncepcja Rozwoju Infrastruktury i Promocji Tworzonego Szlaku Ziemi Łukowskiej stanowi następny etap prac analityczno projektowych związanych z jego utworzeniem. Obejmuje ona takie zagadnienia jak: pogłębiona waloryzacja, uwarunkowania prawne i wytyczne dotyczące jego oznakowania oraz propozycje form i instrumentów promocji szlaku. Koncepcja wskazuje także lokalizacje węzłów lnych (MORy) oraz elementy składające się na ich wyposażenie (wraz z orientacyjnymi kosztami). 4

2. Analiza proponowanego przebiegu Szlaku w odniesieniu do istniejących i planowanych szlaków turystycznych na terenie Ziemi Łukowskiej Projektowany szlak zlokalizowany jest w obszarze aktywności Lokalnej Grupy Działania Razem Ku Lepszej Przyszłości. Jego przebieg wyznaczono na terenie gmin: w powiecie łukowskim: Łuków, Stoczek Łukowski, Wola Mysłowska, Krzywda, Adamów, Serokomla, Wojcieszków, Stanin, Trzebieszów. w powiecie ryckim: Kłoczew, Nowodwór. Na fragmentach szlak nieznacznie wykracza poza obszar działania LGD, co jest pochodną zastanego układu komunikacyjnego i możliwości dojazdu do atrakcyjnych punktów turystycznych znajdujących się w pobliżu szlaku. 5

Długość trasy głównej szlaku wynosi 285,5 km. Wschodnia strona szlaku na odcinkach przecina lub pokrywa się z istniejącymi szlakami turystycznymi tj.: szlakiem dziedzictwa kulturowego Szlak Muzealny, Szlak Kultury Wsi i Miasteczek oraz Szlak Wielkich Pisarzy, regionalnym szlakiem pieszym im. Generała Kleeberga jak również Szlakiem im. Heyka Sienkiewicza. Szlak im. Generała Kleeberga: oznaczony kolorem zielonym (122km) prowadzi z Dęblina przez Bobrownik - Sarn - Ułęż - Sobieszyn - Wolę Gułowską - Poizdów - Kock - Borki - Radzyń Podlaski - Branicę Radzyńską do Czemiernik (przebieg szlaku wg www.deblin.pttk.pl). Szlak im. Heyka Sienkiewicza: oznaczony kolorem niebieskim (70km) wiedzie z Łukowa Dworzec PKP, przez Sarnów, Krzywdę, Burzec, Wojcieszków, Adamów, Wolę Gułowską, Wolę Okrzejską do Okrzei. W obszarze występuje także szlak turystyczny Szlak Powstań Narodowych, który prowadzi ze Stoczka Łukowskiego przez Domanice, Iganie, Mokobody, Liw, Węgrów do Miedznej. Ponadto w analizowanym obszarze planuje się realizację następujących szlaków: Szlaku Dworów Szlacheckich i Rezydencji Magnackich Powiatu Ryckiego: ma przebiegać przez Dębli), Bobrowniki, Kośmin - gmina Zyrzyn, Sarny, Żabianka, Ułęż, Sobieszyn, Podlodów, Zadybie Stare, Jagodne, Ryki. (przebieg szlaku wg www.dwory.cal.pl). Organizatorem trasy jest Biuro Turystyki Szkolnej w Dęblinie. Planowane jest powołanie na trasie dwóch schronisk młodzieżowych, wyznaczenie miejsc biwakowych( pola namiotowe), wyznaczenie miejsc na ogniska. Szlaku Szlacheckiego na terenie Powiatu Łukowskiego: prowadzony ma być na terenie powiatu łukowskiego, na terenie gmin: Łuków, Krzywda, Wola Mysłowska, Stanin. Jego głównym celem jest eksponowanie atrakcji związanych ze staropolską tradycją szlachecką oraz historią regionu. 6

3. Propozycje podziału Szlaku na odcinki (odsłony tematyczne) wraz ze wskazaniem przebiegu poszczególnych odcinków Szlaku i występujących atrakcji turystycznych Opierając się na: Koncepcji tworzenia szlaku ziemi Łukowskiej (punkt wyjścia dla dalszych prac związanych z wyznaczaniem i zagospodarowaniem szlaku) Inwentaryzacji terenowej (przy udziale Grzegorz Ussa oraz Michała Świdra) Dostępnych materiałach turystycznych dotyczących analizowanego obszaru (mapy, foldery, przewodniki, strony internetowe itd.) dokonano ponownej waloryzacji j projektowanego szlaku. Waloryzacja obejmowała wszystkie gminy wchodzące w skład Lokalnej Grupy Działania Razem ku lepszej Przyszłości t.j.: Adamów, Kłoczew, Krzywda, Łuków, Nowodwór, Serokomla, Stanin, Stoczek Łukowski, Miasto Stoczek Łukowski, Trzebieszów, Wojcieszków, Wola Mysłowska. Obejmowała przede wszystkim obszary i miejscowości przez które bezpośrednio przebiega proponowany szlak wraz z najbliższą okolicą. Nie jest to zatem kompleksowa waloryzacja przestrzeni j całego obszaru wymienionych gmin. Należy także mieć na uwadze iż przebieg obecnie wyznaczonej trasy może ulec pewnym korektom na etapie dalszych prac na szlakiem. Niniejsza waloryzacja obejmowała następujące zagadnienia: i administracyjne, istniejąca i para, oraz istniejące. Wyodrębniono tzw. punkty główne bezpośrednio położone na szlaku (oznaczone cyframi arabskimi: 1,2,3 itd.), oraz przyporządkowane im punkty dodatkowe położone w ich sąsiedztwie (oznaczone jako: 1.1, 1.2; 2.1 itd). Każdy punkt główny (wraz z przyporządkowanymi do niego punktami dodatkowymi) opisany został w oddzielnej tabeli tzw. karcie. Taki sposób zapisu powoduje iż informacje mogą być łatwo aktualizowane lub uzupełniane o nowe pozycje. Numeracje rozpoczęto w miejscowości Łazy/gmina Wojcieszków (punkt 1), a zakończono przesuwając się w kierunku odwrotnym do wskazówek zegara w miejscowości Zofibór/ gmina Wojcieszków (punkt 58). Rozmieszczenie punktów pokazuje zamieszczony schemat. 7

Punkty na trasie szlaku 8

1 miejscowość /gmina/ ŁAZY /Gm. Łuków/ i para 51 55 N 22 25 E brak: najbliższe hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok. 3 km Łukowie kapliczka wybudowana ok. 1935 roku malownicza dolina rzeki Krzny Południowej seminaturalny krajobraz Widok pól 2 miejscowość ALEKSANDRÓW /Gm. Łuków/ i para 51 54 N 22 27 E brak: najbliższe hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok. 6 km Łukowie rezerwat Las Wagramski rezerwat florystyczny chroniący wawrzynek główkowy pomnik przyrody 3 dęby szypułkowe w Wagramie (3 km w kierunku wschodnim) Widok na okoliczne pola Wagram pomniki przyrody Wawrzynek główkowy *zdjęcie - www.gniazdko.com 9

3 miejscowość STRZYŻEW /Gm. Łuków/ i para - 51 55 N 22 30 E brak: hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym 9 km obok Łukowie Zarzecze Łukowskie zabytkowy kościół drewniany *zdjęcie Grzegorz Uss Turze Rogi - miejsce rekreacyjne Sołtysi Dołek *zdjęcie Grzegorz Uss Turze Rogi rzeźba na skwerze *zdjęcie Grzegorz Uss 3.1 Zarzecz Łukowski, wieś, gmina Łuków (51 55 N 22 32 E), odległość ok. 2km: zabytkowy kościół drewniany z roku 1920 (przeniesiony z Piszczacza) punkt turystyczny w okolicy szlaku: 3.2 Sokule, wieś, gmina Kąkolewnica (pow. radzyński), odległość ok. 4km: grodzisko średniowieczne 3.3 Turze Rogi : wieś, gmina Łuków (51 55 N 22 28 E), odległość ok. 3km miejsce rekreacyjne Sołtysi Dołek zadaszenia, ławki, miejsce wypoczynku na trasie pieszej lub rowerowej (parking dla samochodów) stadnina koni wraz z gospodarstwem agroturystycznym 4 miejscowość SZANIAWY-PONIATY /Gm. Trzebieszów/ 51 57 N 22 31 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, 10

i para bankomaty, stacje paliw w leżącym 5 km w Trzebieszowie kompleks leśny - Radzyński Obszar Chronionego Krajobrazu ) Szkoła podstawowa *zdjęcie Grzegorz Uss Kosciół w Szaniawach *zdjęcie LGD Rezerwat Kania *zdjęcie LGD punkt turystyczny w okolicy szlaku: 4.1 rezerwat przyrody Kania, odległość ok. 2km: zbiorowiska dębniaka turzycowego 5 miejscowość TRZEBIESZÓW /Gm. Trzebieszów/ i para 51 55 N 22 30 E miejsca noclegowe (pokoje gościnne w Gminnym Ośrodku Kultury tel. (25) 7960383), gastronomia, bankomaty, stacje paliw kościół parafialny murowany z 1863 roku Popławy-Rogale - dwór Popławy-Rogale - stadnina koni *zdjęcie Grzegorz Uss Popławy-Rogale - stadnina koni punkt turystyczny w okolicy szlaku: 5.1 Popławy-Rogale, wieś, gmina Trzebieszów, odległość ok. 3km: dwór drewniany z II połowy XIX w.- mieszkała w nim Helena Mniszkówna autorka Trędowatej stadnina koni krwi arabskiej wraz z gospodarstwem agroturystycznym 11

5.2 Trzebieszów Kolonia, wieś, gmina Trzebieszów, odległość ok. 1km: urządzony teren rekreacyjny 6 miejscowość JAKUSZE /Gm. Trzebieszów/ i para 52 1 N 22 36 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw zlokalizowane są w Trzebieszowie (ok. 10km) drewniany wiatrak typu "koźlak" - 1880 Widok na okoliczne pola Drewniany wiatrak 7 miejscowość WIERZEJKI /Gm. Trzebieszów/ i para 52 1 N 22 33 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw zlokalizowane są w Trzebieszowie (ok. 13km) kaplica murowana z drewnianym krzyżem z 1888 roku 12

8 miejscowość ZEMBRY /Gm. Trzebieszów/ i para 52 02 N 22 31 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw zlokalizowane są w Trzebieszowie (ok. 17km) kościół zabytkowy, drewniany Izba Pamięci Ludowej przy kościele parafialnym zabytkowa kaplica z 1897 roku pomnik upamiętniający pomordowanych mieszkańców podczas II wojny światowej Dzwonnica przy kościele w Zembrach *zdjęcie Grzegorz Uss Kościół w Zembrach 9 miejscowość MIKŁUSY /Gm. Trzebieszów/ i para 51 57 N 22 01 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw zlokalizowane są w Trzebieszowie (ok. 18km) zabytkowa kaplica z 1899 13

Zaolszynie teren rekreacyjny Zakładów Mięsnych Wierzejki *zdjęcie Grzegorz Uss Zaolszynie teren rekreacyjny Zakładów Mięsnych Wierzejki *zdjęcie Grzegorz Uss Zaolszynie teren rekreacyjny Zakładów Mięsnych Wierzejki *zdjęcie Grzegorz Uss punkt turystyczny w okolicy szlaku: 9.1 Zaolszynie, wieś, gmina Trzebieszów, odległość ok. 1km: zabytkowa kaplica z 1929 urządzony teren rekreacyjny festyny rodzinne w okresie letnim łowiska wędkarskie 10 miejscowość /gmina/ WÓLKA KONOPNA /Gm. Trzebieszów/ i para 52 2 N 22 28 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw zlokalizowane są w Trzebieszowie (ok. 20km) pomnik pamięci partyzantów z organizacji WiN Zabudowa w Wólce Konopnej *zdjęcie - www.eholiday.pl Pomnik żołnierzy WiN *zdjęcie Grzegorz Uss 11 miejscowość /gmina/ GOŁOWIERZCHY /Gm. Trzebieszów/ 52 1 N 22 29 E 14

i para najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw zlokalizowane są w Trzebieszowie (ok. 22km) pomnik Antoniego Ławeckiego upamiętniający miejsce śmierci adiutanta ks. St. Brzóski podczas powstania 1863 roku zagroda z licznymi przykładami nietypowego, nowoczesnego rękodzielnictwa ludowego Zagroda z nietypowym rękodziełem ludowym Zagroda z nietypowym rękodziełem ludowym Pomnik Antoniego Ławeckiego 12 miejscowość /gmina/ CELINY /Gm. Trzebieszów/ i para 52 00 N 22 28 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Łukowie (ok. 10 km) i Trzebieszowie (ok. 26km) kościół parafialny kaplica Kapliczka w Celinach *zdjęcie Grzegorz Uss Kościół parafialny * zdjęcie - /ww.diecezja.siedlce.pl 15

13 miejscowość /gmina/ KRYNKA /Gm. Stoczek Łukowski/ i para 52 00 N 22 23 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Łukowie (ok. 8 km) kościół parafialny zespół dworsko-pałacowy dawne Nadleśnictwo Łuków seminaturalny krajobraz Gołaszyn - rezerwat Kra Jurajska Zabytkowy drewniany dwór *zdjęcie Grzegorz Uss Dawna Leśniczówka punkt turystyczny w okolicy szlaku 13.1 Gołaszyn : wieś, gmina Łuków (51 57 N 22 22 E), odległość ok. 8.0 km rezerwat Kra Jurajska rezerwat przyrody nieożywionej z unikalnymi w skali świata złożami amonitów parking leśny - przy drodze krajowej 63 w kompleksie leśnym Kryńszczak pomnik bitwy partyzanckiej która rozegrała się 20.07.1944 r. pomiędzy oddziałami AK a Wehrmachtem kompleks leśny wchodzący w skład Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu 14 miejscowość /gmina/ BIARDY /Gm. Łuków/ i para 52 01 N 22 18 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Łukowie (ok.12 km kościół parafialny kaplica murowana (pierwotnie drewniana) z 1874 karawaka drewniany zabytkowy krzyż z końca XIX w., wzniesiony w 16

czasach epidemii tyfusu kopalnie żwiru z odsłonięciami przedstawiającymi budowę geologiczną strefy marginalnej zlodowacenia warty Stara szkoła *zdjęcie Grzegorz Uss Karawaka stary drewniany krzyż *zdjęcie Grzegorz Uss Kopalnia żwiru *zdjęcie Grzegorz Uss 15 miejscowość /gmina/ GRĘZÓWKA /Gm. Łuków/ i para 51 59 N 22 17 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Łukowie (ok. 10 km) kościół z plebanią aleja lipowa pomnik przyrody złożony z 46 lip cmentarz mogiła żołnierzy z 1939 roku rzeźbiarz ludowy p. Sadło historyczna zabudowa wiejska pokryta strzechą parking leśny na skraju kompleksu leśnego Kryńszczak obok cmentarza kompleks leśny wchodzący w skład Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu liczne kapliczki na terenie wsi z XIX i XX w. Łysa Góra typowa, śródlądowa wydma paraboliczna, obecnie eksploatowana, proponowana forma ochrony jako stanowisko dokumentacyjne Zabudowa regionalna *zdjęcie Grzegorz Uss Zabudowa regionalna *zdjęcie Grzegorz Uss Aleja lipowa *zdjęcie Grzegorz Uss 17

punkt turystyczny w okolicy szlaku 15.1 Klimki : wieś, gmina Łuków (51 57 N 22 22 E), odległość ok. 4 km Pomnik Ks. Brzóski wzniesiony w 1928r. parking leśny wewnątrz kompleksu leśnego Kryńszczak pomiędzy Dąbiem a Klimkami kompleks leśny wchodzący w skład Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu Łysa Góra typowa, śródlądowa wydma paraboliczna, obecnie eksploatowana 15.2 Ośrodek Wypoczynkowy "Zimna Woda" ul. Wypoczynkowa 1, 21-400 Łuków tel. (25) 798 30 35 36 www.zimnawoda.oit.pl - 35 całorocznych miejsc noclegowych (dwór) - 80 miejsc noclegowych latem (domki campingowe) - zaplecze gastronomiczne: bar i restauracja - pełnowymiarowe boisko do piłki nożnej - boiska do gier i zabaw - wypożyczalnia sprzętu wodnego - kąpielisko 16 miejscowość ŻDŻARY /Gm. Łuków/ i para 51 56 N 22 12 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Łukowie (ok. 12 km) parking, miejsce popularnych grzybobrań miejsce rekreacyjne Babia Góra: miejsce biwakowe, możliwa organizacja ognisk i spotkań plenerowych, rekonstrukcje wydarzeń z okresu II Wojny Światowej Ranczo - Teren rekreacyjny Ranczo - Teren rekreacyjny Mokradło w rezerwacie Jata w okresie wiosennym w tle ścieżka edukacyjna *zdjęcie LGD 18

punkt turystyczny w okolicy szlaku 16.1 Dąbie: wieś, gmina Łuków (51 55 N 22 15 E), odległość ok. 3 km kościół 16.2 Rezerwat Jata: ścisły rezerwat przyrody chroniący jodłę na jej północnym skraju zasięgu; ścieżka edukacyjna o dł. 4,5 km w rezerwacie; Pomnik Partyzantów Pomnik AK pomnik upamiętniający walki partyzanckie AK podczas II wojny świat owej 17 miejscowość JEDLANKA /Gm. Stoczek Łukowski/ i para 51 56 N 22 6 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Stoczku Łukowskim (ok. 10 km) Kościół, zabytkowa kostnica cmentarz mogiła żołnierzy z 1939 roku kompleks leśny wchodzący w skład Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu kopalnia piasku i fabryka cegieł silikatowych (możliwość utworzenia stanowiska dokumentacyjnego) zabytkowa zabudowa regionalna Zabytkowa kostnica * zdjęcie- www.stoczeklukowski.pl Odsłonięcie piaszczysto-żwirowych osadów sandrowych w kopalni w Jedlance *zdjęcie LGD Zabudowa regionalna * zdjęcie- www.stoczeklukowski.pl 19

18 miejscowość STARE KOBIAŁKI /Gm. Stoczek Łukowski/ i para 51 57 N 22 01 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Stoczku Łukowskim (ok. 3 km) pomniki przyrody zabytkowa grupa świerków i aleja grabowa zabytkowa regionalna zabudowa Widok na pola *zdjęcie - www.starekobialki.yoyo.pl Zabudowa regionalna *zdjęcie - www.starekobialki.yoyo.pl Widok wsi *zdjęcie - www.starekobialki.yoyo.pl punkt turystyczny w okolicy szlaku: 18.1 Zabiele : wieś, gmina Stoczek Łukowski (51 57 N 21 59 E), odległość ok. 3,4 km od 18 domek myśliwski pole biwakowe przy domku myśliwskim kwatery agro (Jadwiga i Stanisław Piszczek, Zabiele 63, Wacław Stosio, Zabiele 76 A) pozostałości młyna wodnego dolina rzeki Świder, malownicza panorama rzeki meandry, żeremie i tamy bobrowe, element Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu punkty widokowe na dolinę Świdra oraz zalesione wzgórza morenowe, storczyki na łąkach Mini ZOO gospodarstwo pasjonatów ptaków (bażanty, kaczki, pawie, strusie) 19 miejscowość ZGÓRZNICA /Gm. Stoczek Łukowski/ i para 51 58 N 21 58 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Stoczku Łukowskim (ok. 1,4 km) 20

urozmaicona rzeźba terenu oraz osady z okresu zlodowacenia Warty (potencjał dla rozwoju geoturystyk)i Pomnik bitwy z roku 1831 pod Stoczkiem Łukowskim (Powstanie Listopadowe) kamienny obelisk wzniesiony w 1931 roku Pomnik POW krzyż metalowy umieszczony pomiędzy czterema brzozami zasadzonymi w 1918 roku Rezerwat Kulak Cegielnia Pomnik bitwy z roku 1831 pod Stoczkiem Łukowskim punkt turystyczny w okolicy szlaku 19.1 Cegielnia, gmina Stoczek Łukowski odległość ok. 3km od 19: pozostałości manufakturowej wytwórni cegły palonej z okresu przedwojennego, w jej otoczeniu kręcono sceny do filmu Noce i Dnie 19.2 rezerwat KULAK: rezerwat florystyczny położony na terenie gmin Wodynie i Stoczek Łukowski, odległość ok. 2,5km stanowiska ochrony kilku gatunków roślin - zwłaszcza rosiczki długolistnej i okrągłolistnej, kruszczyka szerokolistnego, grzybienia białego i listery jajowatej 20 miejscowość WÓLKA POZNAŃSKA /Gm. Stoczek Łukowski/ i para 51 57 N 22 01 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Stoczku Łukowskim (ok. 2 km) młyn drewniany z II połowy XIX w. agroturystyka : Mirosława i Adam Okuń, Wólka Poznańska 11 A 21-450 Stoczek Łukowski, Tel. [025] 796 31 25, 4 pokoje (11 miejsc ), możliwość rozbicia namiotu 21

Wólka Poznańska - młyn wodny * zdjęcie - UG Stoczek : 21 miejscowość STOCZEK ŁUKOWSKI /Gm. Stoczek Łukowski/ i para 51 58 N 21 58 E główne miejsce koncentracji bazy j (obok miasta Łukowa) na szlaku: Zajazd Rosa ul. Piaski 9, 21-450 Stoczek Łukowski tel. 0 25 797 02 88: restauracja, 50 całorocznych miejsc noclegowych Ośrodek Wypoczynkowy Izydory ul. Nowoprojektowana 1 21-450 Stoczek Łukowski ul., www. izydory.pl : - 25 całorocznych miejsc noclegowych (dwór) - 70 sezonowych miejsc noclegowych latem (domki campingowe) - zaplecze gastronomiczne, plac gier i zabaw, zalew i staw rekreacyjny, wypożyczalnia sprzętu wodnego małpi gaj Szkolne Schronisko Młodzieżowe( sezonowe) Internat Zespołu Szkół, Plac St. Wielgóska 5 tel. 25 797 02 61 agroturystyka: Wiesław Mucha, tel. (025) 796 36 36, (6 miejsc); Elżbieta i Piotr Domańscy, Kisielsk 21 C, 21-450 Stoczek Łukowski, tel. (025) 797 30 38, (6 miejsc) obiekty gastronomiczne, sklepy, bankomaty, stacje paliw itd. neogotycki kościół parafialny z 1934 roku cmentarny kościół drewniany z XVIII w. pomnik Tadeusza Kościuszki murowany pomnik z 1917 roku pomnik Ignacego Braulioskiego pomnik poległego żołnierza POW pomnik Jana Pawła II pomnik na placu kościelnym pomnik gen. Józefa Dwernickiego kamienny cokół z miedzianym popiersiem na skwerze miejskim pomnik Ostoi murowany pomnik z 1947 roku pomnik ofiar II Wojny Światowej krzyż powstańców metalowy krzyż upamiętniający miejsce straceń powstańców styczniowych (1864 r.) Targowica punkt widokowy na miasto i miejsce targu organizowanego we wtorek stawy w dolinie Świdra urozmaicona rzeźba terenu oraz osady z okresu zlodowacenia Warty 22

możliwość rozwoju geoturystyki Dwór Zgórznica z przełomu XIX i XX wieku (podczas wojny stanowił siedzibę dowództwa AK), obecnie użytkowany turystycznie (Ośrodek Wypoczynkowy Izydory) cykliczne imprezy kulturalno-rekreacyjne: Sejmik Wiejskich Zespołów Teatralnych coroczna przegląd teatrów wiejskich z zabawami, kiermaszami i wystawami; Dwór Zgórznica z przełomu XIX i XX wieku - Ośrodek Wypoczynkowy Izydory Widok z Izydorów na kościół w Stoczku Łukowskim Skwer w centrum Stoczka Łukowskiego 22 miejscowość KISIELSK /Gm. Stoczek Łukowski/ i para 51 55 N 21 58 E najbliższe hotelowe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Stoczku Łukowskim (ok. 5 km) agroturystyka: Elżbieta i Piotr Domańscy, Kisielsk 21 C, 21-450 Stoczek Łukowski, tel. (025) 797 30 38, 6 miejsc seminaturalny krajobraz doliny Świdra zabudowa regionalna Widok na okoliczne pola Zabudowa regionalna * zdjęcie- ww.stoczeklukowski.pl Zabudowa regionalna * zdjęcie- www.stoczeklukowski.pl 23

23 miejscowość CIECHOMIN /Gm. Wola Mysłowska/ i para 51 52 N 21 57 E szkolne schronisko młodzieżowe, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Żelechowie (ok. 6 km) kapliczka przydrożna kapliczka dwukondygnacyjna kapliczka przydrożna w postaci kamiennego słupa, dwukondygnacyjna (w kierunku wsi Wilczyska) Kapliczka *zdjęcie - pl.wikipedia.org punkt turystyczny w okolicy szlaku: 23.1 Baczków: wieś, gmina Wola Mysłowska (51 52 N 21 55 E), odległość ok. 3,8 km park w parku 4 pomniki przyrody (jesiony, lipa) droga Ciechomin Baczków możliwość przejazdu oryginalną drogą brukowaną, tzw. kocimi łbami 24 miejscowość WILCZYSKA /Gm. Wola Mysłowska/ i para 51 51 N 21 54 E szkolne schronisko młodzieżowe, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Żelechowie (ok. 5 km) zespół dworsko-parkowy z połowy XIX w. (siedziba rodu Korzybskich) do niedawna użytkowany jako szkoła, W skład założenia wchodzi także park z ogromnymi klonami, dębami, jesionami i kasztanowcami (proponowana ochrona pomnikowa), brama wjazdowa oraz aleja lipowa ruiny zamku nieliczne pozostałości zamku obronnego z XV wieku, podczas potopu szwedzkiego (połowa XVII w.) został on doszczętnie zniszczony 24

kościół parafia z XIII/XIV wieku, kościół wielokrotnie przebudowywany (stan obecny z połowy XX w.) młyn wodny drewniany z II połowy XIX wieku (obecnie elektryczny ) cmentarz m.in. mogiła powstańcza z 1863 r.,nagrobek rodziny Korzybskich, mogiła żołnierska z 1939 roku kapliczka z XIX wieku w kształcie groty kamiennej funkcjonująca kuźnia Dawna droga prowadząca do dworu Zabytkowy dwór dawniej szkoła Drewniany młyn *zdjęcie LGD 25 miejscowość WOLA MYSŁOWSKA /Gm. Wola Mysłowska/ i para 51 50 N 21 57 E szkolne schronisko młodzieżowe, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Żelechowie (ok. 8 km) mogiła żołnierska (4 poległych żołnierzy z 1939 roku) Wola Mysłowska - Mogiła żołnierska przy UG *zdjęcie LGD Mysłów - pozostałości dworskich zabudowań gospodarczych *zdjęcie - www.dwory.cal.pl punkt turystyczny w okolicy szlaku: 25.1 Mysłów: wieś, gmina Wola Mysłowska (51 50 N 21 58 E), odległość ok. 2,7 km zespół parkowy park wraz z przylegającym stawem, w parku dwa pomniki przyrody (jesiony) zbiorowa mogiła miejsce spoczynku powstańców z 1863 roku 25

25.2 Wandów: wieś, gmina Wola Mysłowska (51 51 N 22 03 E), odległość ok. 9,6 km kościół cmentarz kwatera żołnierska z września 1939 roku 25.3 Osiny: wieś, gmina Wola Mysłowska (51 51 N 22 03 E), odległość ok. 11,5 km zbiorowa mogiła miejsce spoczynku 25 powstańców z 1863 roku 26 miejscowość JARCZEW /Gm. Wola Mysłowska/ i para 51 48 N 21 57 E szkolne schronisko młodzieżowe, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Żelechowie (ok. 4 km) zespół pałacowo-parkowy: siedziba rodu Podoskich, dwór zbudowany w drugiej połowie XIX wieku, otoczony parkiem z licznymi pomnikami przyrody oraz aleją wielogatunkową stacja IMiGW stacja meteorologiczna badająca stężenie ozonu i SO3 Założenie parkowe Dwór zabytkowy Dwór zabytkowy 27 miejscowość HUTA ZADYBSKA /Gm. Kłoczew/ i para 51 28'N 21 34'E ośrodek wypoczynkowy Eldorado Huta Zadybska 25, 08-550 Kłoczew, www.hetaroi.info/eldorado/osrodek 26 pokoi w hotelu i całorocznych domkach wypoczynkowych zaplecze gastronomiczne zalew rekreacyjno-wędkarski (ok. 12 ha lustra wody) 26

kąpielisko, wypożyczalnia sprzętu wodnego pomosty i stanowiska wędkarskie, wypożyczalnia sprzętu wędkarskiego wypożyczalnia quadów i samochodów terenowych organizacja imprez integracyjnych małpi gaj, ściana wspinaczkowa, most linowy, paintball jak wyżej Kąpielisko w Ośrodku Eldorado Ośrodek Eldorado Ośrodek Eldorado 28 miejscowość ZADYBIE STARE /Gm. Kłoczew/ i para 51 44'N 22 00'E najbliższe hotelowe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Kłoczewie (ok. 5 km) zespół dworski i folwarczny z połowy XIX wieku dwór - obecnie szkoła (określany jako najbrzydszy na południowym Podlasiu) zabytkowa stajnia i stodoła (do renowacji) gorzelnia (na sprzedaż w dobrym stanie) park pomnik poświęcony Pilotom I Pułku Lotnictwa Myśliwskiego Warszawa coroczne imprezy plenerowe w maju i święto lotnika w sierpniu Zabytkowy obiekt podworski Zadybie Stare - dwór - obecnie szkoła Zadybie Stare - zabytkowa gorzelnia 27

28.1 Zaryte: wieś, gmina Kłoczew (51 43 N 21 54 E), odległość ok. 2,5 km falista rzeźba terenu droga seminaturalny krajobraz punkt turystyczny w okolicy szlaku: 28.2 Kurzelaty: wieś, gmina Kłoczew (51 42 N 21 52 E), odległość ok. 5,3 km falista rzeźba terenu droga seminaturalny krajobraz 28.3 Rybaki: wieś, gmina Kłoczew (51 43 N 21 52 E), odległość ok. 3,8 km drewniane młyny wodne - jeden nadal działający (obecnie elektryczny) seminaturalny krajobraz stawy rybne 29 miejscowość KŁOCZEW /Gm. Kłoczew/ i para 51 43'N 21 57'E Zajazd Królewski ul. Długa 26, 08-550 Kłoczew, (25) 751-14-92 20 miejsc noclegowych restauracja i bar łowisko i wypożyczalnia sprzętu wędkarskiego sklepy, pizzeria, bary stacja paliw, bankomat Gminne Centrum Informacji sala sportowa z pełnowymiarowym boiskiem i sauną (do wynajęcia) pole namiotowe, plac z zapleczem na którym corocznie organizowane są imprezy plenerowe zespół kościelny w Kłoczewie: kościół murowany z przełomu XVI i XVII wieku, kaplica, dzwonnica, ogrodzenie z bramą, plebania z XVIII wieku sieć podziemnych, niezbadanych korytarzy pod kościołem i miejscowością Dolina Okrzejki *zdjęcie LGD Kłoczew - Zajazd Królewski *zdjęcie LGD Kłoczew - zespół kościelny 28

punkt turystyczny w okolicy szlaku: 29.1 Wylezin: wieś, gmina Kłoczew (51 42 N 21 54 E), odległość ok. 3,7 km drewniany młyn wodny (nieczynny) staw środowisko życia wielu gatunków ptaków i ssaków (dobry punkt obserwacji przyrody) nad stawem ma powstać świetlica z zapleczem sanitarnym i kuchnią oraz miejsce na postój, ognisko 30 miejscowość JAGODNE /Gm. Kłoczew/ i para 51 44'N 22 00'E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Kłoczewie (ok. 5,6 km) i Hucie Zadybskiej (ok. 17,1 km) założenie dworsko-parkowe z przełomu XVIII i XIX wieku, dwór drewniany (odrestaurowany), rządcówka, park z alejami malownicza droga polna obsadzona kasztanami obiekty gospodarcze: 2 oficyny, kuźnia murowana, spichlerz, obora, stajnia kapliczka murowana przy drodze do dworu stawy rybne pomnik grób pilota z WSOSP Mieszkalna oficyna przy dworze Zabytkowy dwór Zabytkowy dwór 31 miejscowość GÓZD /Gm. Kłoczew/ i para 51 44'N 22 01'E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Kłoczewie (ok. 7,7 km) 29

kościół i plebania mariawicka świetlica z izbą tradycji regionalnych, piec do wypieku chleba, warsztat tkacki kapliczka mariawicka przy której stoi kamienna stara kropielnica pochodząca z rozebranego drewnianego kościoła zabudowa regionalna Kaplica mariawicka * zdjęcie - LGD 32 miejscowość OKRZEJA /Gm. Krzywda/ i para 51 44 N 22 05 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Krzywdzie (ok. 11,6 km) kościół parafialny, z dekoracją i ruchomościami, miejsce ochrzczenia Heyka Sienkiewicza spichlerz z początku XX w. cmentarz z licznymi mogiłami żołnierskimi z okresu II Wojny Światowej kapliczki Kościół w Okrzei * zdjęcie - www.diecezja.siedlce.pl Zabudowa regionalna * zdjęcie - mapa.nocowanie.pl 30

33 miejscowość WOLA OKRZEJSKA /Gm. Krzywda/ i para 51 45 N 22 07 E Szkolne Schronisko Młodzieżowe( sezonowe) przy Szkole Podstawowej tel. 25 755 42 12 pozostałe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Krzywdzie (ok. 8 km) zespół dworski z połowy XIX wieku: od 1966 roku w odrestaurowanej oficynie dworskiej funkcjonuje muzeum Heyka Sienkiewicza, park dworski z rzeźbami ludowymi nawiązującymi do twórczości pisarza zabytkowy młyn gospodarczy w okolicznym lesie grób nieznanego żołnierza oraz pomnik-mogiła powstańców z 1863 roku, którzy walczyli pod dowództwem Antoniego Trzaskowskiego Drewniana rzeźba stojąca przy muzeum Muzeum Heyka Sienkiewicza Zabytkowy młyn gospodarczy 34 miejscowość KOPIEC HENRYKA SIENKIEWICZA /Gm. Krzywda/ i para 51 43 N 22 6 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Krzywdzie (ok. 8 km) Kopiec Heyka Sienkiewicza - punkt widokowy przy drodze usypany w latach 1932-1938 31

Widok z kopca na okoliczne pola Kopiec Heyka Sienkiewicza Rzeźba na szczycie kopca 35 miejscowość GRABÓW SZLACHECKI /Gm. Nowodwór/ i para punkt turystyczny w okolicy szlaku: 51 42 N 22 5 E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Rykach (ok. 14,8 km) i Kłoczewie (ok. 24,6 km- po trasie szlaku) kompleks lasów, popularne miejsce grzybobrań 35.1 Borki - Zawitała: wsie, gmina Nowodwór (51 38'N 22 05'E), odległość ok. 5,9 km do Borek 7,8 km do Zawitały zabytkowa drewniana chałupa: warsztat tkacki, pokazany proces tkania, prezentacja ludowych piosenek śpiewanych gwarą XIX wieczna chałupa w Borkach, (własność prywatna) obecnie w trakcie rewitalizacji i przystosowania do nowych funkcji: Dom Partyzanta (tworzony przez Grupę Rekonstrukcji Historycznej), izba regionalna, karczma z zapleczem kuchenno sanitarnym (serwowane w niej będą potrawy regionalne przygotowywane przez okoliczne gospodynie) świetlica (bilard, stół do ping-ponga, TV, zaplecze kuchenne) 36 miejscowość NOWODWÓR /Gm. Nowodwór/ i para 51 38'N 22 05'E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Rykach (ok. 16 km) i Kłoczewie (ok. 31,3 km - po szlaku; 16,7 km pozostałymi drogami) 32

pomnik Wacława Nałkowskiego (ojciec Zofii) w Nowodworze kościół z zabytkową plebanią czworak podworski i drewniany młyn wodny stawy, lasy i łowisko Młyn drewniany w Nowodworze *zdjęcie UG. Nowodwór Staw w Nowodworze *zdjęcie - UG Nowodwór Staw w Nowodworze 37 miejscowość GRABOWCE GÓRNE - DOLNE /Gm. Nowodwór/ i para 51 38'N 22 05'E najbliższe miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw itd. zlokalizowane są w Rykach (ok. 18.7 km) i Kłoczewie (ok. 34 km - po szlaku; 19,4 km pozostałymi drogami) malownicza dolina rzeki Świnki ze stawami piękne krajobrazy (urozmaicona rzeźba terenu) młyn w Grabowcach Dolnych 38 miejscowość KALINOWY DÓŁ /Gm. Adamów/ i para punkt turystyczny w okolicy szlaku: 51 39'N 22 10'E najbliższe miejsca noclegowe, punkty gastronomiczne, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Woli Gułowskiej (ok. 5 km) pomnik Poległym w Kampanii Wrześniowej szlak turystyczny imienia generała F. Kleeberga 38.1 Helenów: wieś, gmina Adamów (51 41'N 22 11'E), odległość ok. 3,8 km od 38 zbiorowa mogiła żołnierzy poległych w 1939 roku 33

38.2 Budziska: wieś, gmina Adamów (51 40'N 22 13'E), odległość ok. 5,7 km od 38 pomniki przyrody: dąb szypułkowy, głaz narzutowy (granitowy) przydrożne krzyże i kapliczki pomnik upamiętniający pomordowanych przez hitlerowców mieszkańców wsi Budziska i Krzówka 38.3 Sobiska: wieś, gmina Adamów (51 42'N 22 15'E), odległość ok. 6,2 km od 38 przydrożne krzyże i kapliczki torfowiska w dolinie rzeki Czarnej, stawy rybne oraz zadrzewienia śródpolne mieszkańcy miejscowości, twórcy ludowi znani w regionie: Zenon Adamski, Tadeusz Adamski, Grzegorz Adamski i Stanisław Fatyga NASZE MALINIAKI impreza regionalna odbywająca się w ostatnią niedzielę sierpnia, działania zmierzają do stworzenia tzw. wioski tematycznej której motywem przewodnim będzie malina 39 miejscowość WOLA GUŁOWSKA /Gm. Adamów/ i para 51 42 N 22 12 E Dom Kultury Pomnik Czynu Bojowego Kleeberczyków" 21-481 Wola Gułowska 56, tel. 25 755 02 15 miejsca noclegowe w pokojach gościnnych kawiarnia agroturystyka: Wanda Denka, Wola Gułowska 48, tel (025) 755 98 71 6 miejsc noclegowych; Zofia Stępniak, Wola Gułowska 51, tel. (025) 755 01 99, 6 miejsc noclegowych sklep, stacja paliw, bankomat Dom Kultury Pomnik Czynu Bojowego Kleeberczyków" w Woli Gułowskiej, który jako żywy pomnik historii jest jedyną tego typu placówką w Polsce. Ta trójkondygnacyjna budowla w kształcie polskiego dworku mieści: Muzeum Ostatniej Bitwy Września 1939r., Galerię Rzeźby Ludowej, Izbę Tradycji Regionalnych, Salę Tradycji Wojskowego Koła Łowieckiego "Ryś", bibliotekę, salę widowiskową, salę konferencyjną, kawiarnię, pomieszczenia dla kół i sekcji zainteresowania oraz pokoje gościnne. zespół klasztorny oo. Karmelitów oraz kościół barokowy p. w. Nawiedzenia NMP, zespół obejmuje także cmentarz kościelny, bramę i dzwonnice, historia tej jednej z największych świątyń na Podlasiu sięga roku 1633 podziemia w zespole klasztornym w których znajduje się źródło oraz krypty 34

ośrodek rzeźby ludowej w Galerii Rzeźby Ludowej w miejscowym Domu Kultury, cykliczne imprezy kulturalno-rekreacyjne 21-481 Wola Gułowska 56, tel. 25 755 02 15 plener rzeźbiarski organizowany w maju przy udziale miejscowych artystów biesiady strażackie organizowane przez jednostki OSP biesiady myśliwskie organizowane przez Koło Łowieckie Ryś TRADYCJE WIELKANOCNE : coroczna impreza regionalna - obrzędy i zwyczaje związanych ze Świętami Wielkiej Nocy w Niedziele Palmową FESTYN NA SPORTOWO I WESOŁO: impreza integracyjna z konkurencjami sportowymi oraz zabawą taneczną (15 sierpnia) Dożynki Diecezjalne (8 września) uroczystości upamiętniające ostatnią bitwę kampanii wrześniowej stoczonej przez SGO POLESIE (I weekend października) Wola Gułowska - zespół klasztorny *zdjęcie Grzegorz Uss Wola Gułowska Dom Kultury *zdjęcie Grzegorz Uss Turzystwo - Pomnik upamiętniający SGO Polesie gen. Kleeberga *zdjęcie - LGD punkt turystyczny w okolicy szlaku: 39.1 Turzystwo: wieś, gmina Adamów (51 42'N 22 11'E), odległość ok. 3km od 39 pomniki upamiętniające wydarzenia z czasów II wojny światowej kwatery żołnierzy poległych w 1939 r. z SGO Polesie znajdujące na cmentarzu parafialnym przydrożne krzyże i kapliczki seminaturalny krajobraz doliny rzeki Czarnej 39.2 Lipiny: wieś, gmina Adamów (51 42'N 22 09'E), odległość ok. 3km od 39 dolina rzeki Czarnej - seminaturalny krajobraz 40 miejscowość KONORZATKA /Gm. Adamów/ 51 42'N 22 14'E 35

i para najbliższe miejsca noclegowe, punkty gastronomiczne, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Woli Gułowskiej (ok. 2,5 km) przydrożne kapliczki seminaturalny krajobraz doliny rzeki Czarnej z szeregiem stawów Las Gułowski *zdjęcie atlaswsi.pl Inscenizacja historyczna traktująca o walkach SGO Polesie gen.franciszka Kleeberga *zdjęcie odkrywca.pl Inscenizacja historyczna traktująca o walkach SGO Polesie gen.franciszka Kleeberga *zdjęcie odkrywca.pl punkt turystyczny w okolicy szlaku: 40.1 Las Gułowski: gmina Adamów, obszar należacy do Nadleśnictwa Łuków, odległość ok. 3km od 40 pomnik pamięci powstańców z 1863 r. i żołnierzy poległych w wojnie obronnej w 1939 r. oraz pomnik poświęcony mjr. Michałowi Barulii ( dowódca samodzielnego batalionu 179 pułku piechoty, poległy 05.10.1939 w Woli Gułowskiej) GOŚDINIEC ADAMOWSKI zwany również Drogą Unitów Podlaskich, który wiedzie z Adamowa do Woli Gułowskiej pomnik Pamięci dowódcy oddziału Antoniemu Trzaskowskiemu oraz 14 jego podkomendnym poległym 17 lutego 1863 roku w potyczce w Lesie Gułowskim kapliczka Św. Huberta 41 miejscowość CZARNA /Gm. Serokomla/ i para najbliższe miejsca noclegowe, punkty gastronomiczne, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Woli Gułowskiej (ok. 4 km) stawy prywatne 36

Staw prywatny 42 miejscowość SEROKOMLA /Gm. Serokomla/ i para 51 58 N 21 58 E najbliższe miejsca noclegowe, punkty gastronomiczne, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Woli Gułowskiej (ok. 10 km) oraz Adamowie (ok. 8 km) kościół pw. Św. Stanisława Biskupa i Męczennika cmentarz przykościelny cmentarz parafialny z kwaterami poległych żołnierzy Września 1939 r. kapliczka NMP z Dzieciątkiem kapliczka drewniana Jezusa Frasobliwego przy drodze Serokomla - Charlejów ścieżka przyrodnicza rzeki Czarna Kapliczka Jezusa Frasobliwego rzeźbiona w drewnie przy drodze Serokomla Charlejów * zdjęcie - LGD Rzeka Czarna w Serokomli wzdłuż której poprowadzono ścieżkę przyrodniczą * zdjęcie - UG Serokomla Serokomla - kościół 37

43 miejscowość JÓZEFÓW DUŻY /Gm. Serokomla/ i para 51 58 N 21 58 E najbliższe miejsca noclegowe, punkty gastronomiczne, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Woli Gułowskiej (ok. 10 km) oraz Adamowie (ok. 8 km) drewniany kościół cmentarz i Pomnik Pamięci Pomordowanych w 1940 roku cmentarz kolonistów niemieckich z początku XX wieku seminaturalny krajobraz Pomnik Pamięci Pomordowanych w 1940 r * zdjęcie - UG Serokomla 44 miejscowość ZAKĘPIE /Gm. Adamów/ i para 51 43'N 22 17'E najbliższe miejsca noclegowe, punkty gastronomiczne, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Adamowie (ok. 4 km) drewniana kaplica p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła - dawna cerkiew unicka w miejscowości Łukowce z 1693 roku Kaplica * zdjęcie - pl.wikipedia.org 38

45 miejscowość ADAMÓW /Gm. Adamów/ i para 51 45 N, 22 15 E Szkolne Schronisko Młodzieżowe (sezonowe) Internat Zespołu Szkół, ul. Cmentarna 6, tel. (25) 755 31 69 sklep, stacja paliw, bankomat zespół kościoła parafialnego p.w. Podwyższenia Świętego Krzyża w Adamowie: pseudobarokowy kościół z lat 1796-1860, plebania z II połowy XIX w, dzwonnica murowana z I połowy XIX w dawny zajazd w Adamowa pochodzący z I połowy XIX wieku, budynek na palnie wraz z otoczeniem stanowi przykład urbanistyki małomiasteczkowej mogiły zbiorowe żołnierzy SGO Polesie na cmentarzu parafialnym Skwer Śniegockiego - Pomnik Męczenników Katynia oraz Pomnik Żołnierzy Polskich i Partyzantów BCH, AK stary cmentarz na Jurydyce stanowiący pozostałość po dawnej kaplicy Św. Antoniego kirkut (założony w 1925 r.) przy drodze do Wojcieszkowa; obecnie pozbawiony macew i ogrodzony Stawy Adamowskie oraz Dolina Grabówki Park Astronomów czyli muzeum kosmologii na otwartej przestrzeni (położony w centrum miejscowości) Adamów Praga teren rekreacyjny nad stawem cykliczne imprezy kulturalno-rekreacyjne Kusaki Adamowskie: coroczna impreza regionalna organizowana w ostatnią niedzielę karnawału Turniej Tenisa Stołowego Pamięci Józefa Hałuchy Turniej Piłki Nożnej Pamięci Stanisława Rogozińskiego Festyn Dzień Adamowa i Okolicy : impreza organizowana w I niedzielę wakacji Adamowska Dziesiątka październikowa impreza popularyzująca i upowszechniająca bieganie (trasa z Woli Gułowskiej do Adamowa długości ok. 10 km) Zabudowa w Adamowie Pseudobarokowy kościół z lat 1796 1860r. Adamów Praga - teren rekreacyjny nad stawem 39

punkt turystyczny w okolicy szlaku: 45.1 Gułów: wieś, gmina Adamów (51 44'N 22 13'E), odległość ok. 2,7 km od 45 zespół podworski z pozostałościami parku wraz ze stajnią murowaną z II połowy XIX w. i drewnianą rządcówką pochodzącą z początków XX w. pomniki przyrody w dawnym parku dworskim 46 miejscowość WOJCIESZKÓW /Gm. Wojcieszków/ i para 51 46'N 22 19'E Zajazd Skrzetuski ul. Kleeberga 15, 21-411 Wojcieszków tel. (25) 755-41-11 http://zajazdskrzetuski.tripod.com/index.html 44 miejsca noclegowe w pokojach gościnnych restauracja i sala balowa kompleks boisk z doskonale utrzymaną nawierzchnią nowo wybudowana sala gimnastyczna z siłownią przejażdżki konne oczko wodne przy przepięknej leśniczówce wyznaczone miejsce do palenia ogniska i grillowania sklepy, stacja paliw, bankomat zespół kościoła parafialnego w Wojcieszkowie : kościół murowany z lat 1897-1899, plebania drewniana z ok. 1897 roku pozostałości zespołu pałacowo-parkowego: na terenie parku drzewa w wieku 100-120 lat, aleje spacerowe (lipowa, kasztanowa, grabowa) Izba Regionalna usytuowana w najstarszym budynku w Wojcieszkowie pochodzącym z 1864 roku, ekspozycja przedmiotów codziennego użytku z początku XX wieku, meble oraz elementy wyposażenia wnętrz, stroje ludowe cmentarz parafialny z przełomu XVIII i XIX wieku, pochowana jest tam m.in. trzecia żona Heyka Sienkiewicza Maria z Babskich, żołnierze polegli w czasie I i II Wojny Światowej oraz w roku 1920 pomnik upamiętniający żołnierzy poległych w 1920 r. szlak im. Heyka Sienkiewicza szlak im. Generała Franciszka Kleeberga Zajazd Skrzetuski w Wojcieszkowie * zdjęcie -skrzetuski.obitur.pl Izba Regionalna w Wojcieszkowie Wola Burzecka przebudowany dwór 40

punkt turystyczny w okolicy szlaku: 46.1 Wola Burzecka: gmina Adamów, odległość ok. 3,3 km od 46 dwór murowany z 1938 r., pozostałości parku zabytkowa lipowa aleja do dworu Dmochowskich (obecnie przebudowanego, mieszczącego szkołę podstawową) zgrupowanie zabudowy regionalnej drewniane chałupy kryte strzechą z początku XX wieku (wzdłuż drogi prowadzącej do Adamowa) 47 miejscowość BURZEC /Gm. Wojcieszków/ i para 51 46'N 22 19'E najbliższe miejsca noclegowe, punkty gastronomiczne, bankomat, stacja paliw itd. zlokalizowane są w Wojcieszkowie (ok. 7 km) kompleks stawów rybnych, 15 gatunków roślin całkowicie chronionych, oraz obserwowana różnorodność ptactwa 10 zatwierdzonych i projektowanych pomników przyrody (jodła jednobarwna, wiąz szypułkowy, kasztanowiec biały, lipa drobnolistna, jesion wyniosły, klon pospolity, wierzba biała, świerk pospolity, topola czarna) gorzelnia wybudowana w latach 1914-1922, murowana z cegły palonej na planie litery T z centralnym ryzalitem, skrzydłami bocznymi i tylnym ośmiorak wzniesiony pod koniec XIX wieku z cegły palonej na planie prostokąta park krajobrazowy z XIX wieku, zespól folwarczny pomnik poświęcony pamięci żołnierzy poległych 5.10.1939 r. Stawy rybne Gorzelnia 41

48 miejscowość SZCZAŁB /Gm. Krzywda/ i para 51 47'N 22 15'E najbliższe miejsca noclegowe, punkty gastronomiczne, itd. zlokalizowane są w Wojcieszkowie (ok. 10 km), ponadto bankomat, stacja paliw zlokalizowane są w Krzywdzie (ok. 15km) kościół a przy nim cudowne źródełko przy którym w lipcu 1946 r. wzniesiono figurę Niepokalanego Serca Maryi (około 200 m od obecnego kościoła) Kapliczka przy cudownym źródełku w Szczałbie * zdjęcie - LGD 49 miejscowość KRZYWDA /Gm. Krzywda/ i para 51 48 N 22 11 E najbliższe miejsca noclegowe, punkty gastronomiczne, itd. zlokalizowane są w Wojcieszkowie (ok. 15 km), ponadto w Krzywdzie zlokalizowane są bankomat, stacja paliw) dwór z parkiem w parku 3 pomniki przyrody (sosna wejmutka) liczne kapliczki liczne zabytkowe domy mieszkalne z przełomu XIX i XX wieku 42

Kościół w Radoryżu Kościelnym *zdjęcie - LGD Dwór w Krzywdzie (obecnie siedziba UG Krzywda) *zdjęcie - LGD Radoryż Smolany dwór *zdjęcie - www.dwory.cal.pl 49.1 Radoryż Kościelny: wieś, gmina Krzywda odległość ok. 3,6 km od 49 zespół sakralny, kościół, plebania i dzwonnica punkt turystyczny w okolicy szlaku: 49.2 Radoryż Smolany: wieś, gmina Krzywda odległość ok. 4,4 km od 49 zespół dworsko-parkowy zespół dworsko-parkowy: dwór, rządcówka, park zespół podworski : spichlerz, gorzelnia, budynki gospodarcze 50 miejscowość KOŻUCHÓWKA /Gm. Krzywda/ i para 51 49 N 22 12 E najbliższe miejsca noclegowe, punkty gastronomiczne, itd. zlokalizowane są w Wojcieszkowie (ok. 16,7 km), w Krzywdzie zlokalizowane są bankomat, stacja paliw (1,5km), ponadto hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok.21 km obok Łukowie zespół podworski z parkiem i spichlerzem z XIX wieku kapliczki 43

51 miejscowość WESOŁÓWKA /Gm. Stanin/ i para 51 51 N 22 12 E stacja paliw, agroturystyka, pola namiotowe i biwakowe przy szkołach, mała gastronomia w Staninie (ok. 1 km), ponadto hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok.16 km obok Łukowie zespół dworsko-zamkowy z końca XVII wieku (ruiny dworu z ziemnym tarasem i fosą wraz z zespołem przyramkowym) pomnik przyrody Oficyna dworska Ruiny dworu Ruiny dworu 52 miejscowość STANIN /Gm. Stanin/ i para 51 51 N 22 18 E stacja paliw, agroturystyka, pola namiotowe i biwakowe przy szkołach, mała gastronomia w Staninie (ok. 1 km), ponadto hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok.15,4 km obok Łukowie kościół Stanin 44

*zdjęcie - www.stanin.pl punkt turystyczny w okolicy szlaku: 52.1 Kosuty: wieś, gmina Stanin odległość ok. 3,1 km od 52: pomnik męczenników wojennych zespół folwarczny z XIX wieku 53 miejscowość TUCHOWICZ / Gm. Stanin / i para 51 53 N 22 13 E stacja paliw, agroturystyka, pola namiotowe i biwakowe przy szkołach, mała gastronomia w Staninie (ok. 2,6 km), ponadto hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok.13 km obok Łukowie grodzisko wczesnośredniowieczne z XIV wieku (miejsce pierwotnego ulokowania grodu Tuchowicz) kościół murowany w stylu neoromańskim z 1888 roku pozostałości dworu obronnego w sąsiedztwie parku (należącego do rodu Hemplów) Grodzisko średniowieczne okolice osady Zamek Widok z grodziska na okoliczne pola Kościół w Tuchowiczu zdjęcie - www.oddysei.pl punkt turystyczny w okolicy szlaku: 53.1 Ryżki: wieś, gmina Łuków odległość ok. 7,3km od 53: zespół dworski teren rekreacyjny w Lesie Ryżkowskim 54 miejscowość JELENIEC / Gm. Stanin / 51 51 N 22 15 E 45

i para stacja paliw, agroturystyka, pola namiotowe i biwakowe przy szkołach, mała gastronomia w Staninie (ok. 11,9 km po szlaku; 5,3 km pozostałymi drogami), ponadto hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok.14,2 km obok Łukowie zespół folwarczny z dobrze zachowanym dworem kościół barokowy z fragmentem klasztoru Bernardynów z XVIII wieku i zabytkową bramą wejściową stawy w dolinie rzeki Wilkojadka Dwór zdjęcie - //www.dwory.cal.pl Kościół i zabudowania klasztorne Kościół barokowy z zabytkowa brama wejściową 55 miejscowość SARNÓW / Gm. Stanin / i para 51 51 N 22 18 E stacja paliw, agroturystyka, pola namiotowe i biwakowe przy szkołach, mała gastronomia w Staninie (ok. 14,6 km po szlaku, ok. 8 km pozostałymi drogami), ponadto hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok.12,8 km obok Łukowie zespół dworsko-parkowy z przełomu XVIII i XIX wieku szlak im. H. Sienkiewicza seminaturalny krajobraz Szczygły Górne - staw Sarnów - zespół dworsko-parkowy Świdry zabudowa regionalna 46

55.1 Szczygły Górne: wieś, gmina Łuków odległość ok. 3,5 km od 55: kapliczka z 1907 roku teren rekreacyjny w Lesie Ryżkowskim punkt turystyczny w okolicy szlaku: 55.2 Świdry: wieś, gmina Łuków (51 53 N 22 21 E) odległość ok. 7,3 km od 55 teren rekreacyjny w Lesie Ryżkowskim seminaturalny krajobraz Równiny Łukowskiej stare krzyże przydrożne i kapliczki (w różnym stanie zachowania) Szlak im. H. Sienkiewicza. 56 miejscowość ŚWIDERKI / Gm. Wojcieszków/ i para 51 51 N 22 20 E hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok.9 km obok Łukowie teren rekreacyjny: Ranczo u Jakuba położone nad rzeką Bystrzycą dolina rzeki Bystrzyca Północna (meandry, torfowiska, starorzecza, ptactwo wodno-błotne) połów ryb w rzece Widok na dolinę rzeki Dolina rzeki Bystrzyca Północna Łąki nadrzeczne 57 miejscowość WÓLKA DOMASZEWSKA / Gm. Wojcieszków/ i para 51 50 N 22 21 E hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok.9 km obok Łukowie 47

stara gorzelnia z XIX wieku (nadal działająca) park podworski wraz z ruinami i kapliczką przydrożną na drodze do Zofiboru Stara gorzelnia z XIX wieku Stara gorzelnia z XIX wieku Boisko w parku podworskim 58 miejscowość ZOFIBÓR / Gm. Wojcieszków/ i para 51 49 N 22 22 E hotele, miejsca noclegowe, restauracje, mała gastronomia, bankomaty, stacje paliw w leżącym ok.9 km obok Łukowie zespół kościelny: kościół drewniany z 1854 roku, dzwonnica drewniana z około 1854 r. łowiska i stawy rybne przed mostem w Zofiborze urozmaicona rzeźba terenu wzdłuż doliny rzeki Bystrzycy Północnej Kościół drewniany z 1854 roku, dzwonnica drewniana z około 1854 r. Stawy rybne Stawy rybne Przeprowadzona waloryzacja pokazuje iż rozmieszczenie przestrzenne atrakcji turystycznych należących do poszczególnych kategorii (obiekty zabytkowe, miejsca ważnych wydarzeń historycznych, środowisko przyrodnicze itd.) jest dosyć swobodne. Jedyny obszar gdzie występuje znaczna koncentracja przestrzenna miejsc poświęconych wyraźnie określonej tematyce to jego południowa część. Na terenach tych toczyły swoje ostatnie boje zorganizowane odziały Wojska Polskiego w kampanii 1939 roku ( SGO Polesie pod dowództwem gen. Franciszka Kleeberga). Poza tym trudno jest wyodrębnić dłuższe odcinki tematyczne. 48

Dlatego też podział szlaku na tzw. odsłony tematyczne dedykowane określonej tematyce wydaje się być niecelowy. Nie umniejsza to jego atrakcyjności. Nie musi być on być podzielony na odcinki tematyczne lecz może być to szlak multitematyczny, zróżnicowany tak aby możliwie jak największa ilość turystów znalazła coś ciekawego dla siebie. Wydaje się natomiast zasadny podział szlaku na odcinki (odsłony) dzienne. Jego długość (ok. 280km) wielość i różnorodność atrakcji (położonych bezpośredni na szlaku jak i jego sąsiedztwie) powoduje iż jego przemierzenie może zająć od 2 do 4 dni. Uzależnionej jest to także od takich czynników jak: kondycja fizyczna, wiek uczestników, chęć zwiedzania atrakcji turystycznych czy warunki pogodowe. Sugerowany podział szlaku na odcinki dzienne powinien to uwzględnić i zasadne byłoby wskazanie możliwości jego pokonania według następującego klucza: trasa szybka: (2 dni, 1 nocleg) trasa : (3 dni, 2 noclegi) trasa relaksowa: (4 dni, 3 noclegi). Wskazanie konkretnych odcinków wraz z miejscami noclegowymi możliwy będzie dopiero po jego zagospodarowaniu (. Na obecnym etapie można tylko zasugerować taką możliwość. Poniższy schemat pokazuje sugerowany przebieg trasy j (3 dni, 2 noclegi). 49

4. Wytyczne dotyczące przyszłego oznakowania szlaku ( ze wskazaniem wymogów prawnych, technicznych i organizacyjnych w tym zakresie) 4.1 RODZAJE TRAS ROWEROWYCH, PODSTAWOWE DEFINICJE * W polskim prawodawstwie komunikacyjnym funkcjonują różne definicje, które dla porządku przytoczono poniżej. Podano też nowe definicje wynikające z dobrej praktyki. Droga rowerowa (pieszo-rowerowa) ** : droga przeznaczona do ruchu rowerów, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi, zamiennie: ścieżka rowerowa *** Wydzielona droga rowerowa (pieszo-rowerowa): jedno- lub dwukierunkowa droga dla ruchu rowerów lub rowerów i pieszych, fizycznie oddzielona od jezdni dla samochodów, stanowiąca część pasa drogowego lub biegnąca niezależnie od niego Pas rowerowy (pas dla rowerów): jednokierunkowa droga rowerowa w formie pasa w jezdni, oznaczonego znakami poziomymi i służącego wyłącznie dla ruchu rowerów Kontrapas, pas rowerowy "pod prąd": jednokierunkowy pas rowerowy w jezdni drogi jednokierunkowej po lewej stronie, przeznaczony dla ruchu rowerów w kierunku przeciwnym do obowiązującego wszystkie pojazdy Przejazd rowerowy (przejazd dla rowerzystów) **** : część drogi dla rowerów (pieszych i rowerów) lub pasa (kontrapasa) rowerowego znajdująca się na skrzyżowaniu lub przecinająca w poprzek jezdnię lub torowisko. Ulica przyjazna dla rowerów (ulica o ruchu uspokojonym): ulica, w której prędkość miarodajna nie przekracza 30 km/h tzw. TEMPO 30, oznaczona znakiem B-43 z liczbą 30 km/h lub znakiem D-40, wyposażona w rozwiązania techniczne wymuszające ograniczenie prędkości samochodów (progi zwalniające, zwężenia, szykany, małe ronda, kręty tor jazdy, podniesione tarcze skrzyżowań, śluzy rowerowe) Łącznik (skrót) rowerowy: krótki odcinek drogi rowerowej, umożliwiający przejazd rowerem np. przez koniec ulicy bez przejazdu (ślepej) dla samochodów Trasa rowerowa: czytelny i spójny ciąg różnych rozwiązań technicznych, funkcjonalnie łączący: poszczególne części miasta (wsi), miasta (wsie) ze sobą, miasta z obszarami podmiejskimi i obejmujący: drogi rowerowe, pasy i kontrapasy rowerowe, ulice o ruchu uspokojonym, strefy zamieszkania, łączniki rowerowe, drogi niepubliczne o małym ruchu (w porozumieniu z zarządcą takiej drogi) oraz inne odcinki, które mogą być bezpiecznie i wygodnie wykorzystywane przez rowerzystów. Trasa rowerowa nie musi być drogą rowerową w rozumieniu Prawa o Ruchu Drogowym, może natomiast obejmować odcinki takich dróg. W skład jednej trasy rowerowej mogą wchodzić dwie (lub więcej) drogi rowerowe, biegnące równolegle (np. po dwóch stronach jezdni, rzeki czy kolei) lub ulice o ruchu uspokojonym. * na podstawie: Standardy dla trasy rowerowej realizowanej w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, dr inż. Tadeusz Kopta, Kraków, 2009r. ** Definicja zgodna z ustawą Prawo o Ruchu Drogowym. *** Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. z 1999 r. Nr 43 poz. 430z późn. zm.) nie definiuje pojęcia ścieżka rowerowa natomiast podaje jej podstawowe parametry i sposób lokalizacji względem jezdni samochodowej. **** Definicja zgodna z ustawą Prawo o Ruchu Drogowym 50

Węzeł integracyjny: miejsce skrzyżowania dróg rowerowych z przystankami komunikacji zbiorowej umożliwiające: pozostawienie roweru, jego przechowanie, ewentualną naprawę, ewentualne wypożyczenie i jego załadunek do środka komunikacji zbiorowej. Stojak rowerowy: urządzenie techniczne trwale przytwierdzone do podłoża, umożliwiające bezpieczne i wygodne oparcie i przymocowanie roweru przez użytkownika przy pomocy zapięcia. Parking rowerowy: miejsce do pozostawiania rowerów wyposażone w stojaki rowerowe. Przechowalnia rowerowa: pomieszczenie, urządzenie, umożliwiające bezpieczne i wygodne przechowanie roweru na odpowiedzialność właściciela lub operatora przechowalni. Śluza rowerowa: oznakowany obszar na wlocie skrzyżowania z sygnalizacją świetlną przed linią zatrzymań dla samochodów, skąd rowerzyści mogą na zielonym świetle ruszyć z tarczy skrzyżowania jako pierwsi. Współczynnik wydłużenia: stosunek odległości między punktami trasy rowerowej w realnych warunkach do długości toru ruchu użytkownika między tymi punktami w linii prostej (np. 1,3 czyli 300 m wydłużenia na 1000 m trasy) Współczynnik opóźnienia: średnia ilość czasu, którą użytkownik traci oczekując na sygnalizacji świetlnej lub skrzyżowaniach bez pierwszeństwa na każdym kilometrze trasy, wyrażony w sekundach na kilometr. Szlak rowerowy: lub rekreacyjna trasa rowerowa wykorzystująca istniejącą infrastrukturę komunikacyjną, w tym także rowerową oznakowana znakami dodatkowymi szlaków rowerowych (R-1, R-1a, R-1b, R-2, R-2a, R-3) określonymi w Rozporządzeniu Ministrów Transportu i Gospodarki Morskiej oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2003 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych ale także innymi znakami. Wydzielenie fizyczne drogi rowerowej: wydzielenie drogi rowerowej od pasów ruchu dla innych użytkowników drogi lub chodnika za pomocą elementów inżynierskich, w szczególności: słupków, barier, ogrodzeń, krawężników, różnicy niwelety, pasów zieleni. Podsystem rowerowy: wszystkie elementy infrastruktury rowerowej służące do obsługi transportu rowerowego. Miejsca Obsługi Rowerzystów (MOR) miejsca przeznaczone do odpoczynku rowerzystów i wyposażone w różne elementy infrastruktury w postaci: ławek, stojaków rowerowych, wiat chroniących przed deszczem, koszy na śmieci i map turystycznych. MOR o wyższym standardzie może także gwarantować: WC, restauracje i bary, miejsca noclegowe, wypożyczalnie rowerów, sklepy spożywcze z wyposażeniem rowerowym, punkty serwisowe itp. 51

4.2 PRZEPISY PRAWNE I ZALECANA LITERATURA* Najważniejsze przepisy i wytyczne dotyczące tras rowerowych: Ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 19 poz. 115 z późn. zm.) Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. z 1999 r. Nr 43 poz. 430 z późn. zm.). Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (tekst jednolity Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zmrozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 26 lutego 1996 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać skrzyżowania linii kolejowych z drogami publicznymi i ich usytuowanie (Dz. U. z 1996 r. Nr 33 poz.144 z późn. zm.). Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 września 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków zarządzania ruchem na drogach oraz wykonywania nadzoru nad tym zarządzaniem (Dz. U. z 2003 r. Nr 177 poz. 1729 z późn. zm.). Ustawa z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych (Dz. U. z 2003 r. Nr 80 poz. 721 z późn. zm.). Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 16 lutego 2005 r. w sprawie sposobu numeracji i ewidencji dróg publicznych, obiektów mostowych, tuneli, przepustów i promów oraz rejestru numerów nadanych drogom, obiektom mostowym i tunelom (Dz. U. z 2005 r. Nr 67 poz. 582 z późn. zm.). Rozporządzenie Ministrów Transportu i Gospodarki Morskiej oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych (Dz. U. z 2002 Nr 170, poz. 1393 z późn. zm.). Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach (Dz. U. z 2003 r. Nr 220, poz. 2181). Instrukcja znakowania turystycznych tras (szlaków) rowerowych, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Komisja Turystyki Kolarskiej, Warszawa 2006. Instrukcja znakowania szlaków turystycznych, Polskie Towarzystwo Turystyczno- Krajoznawcze, Zarząd Główny, Warszawa 2007. Standardy Techniczne dla Infrastruktury Rowerowej w Gdańsku, Politechnika Gdańska Katedra Inżynierii Drogowej, Gdańsk 2000. Polecana literatura: Postaw na Rower (C.R.O.W., Ede, 1993 - PKE, Kraków, 1999), zwłaszcza w zakresie wymogów: spójności, bezpośredniości, bezpieczeństwa, wygody i atrakcyjności wobec konkretnych rozwiązań. Przez te 30 lat, książka zdobyła sobie pozycje najważniejszego podręcznika o ruchu rowerowym. Szczególnie należy polecić aktualizację, dostępną niestety wyłącznie w języku angielskim: Design manual for bicycle traffic, CROW, Ede 2007, który można nabyć za pośrednictwem www.crow.nl/shop (poczta Postbus 37, 6710BA Ede; fax +31(0)318 621 112). Collection of cycle concepts Wytyczne Duńskiej Generalnej Dyrekcji Dróg. Tadeusz Kopta, Zygmunt Użdalewicz, Wiktor Nowotka, Transport rowerowy. Śląski Związek Gmin i Powiatów. Katowice 2000 * na podstawie: Standardy dla trasy rowerowej realizowanej w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, dr inż. Kopta Tadeusz, Kraków, 2009r., Standardy techniczne budowy i oznakowania szlaków rowerowych, Boroński Zbigniew, Ministerstwo Sportu i Turystyki 52

Tadeusz Kopta Rower w ruchu drogowym, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. Warszawa, 1984. Zalewski Andrzej, Kierunku i Formy Rozwoju Ruchu Rowerowego, Instytut Transportu Samochodowego, Warszawa, grudzień 1988 r. Boroński Zbigniew, Standardy techniczne budowy i oznakowania szlaków rowerowych, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Kopta Tadeusz, Standardy dla trasy rowerowej realizowanej w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, Kraków, 2009r. 4.3 GENERALNE ZASADY DOTYCZĄCE WYTYCZANIA TRAS ROWEROWYCH* Trasy lokalne powinny być łączone z trasą główną zgodnie z zasadą rybiego kręgosłupa. Kręgosłup to trasa główna, będąca przedmiotem inwestycji, a ości to tarasy lokalne, zgłoszone przez samorządy, rowerzystów lub powstałe na skutek ustaleń z Nadleśnictwami. Trasy lokalne mogą także tworzyć pętle mające swój początek i koniec na trasie głównej, ale w różnych jej miejscach. Ponadto, wyróżnia się pięć podstawowych wymagań projektowych, które mają zastosowanie w zależności od funkcji projektowanej trasy (szlaku) dla rowerów: 1. Spójność: trasa rowerowa powinna tworzyć spójną całość i być połączona z każdym początkiem szlaku i celem podróży rowerowych. 2. Atrakcyjność: trasa rowerowa powinna być tak zaprojektowana, aby jazda na rowerze była interesująca pod względem turystycznym. 3. Bezpośredniość: zaprojektowana trasa rowerowa powinna mieć jak najbardziej bezpośrednie połączenie z wybranym celem jak to tylko jest możliwe, bez zbędnego nadkładania drogi. 4. Bezpieczeństwo: zaprojektowana trasa i rowerowa powinna gwarantować bezpieczeństwo ruchu rowerzystom i innym użytkownikom drogi. 5. Komfort: zaprojektowana trasa i rowerowa powinna umożliwiać stosunkowo wygodny i szybki przejazd rowerem oraz gwarantować punkty integracji ruchu rowerowego z środkami transportu zbiorowego. Do spełnienia tych wymogów niezbędne są dobre mapy i przewodniki. 4.4 ZASADY PROWADZENIA TURYSTYCZNYCH SZLAKÓW ROWEROWYCH* 1. Trasy (szlaki) rowerowe powinny być prowadzone istniejącymi drogami (ścieżkami i ciągami pieszo-rowerowymi) rowerowymi, a przy ich braku drogami o małym lub umiarkowanym natężeniu ruchu drogowego. 2. Należy unikać dróg wojewódzkich oraz ruchliwych dróg powiatowych i ulic. Ze względu na bezpieczeństwo rowerzystów i ruchu drogowego zabrania się prowadzenia tras (szlaków) rowerowych drogami krajowymi. 3. Poza drogami publicznymi w terenach nie zabudowanych trasy (szlaki) rowerowe powinny prowadzić: przez tereny leśne (zalesione) - drogami i duktami leśnymi udostępnionymi do ruchu rowerowego oraz uszlachetnionymi (utwardzonymi materiałami nie związanymi wzdłuż rzek (np. wałami przeciwpowodziowymi)nieczynnymi torowiskami linii kolejowych 4. Trasa (szlak) rowerowa powinna być ciągła i w sposób logiczny doprowadzała rowerzystę do założonego celu, bez zbędnego kluczenia i nadkładania drogi. * na podstawie: Standardy techniczne budowy i oznakowania szlaków rowerowych, Boroński Zbigniew, Ministerstwo Sportu i Turystyki, 53

5. Trasy (szlaki) rowerowe powinny być tak wytyczone i oznakowane, aby umożliwiały wędrowanie w obu kierunkach jazdy. 6. Trasy (szlaki)rowerowe powinny być przejezdne przez cały rok, z wyjątkiem dni z dużą pokrywą śniegu. 7. Nie należy prowadzić tras (szlaków) rowerowych przez tereny bagienne, zalewowe oraz miejsca, w których nie jest możliwe pokonanie przeszkód w sposób bezpieczny (rzeki, potoki, kanały, rowy). Przeszkody te powinny być pokonywane przez: mosty, kładki lub promy (pod warunkiem, że są one czynne codziennie z określonymi godzinami kursowania). 8. Należy unikać prowadzenia tras (szlaków) rowerowych przez miejsca niebezpieczne i zdegradowane, w tym przez: skarpy, dawne wyrobiska kopalń odkrywkowych, wysypiska oraz grożące erozją nawierzchni drogi. 9. Należy unikać prowadzenia kilku tras (szlaków) rowerowych tą samą drogą 10. Niedopuszczalny jest wspólny przebieg oraz krzyżowanie się tras (szlaków) oznakowanych tym samym kolorem. 11. Niedopuszczalne jest wyznaczanie drogami gruntowymi i leśnymi trasy (szlaku) rowerowej wspólnie z trasą (szlakiem) jeździecką (konną). 12. Należy unikać częstego zmieniania przez trasę (szlak) rowerową strony drogi czy ulicy, przy której biegnie. 13. Wskazany jest przebieg (w miarę możliwości) trasy (szlak) rowerowej przez lub w bliskości centrów miast oraz popularnych miejscowości wypoczynkowych i ważniejszych stacji kolejowych. 14. Trasa (szlak) rowerowa powinna zaczynać się przy przystankach (stacjach) komunikacji zbiorowej (np. PKP, PKS, portach), przy obiektach PTTK lub w punktach węzłowych szlaków. W małych miejscowościach trasy (szlaki) powinny schodzić się w jednym miejscu. 15. W terenach zabudowanych do poprowadzenia trasy (szlaku) rowerowej należy wykorzystać wydzielone drogi (ścieżki) rowerowe i oznakowane ciągi pieszo-rowerowe. 16. Zabrania się znakowania tras (szlaków) rowerowych drogami, którymi prowadzą oznakowane szlaki piesze; w przypadku wspólnego przebiegu obu szlaków na całej ich długości należy podać informację na początku i na końcu szlaku pieszego, że szlak jest przejezdny dla rowerzystów. 4.5 WYMOGI TECHNICZNE DLA TURYSTYCZNYCH SZLAKÓW ROWEROWYCH* 1. Na trasy (szlaki) rowerowe należy wybierać drogi o szerokości minimum: dla ruchu jednokierunkowego 1,50 m; dla ruchu dwukierunkowego 2,00 m; w przypadku prowadzenia trasy rowerowej drogą pieszo-rowerową bez segregacji ruchu 2,50 m 2. W celu zwiększenia bezpieczeństwa rowerzystów na trasach (szlakach) rowerowych zjazdy i podjazdy powinny być łagodne o nachyleniu podłużnym do 5 % (w wyjątkowych przypadkach w trudnych warunkach terenowych nie więcej niż 15 %). 3. Pochylenie poprzeczne trasy (szlaku) rowerowej powinno być jednostronne i wynosić od 1% do 3%, w zależności od rodzaju nawierzchni, i powinno umożliwiać sprawny spływ wody opadowej. * na podstawie: Standardy techniczne budowy i oznakowania szlaków rowerowych, Boroński Zbigniew, Ministerstwo Sportu i Turystyki 54

4. Wysokość progów i uskoków na j trasie (szlaku) rowerowej podobnie jak na profesjonalnych drogach rowerowych nie powinna przekraczać 1 cm; na trasach (szlakach) rowerowych o nawierzchni gruntowej wymóg ten praktycznie jest nie do osiągnięcia. 5. Na drogach o małym i umiarkowanym natężeniu ruchu samochodowego szlaki rowerowe mogą prowadzić jezdniami tych dróg, jeśli przy tych drogach nie ma oznakowanych dróg dla ruchu rowerowego. 6. W przypadku budowy nowej drogi (ścieżki) rowerowej, którą ma prowadzić trasa (szlak) rowerowy, wskazane jest unikanie nawierzchni z kostki betonowej na rzecz warstwy ścieralnej z mieszanek mineralno-asfaltowych lub nawierzchni bitumicznej, najkorzystniejszych dla ruchu rowerowego, jak to ma miejsce między innymi w Niemczech, w Holandii, we Francji i w wielu innych państwach. 7. Na terenach parków i leśnych trasy (szlaki) rowerowe powinny mieć nawierzchnię żwirową, szutrową oraz z innych materiałów nie związanych lub być prowadzone wyrównanymi i utwardzonymi (ubitymi) drogami gruntowymi i duktami leśnymi. Miejsca gdzie tworzą się kałuże i błoto należy wyrównać kruszywem i uzupełnić (zaklinować) żwirem. Niedopuszczalne jest, aby na szlakach rowerowych tworzyły się głębokie kałuże i błoto. 8. Na drogach lokalnych o małym i umiarkowanym natężeniu ruchu drogowego lepszym rozwiązaniem ze względu na koszty jest zastosowanie oznaczenia na jezdni za pomocą znaków poziomych wydzielonego pasa dla rowerów o szerokości 1,5 m 2,0 m od budowania wydzielonych dróg (ścieżek) rowerowych, którymi będą przebiegały szlaki rowerowe. 9. Przekrój drogi (ścieżki) rowerowej przedstawiono w Załączniku 5, punkt 5.7. Nawierzchnia ścieżek rowerowych i chodników, Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U 43 z dnia 14 maja 1999 r. poz. 430). 4.6 NAWIERZCHNIE DRÓG I SZLAKÓW ROWEROWYCH* Szczególnie ważnym jest zaprojektowanie trasy rowerowej o wysokim standardzie równości nawierzchni gwarantującym przyjemną jazdę na rowerze nawet najsłabszym rowerzystom. Nawierzchnia na co najmniej 80% długości każdego odcinka trasy powinna być bitumiczna albo podobna dobrej jakości, co jest szczególnie istotne na wzniesieniach. Rekomendowane typy konstrukcji nawierzchni: Typ1: warstwa ścieralna z mieszanek mineralno bitumicznych grysowych o grubości po zagęszczeniu 3 cm, warstwa wiążąca z mieszanek mineralno bitumicznych grysowo żwirowych o grubości po zagęszczeniu 3 cm, podbudowa z kruszywa łamanego o grubości po zagęszczeniu 15 cm, warstwa odsączająca o grubości warstwy po zagęszczeniu 10 cm, * na podstawie: Standardy techniczne budowy i oznakowania szlaków rowerowych, Boroński Zbigniew, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Zalecenia dotyczące Standardów technicznych budowy i oznakowania tras rowerowych w ramach działnia V.2 Programu Operacyjnego Polski Wschodniej 55

Typ2: beton asfaltowy koloru naturalnego o nieciągłym uziarnieniu 0/6 o grubości po zagęszczeniu 3 cm, podbudowa z kruszywa łamanego stabilizowanego mechanicznie 0/31 o grubości po zagęszczeniu 15 cm, warstwa odsączająca z piasku średniego o grubości warstwy po zagęszczeniu 10 cm, Typ3: mastyks grysowy koloru naturalnego o nieciągłym uziarnieniu 0/4 o grubości po zagęszczeniu 3 cm, podbudowa z kruszywa łamanego stabilizowanego mechanicznie 0/31 o grubości po zagęszczeniu 15 cm, warstwa odsączająca z piasku średniego o grubości warstwy po zagęszczeniu 10 cm. Na pozostałych 20% odcinków trasy może występować nawierzchnia: gruntowa naturalna z mieszanki optymalnej tłuczniowo klińcowa 4.7 MIEJSCA OBSŁUGI ROWERZYSTÓW (MOR)* Zgodnie z zaleceniami w opracowaniu trasy rowerowej w Polsce Wschodniej powinno się wskazać i opisać Miejsca Obsługi Rowerzystów (MOR). Mogą to być istniejące obiekty zidentyfikowane w wyniku inwentaryzacji ale także należy podać lokalizację najdogodniejszych z widzenia użytkowników trasy rowerowej obiektów proponowanych. I tak obiekty gastronomiczne (restauracje, bary, kawiarnie, miejsca piknikowe) a także toalety i sklepy spożywcze, sklepy ze sprzętem rowerowym, ewentualne serwisy rowerowe powinny być dostępne regularnie wzdłuż trasy nie rzadziej niż 15-30 km. Obiekty noclegowe (pola biwakowe, kwatery prywatne, schroniska, hostele, pensjonaty, hotele) powinny być zlokalizowane nie rzadziej niż 50 km. Skomunikowanie z dalekobieżnym transportem zbiorowym nie powinno być rzadziej niż 150 km. Natomiast skomunikowanie z transportem lokalnym i regionalnym powinno być znacznie częściej. Miejsca odpoczynku wyposażone w: parkingi rowerowe, wiaty chroniące rowerzystów przed deszczem i słońcem, ławki, tablice informacyjne powinno się lokalizować co 5 10 km. Wszystkie obiekty MOR należy pokazać na mapach a informacja o nich powinna się znaleźć w punktach informacji j a także w internecie. Jeśli nie będzie można spełnić ww. warunków to należy podać rowerzystom informacje o najbliższym dostępnym MOR. Wszystkie obiekty MOR muszą być obowiązkowo wyposażone w parkingi rowerowe. * na podstawie: Zalecenia dotyczące Standardów technicznych budowy i oznakowania tras rowerowych w ramach działania V.2 Programu Operacyjnego Polski Wschodniej 56

4.8 ZASADY OZNAKOWANIA TRAS I SZLAKÓW ROWEROWYCH* Trzeba rozróżnić oznakowanie drogi rowerowej od oznakowania j trasy rowerowej jako rowerowego szlaku go. Turystyczna trasa rowerowa (rowerowy szlak turystyczny) wykorzystuje różne elementy infrastruktury komunikacyjnej i nie musi korzystać wyłącznie z drogi rowerowej może być bowiem prowadzony po drogach: ogólnodostępnych (publicznych i wewnętrznych), leśnych, polnych. Z tej racji szlak korzysta ze standardowego oznakowania drogowego obowiązującego w Polsce, ale także dodatkowego oznakowania identyfikującego ten szlak. 1. Oznakowanie dróg i tras rowerowych należy wykonywać zgodnie z postanowieniami Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach (DzU 220 z 23 grudnia 2003 poz. 2181) wraz z załącznikami 1 4. 2. Dla wszystkich podmiotów wykonujących znakowanie turystycznych tras (szlaków) rowerowych należy przyjąć system sprawdzony i stosowany od ponad 120 lat, a na trasach (szlakach) rowerowych od 1995 r. przez Polskie Towarzystwo Turystyczne-Krajoznawcze, co przyczyni się do ujednolicenia i profesjonalnej czytelności oznakowania turystycznych tras (szlaków) rowerowych w Polsce. 3. Oznakowanie turystycznych tras i szlaków rowerowych znakami kategorii R Znaki i urządzenia informacyjne składające się na oznakowanie tras (szlaków) rowerowych muszą posiadać estetyczny wygląd i być wykonane zgodnie z załącznikiem 1 do wyżej wymienionego Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. 4. Do oznakowania turystycznych tras (szlaków) krajowych zarówno pieszych, jak i rowerowych stosuje się pięć kolorów: czerwony symbol c ; niebieski symbol n ; zielony symbol z ; żółty symbol y ; czarny symbol s. 5. Wyróżnia się następujące grupy znaków kategorii R służących do oznakowania turystycznych tras (szlaków) rowerowych: znaki kierunkowe R 1 i R 2, określające przebieg trasy (szlaku); znaki informacyjne R 3, tablice z przebiegiem lub siecią tras (szlaków) rowerowych. 6. Znaki przeznaczone do oznakowania tras (szlaków) rowerowych wykonywane są jako: a) Znaki metalowe: wymiary: 200 x 200 mm znaki kierunkowe lub 400 x 200mm drogowskazy; z blachy stalowej ocynkowanej o grubości 1,25 mm, pomalowanej w kolorze szarym z podwójnie giętą krawędzią; lica znaków powinny być: wykonane techniką drukarską na folii odblaskowej pierwszej generacji w kolorze białym z symbolem roweru zgodnym z pikto-gramem jak na znaku drogowym C-13; pokryte folią transparentną; wykonywane przez firmy specjalizujące się w produkcji znaków drogowych i posiadać znak bezpieczeństwa B, ponieważ są to znaki drogowe; mocowane za pomocą skręcanych śrubami obejm, posiadających bolec zabezpieczający przed przekręcaniem znaku lub przy użyciu taśmy BAND IT do konstrukcji wsporczych oznakowania pionowego dróg lub do oddzielnie zaprojektowanych grubościennych * na podstawie: Standardy techniczne budowy i oznakowania szlaków rowerowych, Boroński Zbigniew, Ministerstwo Sportu i Turystyki 57

słupków stalowych ocynkowanych o przekroju kołowym lub eliptycznym o średnicy 50 lub 65 mm i długości 2,5 3,5 m. b) Znaki malowane na podłożu naturalnym: naklejane lub malowane szablonami na drzewach, słupach, murach, itp. (z wy-jątkiem słupów energetycznych średniego i wysokiego napięcia) mogą być znaki kategorii R 1, R 1a, R 1b o wymiarach 200 x 200 mm na drogach publicznych o bardzo małym natężeniu ruchu drogowego prowadzących przez kompleksy leśne i poza drogami publicznymi; piktogram roweru na znakach malowanych musi być wykonany linią ciągłą; niedopuszczalne jest pozostawienie przerwań linii powstałych w wyniku użycia szablonu; nie należy malować znaków na jasnym podłożu (np. brzozach) oraz cienkich drzewach i słupkach. c) Wymogi stawiane przed wykonawcami znaków malowanych: wizerunki znaków muszą być namalowane prostopadle do osi jezdni; należy delikatnie przy użyciu ośnika wyrównać korę na drzewie lub przy użyciu szczotki drucianej (stalowej) na innych podłożach oczyścić płaszczyznę o wymiarach 240 x 240 mm, na której będzie malowany znak, w celu estetycznego wyglądu; dwu-, a nawet trzykrotne krycie oczyszczonej płaszczyzny białą farbą akrylową (wodorozcieńczalną do malowania na zewnątrz) o gęstości zbliżonej do gęstości 18 % śmietany; naniesienie za pomocą szablonu piktogramu roweru w kolorze czarnym, a następnie prostokąta, strzałki lub koła w kolorze szlaku po dobrym wyschnięciu białej farby (podłoża); otoczenie na koniec dwucentymetrową obwódką z siwej farby namalowanego znaku o wymiarze 200 x 200 mm, aby odróżniał się od podłoża; do malowania należy używać wyłącznie przyjaznych środowisku farb akrylowych do malowania na powietrzu; prace powinny wykonywać zawsze minimum dwie osoby, w tym przynajmniej jedna przeszkolona, z aktualnie ważnymi uprawnieniami na prowadzenie prac znakarskich, ze względów na bezpieczeństwo znakujących; osoby te przynajmniej przez dwa lata powinny sprawować opiekę nad oznakowaną trasą (szlakiem). 7. Znaki do oznakowania tras (szlaków) rowerowych międzynarodowych a) Do oznakowania tras (szlaków) rowerowych międzynarodowych i transgranicznych stosuje się następujące znaki: znak podstawowy R 2, przebiegu trasy (szlaku) kwadrat o boku 200 mm wykonany zgodnie z punktem.6., otoczony obwódką o szerokości 5 mm w kolorze zielonym; w górnej części znaku piktogram roweru, poniżej litera R i cyfra określająca numer trasy (szlaku) w kolorze zielonym (zob. Rys. 1); znak R 2a zmiany kierunku trasy (szlaku) kwadrat o boku 200 mm wykonany zgodnie z punktem 6. otoczony obwódką o szerokości 5 mm w kolorze zielonym; w górnej części znaku piktogram roweru, poniżej litera R z cyfrą określającą numer trasy (szlaku) oraz strzałka kierunkowa skierowana grotem w prawo lub w lewo w kolorze zielonym (zob. rys. 2 i 3). 8. Do oznakowania krajowych tras (szlaków) rowerowych stosuje się znaki R 1, R 1a, R 1b i R 3 w pięciu kolorach: czerwonym symbol c, niebieskim symbol n, zielonym symbol z ; żółtym symbol y ; 58

czarnym symbol s. a) Znak R 1, znak podstawowy określający przebieg trasy (szlaku) na drogach publicznych kwadrat o boku 200 mm, wykonany zgodnie z pkt. 6., otoczony obwódką o szerokości 5 mm w kolorze czarnym. W górnej części znaku umieszczony jest piktogram roweru w kolorze czarnym, poniżej prostokąt o wy-miarach 120 mm x 50 mm w kolorze szlaku (zob. rys. 5). b) Znak R 1a, znak początku (końca) trasy (szlaku) na drogach publicznych kwadrat o boku 200 mm, wykonany zgodnie z pkt. 6., otoczony obwódką o szerokości 5 mm w kolorze czarnym. W górnej części znaku umieszczony jest piktogram roweru w kolorze czarnym, poniżej koło o średnicy 50 mm w kolorze szlaku (zob. rys. 4). c) Znak R 1b, znak zmiany kierunku trasy (szlaku) na drogach publicznych kwadrat o boku 200 mm, wykonany zgodnie z pkt. 6., otoczony obwódką o szerokości 5 mm w kolorze czarnym. W górnej części znaku umieszczony jest piktogram roweru w kolorze czarnym, poniżej strzałka kierunkowa w polu o wymiarach 120 x 50 mm w kolorze szlaku, skierowana grotem w lewo lub prawo (zob. Rys. 6 i 7). 9. Na trasach (szlakach) rowerowych stosuje się następujące znaki informacyjne: a) Znak R 3, drogowskaz trasy (szlaku) rowerowej znak o wymiarach 400 x 200 mm wykonany zgodnie z pkt. 5.6., otoczony obwódką o szerokości 5 mm w kolorze czarnym. Znak składa się z dwóch części przedzielonych linią ciągłą o szerokości 5 mm w kolorze czarnym. W większej części znaku u góry umieszczony jest piktogram roweru w kolorze czarnym oraz strzałka kierunkowa w kolorze trasy (szlaku) skierowana grotem w lewo, w prawo lub w górę. Poniżej są nazwy miejscowości, przez które prowadzi trasa (szlak) z odległościami w kilometrach wszystko w kolorze czarnym. W mniejszej części znaku umieszczone jest logo i nazwa inwestora w kolorze czarnym (zob. Rys. 8). W przypadku znaków umieszczonych na trasach (szlakach) międzynarodowych wszystkie elementy na znaku (łącznie z obwódką) są w kolorze zielonym (zob. rys. 9). Na odwrocie znaku w sposób trwały musi być umieszczony numer ewidencyjny znaku (licząc od początku trasy szlaku), nazwa wykonawcy znaku oraz literka B, że znak spełnia warunki bezpieczeństwa. 59

b) Tablicę informacyjną z siecią stras (szlaków) lub z przebiegiem trasy (szlaku) o wymiarach 600 x 750 mm lub 750 x 1000 mm. Wykonana powinna być z blachy stalowej ocynkowanej o grubości minimum 1,5 mm, pomalowanej w kolorze szarym z podwójnie giętą krawędzią. Lico tablicy powinno być wykonane techniką drukarską na foli nieodblaskowej w kolorze białym i stanowić jednolity wydruk. Znak powinien być pokryty folią transparentną. W treści tablicy powinny znaleźć się: logo administratora trasy (szlaku), legenda oraz schemat tras (szlaków) rowerowych najbliższej okolicy od miejsca ustawienia tablicy. Na schemacie linie symbolizujące poszczególne trasy (szlaki) powinny odpowiadać kolorom tych tras (szlaków) w terenie, a nad liniami powinny być naniesione piktogramy rowerów. Zaleca się podawanie numerów kodowych tras (szlaków) oraz odległości między sąsiednimi miejscowościami. W legendzie powinny być umieszczone piktogramy tras rowerowych w kolorach oznakowania tras (szlaków) w terenie z podanym obok numerem kodowym trasy (szlaku) oraz nazwami miejscowości początku i końca trasy (szlaku) (zob. Rys 10). c) Tablicę dydaktyczną zawierająca opis obiektu, ustawioną w jego sąsiedztwie. Jej wymiary i sposób wykonania uzależnione są od prezentowanej treści. Tablica powinna zawierać nazwę właściciela obiektu oraz logo i nazwę administratora trasy (szlaku). 10. Szlak pieszy lub jego odcinek, na którym dopuszczony jest ruch rowerowy, powinien być oznakowany drogowskazem przeznaczonym dla szlaków pieszych z umieszczonym na nim wizerunkiem roweru (zob. rys 11). 11. W uzasadnionych warunkami terenowymi przypadkach, poza drogami publicznymi, dopuszcza się stosowanie znaków R 1, R 1a, R 1b jako znaków zblokowanych: podwójnych, sporadycznie potrójnych (na bardzo krótkich odcinkach), malowanych za pomocą szablonów. Znaki umieszcza się w następującej kolejności kolorów, licząc od góry: czerwony, niebieski, zielony, żółty, czarny (zob. rys. 12 i 13). 60