Drewnianej w Małopolsce

Paweł Kutaś Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce

Paweł Kutaś SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ W MAŁOPOLSCE Zakrzów 2013

Wydawnictwo PROMO Spis obiektów otwartych w 2013 r. Fotografie: Paweł Kutaś, Kamil Bańkowski (s. 39, 57, 123, 151, 165), Monika Domańska (s. 33), Piotr Łężniak (s. 25, 123), Paweł Mierniczak (s. 29, 137) Korekta: Maciej Malinowski Wydawca: Wydawnictwo PROMO Zakrzów 346, 32-003 Podłęże tel./faks 12 25 00 939, kom. 502 43 13 54 e-mail: wyd_promo@tlen.pl Patronat: Małopolska Organizacja Turystyczna ISBN 978-83-60941-50-8 Wydanie pierwsze Kościół w Barwałdzie Dolnym 18 Kościół w Graboszycach 20 Kościół w Jawiszowicach 22 Kościół w Krakowie-Mogile 24 Kościół w Krzęcinie 26 Kościół w Łapanowie 28 Kościół w Marcyporębie 30 Kościół w Mętkowie 32 Kościół w Modlnicy 34 Kościół w Osieku 36 Kościół w Paczółtowicach 38 Kościół w Przesławicach 40 Kościół w Skawinkach 42 Kościół w Skrzydlnej 44 Kościół w Więcławicach Starych 46 Cerkiew w Banicy 48 Cerkiew w Bartnem 50 Cerkiew w Bereście 52 Kościół w Binarowej 54 Cerkiew w Binczarowej 56 Cerkiew w Bodakach 58 Cerkiew w Brunarach 60 Cerkiew w Czarnej 62 Kościół w Czermnej 64 Kościół w Dobrej 66 Cerkiew w Dubnem 68 Cerkiew w Hańczowej 70 Kościół w Jastrzębi 72 Kościół w Jodłowniku 74 Kościół w Kąclowej 76 Cerkiew w Kwiatoniu 78 Dwór w Laskowej 80 Cerkiew w Leluchowie 82 Cerkiew w Łosiu 84 Kościół w Męcinie 86 Cerkiew w Męcinie Wielkiej 88 Cerkiew w Muszynce 90 Cerkiew w Owczarach 92 Cerkiew w Powroźniku 94 Cerkiew w Przysłupiu 96 Kościół w Ropie 98 Cerkiew w Ropicy Górnej 100 Kościół w Rożnowie 102 Kościół w Sękowej 104 Kościół w Szalowej 106 Kościół w Szyku 108 Dwór w Świdniku 110 Cerkiew w Tyliczu 112 Kościół w Tyliczu 114 Cerkiew w Uściu Gorlickim 116 Cerkiew w Wierchomli Wielkiej 118 Kościół w Wilczyskach 120 Cerkiew w Wojkowej 122 Cerkiew w Wołowcu 124 Kościół w Bukowinie Tatrzańskiej 126 Kościół w Dębnie Podhalańskim 128 Kościół w Grywałdzie 130 Kościół w Lachowicach 132 Kościół w Łętowni 134 Kościół w Nowym Targu 136 Kościół w Orawce 138 Kościół w Sromowcach Niżnych 140 Kościół w Trybszu 142 Kościół w Zawoi 144 Kościół w Brzeźnicy 146 Kościół w Dąbrowie Tarnowskiej 148 Kościół w Gosprzydowej 150 Kościół w Gromniku 152 Kościół w Iwkowej 154 Kościół w Lipnicy Murowanej 156 Kościół w Rajbrocie 158 Kościół w Sobolowie 160 Kościół w Strzelcach Wielkich 162 Kościół w Tymowej 164 Kościół w Zawadzie 166

Od autora Oddajemy w Państwa ręce przewodnik po otwartych w 2013 r. obiektach architektury drewnianej na Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Małopolskiego. Z roku na rok rośnie zainteresowanie turystów architekturą drewnianą. Spełniając te oczekiwania, władze województwa małopolskiego wyznaczyły w terenie Szlak Architektury Drewnianej, który na trwałe wpisał się na listę największych atrakcji turystycznych Małopolski. Wśród ponad 250 obiektów znalazły się kościoły, beskidzkie cerkwie, urokliwe dworki, skanseny budownictwa drewnianego, przykościelne dzwonnice. Najpiękniejsze i najciekawsze pod względem wartości historycznej oraz wyposażenia obiekty udostępnione są rokrocznie zwiedzającym w ramach projektu Otwarty Szlak Architektury Drewnianej realizowanego przez Małopolską Organizację Turystyczną. W tym roku można zwiedzać 75 obiektów, wśród których znajdują się m.in. wpisane na listę UNESCO gotyckie świątynie w Binarowej, Dębnie Podhalańskim, Lipnicy Murowanej i Sękowej, piękne barokowe kościoły w Szalowej, Iwanowicach Włościańskich i Dąbrowie Tarnowskiej, najstarsze łemkowskie cerkwie w Powroźniku, Kwiatoniu i Owczarach, a także dwory w Laskowej i Świdniku. W wielu z obiektów odbywają się koncerty z cyklu Muzyka zaklęta w drewnie. Mam nadzieję, że wędrówka z przewodnikiem pozwoli Państwu poznać jakże wspaniałą cząstkę ginącej już architektury drewnianej oraz wzbudzi zainteresowanie owym pięknym elementem krajobrazu Małopolski. Małopolska Organizacja Turystyczna została powołana w 2001 roku z inicjatywy Samorządu Województwa Małopolskiego jako jedna z pierwszych regionalnych organizacji turystycznych w Polsce. Głównym celem organizacji jest promocja walorów turystycznych Małopolski oraz kreowanie pozytywnego wizerunku regionu na krajowych i zagranicznych rynkach. Wszystkie podejmowane przez MOT działania wpływają na wzrost ruchu turystycznego w regionie. Obecnie MOT zrzesza 125 członków. Wśród nich znajdują się samorządy terytorialne, biura turystyki, fundacje, stowarzyszenia, wyższe uczelnie, hotele oraz inne podmioty związane z turystyką. Forma prawna MOT, jakim jest stowarzyszenie, pozwala na integrację oraz współpracę pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym w dziedzinie turystyki. Dzięki takiemu rozwiązaniu zachodzi efekt synergii pomiędzy działaniami promocyjnymi samorządów lokalnych oraz lokalnej branży turystycznej. Od 2008 roku w imieniu Województwa Małopolskiego MOT zarządza Szlakiem Architektury Drewnianej, realizując akcję Otwarty Szlak Architektury Drewnianej, w ramach której rokrocznie udostępnianych jest do zwiedzania kilkadziesiąt obiektów. Już od siedmiu lat MOT organizuje koncerty pod wspólną nazwą Muzyka Zaklęta w Drewnie. Każdego roku przez 12 kolejnych wakacyjnych tygodni, w 4 kościołach wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO oraz wybranych obiektach na Szlaku Architektury Drewnianej odbywają się koncerty. Wyjątkowo różnorodny program, oprócz muzyki dawnej proponuje również współczesne brzmienia, a także daje możliwość obejrzenia widowisk tanecznych czy misteriów scenicznych. 7

PROGRAM CYKLU Muzyka Zaklęta w Drewnie 2013 14.07.2013 Godz: 12.00, Dębno Podhalańskie Kościół pw. św. Michała Archanioła Octava Ensemble Polifonia di legno 20.07.2013 Godz: 16.00, Blizne Kościół pw. Wszystkich Świętych Duo Sonore Ilona Nieciąg oraz Krzysztof Leksycki Barokowa Intrada Fantazja Skrzypcowa 21.07.2013 Godz: 18.00, Binarowa Kościół pw. św. Michała Archanioła Perfugium Alfa i Omega. Rok Liturgiczny w pieśniach dawnych i tradycyjnych 28.07.2013 Godz: 19.30, Łopuszna Kościół pw. Świętej Trójcy i św. Antoniego Opata Andrzej Chorosiński organy, Wiktoria Bisztyga sopran Ikona Maryjna w muzyce 4.08.2013 Godz: 16:00, Osiek Kościół pw. św. Andrzeja CRACOW GUITAR QUARTET Muzyczne krajobrazy 11.08.2013 Godz: 12.00, Powroźnik Cerkiew pw. św. Jakuba Młodszego Apostoła Alicja Węgorzewska mezzosopran, Bogdan Kierejsza skrzypce Najpiękniejsze pieśni maryjne i sakralne 18.08.2013 Godz: 16.00, Krużlowa Kościół pw. Narodzenia NMP Joanna Kwinta klawesyn, Marek Mleczko obój, Paweł Solecki fagot Muzyczna podróż po XVIII-wiecznej Europie 25.08.2013 Godz: 17.00, Polana Sosny w Niedzicy KONCERT plenerowy Agnieszka Konieczna-Kuk oraz Tomasz Kuk Najpiękniejsze operowe arie solo i w duecie 25.05.2013 Godz: 17.00, Lipnica Murowana Koncert plenerowy przy Kościele pw. św. Leonarda Recital Mieczysława Szcześniaka 16.06.2013 Godz: 18.00, Ryglice Spichlerz Elżbieta Stefańska, Mariko Kato klawesyn oraz artyści Cracovia Danza Romana Agnel, Sławomir Greś Tańce dworskie i tańce polskie 23.06.2013 Godz: 15.30, Sucha Beskidzka Karczma Rzym koncert plenerowy Di Galitzyaner Klezmorim Ponad horyzont. Muzyka żydowska w autorskich aranżacjach 30.06.2013 Godz: 18.30, Skansen w Sidzinie KONCERT plenerowy Kapela Hanki Wójciak Chebociyz ludziska WSTĘP WOLNY! 7.07.2013 Godz: 17.00, Sękowa SERDECZNIE ZAPRASZAMY! Kościół pw. św. św. Filipa i Jakuba Apostołów Szczegółowe informacje można znaleźć na stronie www.drewniana.malopolska.pl Dorota Imiełowska, Łukasz Pawlikowski wiolonczela Zachęcamy do odnalezienia Muzyki Zaklętej w Drewnie Ewa Kaim słowo oraz Szlaku Architektury Drewnianej na portalu facebook! Ile ważnego w tym co nieważne 13.07.2013 Godz: 19.00, Haczów Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny Zespół Instrumentów Dawnych INTRADA Instrumenty z duszą 8 9

TRASA NOWY SĄCZ GORLICE OBIEKTY OTWARTE W 2013 ROKU NA SZLAKU ARCHITEKTURY DREWNIANEJ W MAŁOPOLSCE GODZINY OTWARCIA OBIEKTÓW: Czwartek 9.00-18.00 Piątek 9.00-18.00 Sobota 9.00-18.00 Niedziela 12.00-17.00 Przerwa: 13.00-13.30 z wyjątkiem niedziel Paczółtowice Przesławice Modlnica Więcławice Stare Mętków KRAKÓW Kraków-Mogiła Zawada Jawiszowice Brzeźnica Marcyporęba Sobolów Gosprzydowa Osiek Graboszyce Łapanów Lipnica Gromnik Krzęcin Tymowa Murowana Jastrzębia Czermna Barwałd Rożnów Skawinki Rajbrot Binarowa Dolny Iwkowa Szalowa Jodłownik Ropa Sękowa Lachowice Szyk LaskowaWilczyska Męcina Skrzydlna Łosie Owczary Wielka Dobra Męcina Kąclowa Łętownia Zawoja Ropica G. Binczarowa Przysłup Bodaki Świdnik Uście G. Czarna Kwiatoń Bartne Orawka Dębno Brunary Podhalańskie Berest Hańczowa Wołowiec Grywałd Nowy Targ Banica Powroźnik Tylicz Trybsz Sromowce Wierchomla Muszynka Niżne Wielka Leluchów Dubne Wojkowa Bukowina Tatrzańska TRASA KRAKÓW I OKOLICE TRASA NOWY SĄCZ GORLICE TRASA ORAWA, PODHALE, SPISZ I PIENINY TRASA TARNÓW I OKOLICE Strzelce Wielkie Dąbrowa Tarnowska Architektura drewniana Województwa Małopolskiego Kościoły Najliczniejszą grupę drewnianych zabytków Małopolski, które znalazły się na Szlaku Architektury Drewnianej, stanowią wznoszone w różnych okresach kościoły. Typowa drewniana świątynia wykształcona w XIV, a rozpowszechniona w XV w. na terenie Małopolski była budowlą dwuczłonową składała się z przeznaczonej dla wiernych nawy oraz węższego od niej prezbiterium, czyli części kapłańskiej. Obydwa pomieszczenia były zbliżone wymiarami do kwadratu lub prostokąta a prezbiterium najczęściej zamknięte było trójbocznie. Kościoły nie posiadały wież. Budowle były zawsze orientowane, czyli zwrócone prezbiterium ku wschodowi. Ten charakterystyczny element przetrwał kilka stuleci, również w sakralnym budownictwie murowanym. Ściany budowli stawiano w konstrukcji zrębowej, polegającej na układaniu belek poziomo jedna na drugiej. Na rogach łączono je za pomocą specjalnych nacięć. Nawę i prezbiterium początkowo nakrywały dwa oddzielne dwuspadowe dachy, później połączono je w jednolitą połać, co znacznie wzmacniało konstrukcję budowli. Ponieważ nawa i prezbiterium były różnych szerokości i tym samym posiadały inne kąty połaci dachowych, wymogło to pewne zmiany konstrukcyjne polegające na obniżeniu bocznych części stropu w nawie i powstaniu tzw. zaskrzynień. Do kościoła prowadziły dwa wejścia od strony południowej i zachodniej. Zdobiły je portale ostrołukowe lub później wycięte w tzw. ośli grzbiet. Bardzo podobnie wyglądał wystrój i wyposażenie świątyni. Ściany oraz stropy pokryte były dekoracją malarską, wykonywaną za pomocą specjalnych szablonów (patronów), czyli pasów z papieru lub skóry z powycinanymi wzorami i ornamentami. Najczęściej były to motywy geometryczne i roślinne. Szablon taki przykładało się do drewna, a następnie wycięcia pokrywa- SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ 10 11

SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ Lipnica Murowana ło farbą. W ten sposób ściany zapełniały się wielobarwnymi, powtarzającymi się kompozycjami. Patrony wielekroć wykorzystywano przy dekorowaniu różnych świątyń. W późniejszych czasach ściany zaczęły pokrywać kompozycje i cykle figuralne, mające przekazywać wiernym w formie obrazu naukę biblii. Była to tzw. Biblia pauperum (Biblia dla ubogich), która w czasach, gdy większość wiernych nie potrafiła czytać ani pisać stanowiła potężne narzędzie edukacyjne. Głównym elementem wyposażenia świątyni był gotycki ołtarz (lub ołtarze) zestawiany przeważnie z obrazów malowanych na desce. W bogatszych parafiach w ołtarzach często umieszczano drewniane rzeźby. Najbardziej rozpowszechnionym typem ołtarza był tzw. tryptyk, składający się z trzech elementów części środkowej (koniecznie z wizerunkiem patrona) oraz ruchomych skrzydeł. Ważnym elementem wyposażenia była chrzcielnica, częstokroć wykuta w kamieniu. W miejscu styku prezbiterium z nawą, w tzw. łuku tęczy, znajdowała się zazwyczaj rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego, rzadziej cała grupa ukrzyżowania (Chrystus, Matka Boska, św. Jan). Na przestrzeni wieków bryła świątyni ulegała różnorakim zmianom, głównie przez dodawanie licznych przybudówek. Najwcześniej powstały zakrystie dobudowywane do prezbiterium od strony północnej. Zakrystia dostępna była wyłącznie z wnętrza świątyni, co lepiej zabezpieczało przechowywane w niej drogie sprzęty liturgiczne. Począwszy od końca XVI w. do kościołów od strony zachodniej zaczęto dostawiać kwadratowe wieże. Wznoszono je w konstrukcji słupowo-ramowej, polegającej na łączeniu ze sobą pionowych, poziomach i ukośnych belek. Powstawał w ten sposób szkielet obijany z zewnątrz deskami lub gontem. Wieża miała pochyłe, zwężające się ku górze ściany i nadwieszone pięterko, tzw. izbicę (w której znajdowały się dzwony) wystającą ponad jej dolne piętro. Izbicę nakrywał zazwyczaj ostrosłupowy hełm. Taka konstrukcja wieży była bardzo odporna na drgania powstające w trakcie dzwonienia. Drugim, znacznie mniejszym i skromniejszym akcentem wysokościowym była wieżyczka na sygnaturkę. Innym elementem zmieniającym bryłę kościoła były soboty, czyli zadaszone podcienia, obiegające nawę i prezbiterium, a niekiedy również wieżę. Początkowo spełniały one rolę ochronną przed wilgocią, później wykorzystywano je jako różnorakie składziki i magazynki. Czasami stanowiły schronienie dla wiernych przybywających z odleglejszych miejsc, a także spełniały funkcje liturgiczne odprawiano w nich m.in. Drogę Krzyżową. Fragment Sądu Ostatecznego w Binarowej SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ 12 13

SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ Teren kościelny zazwyczaj otoczony był drewnianym ogrodzeniem lub kamiennym murem, a obok samej świątyni rozsiane były nagrobki. Całości dopełniały liczne drzewa mające chronić budowle m.in. przed uderzeniami piorunów, a dzisiaj nadające im malowniczości. Tak ukształtowana bryła świątyni przetrwała następne stulecia i duża część opisanych powyżej elementów architektury, jak również wystroju jest dziś widocznych w najstarszych i najcenniejszych małopolskich świątyniach. Należą do nich m.in. cztery kościoły wpisane na listę UNESCO: Binarowa, Dębno Podhalańskie, Lipnica Murowana, Sękowa oraz świątynie w Jodłowniku, Szyku, Woli Radziszowskiej, Zawadzie. Szczególnie cenny jest również kościół w Krakowie-Mogile jedyny w Małopolsce przykład drewnianej gotyckiej świątyni o układzie trójnawowym, nawiązującym do architektury romańskiej. Późniejsze, nowo powstające świątynie coraz bardziej ulegały trendom panującym w budownictwie murowanym. Szczególnie wyraźnie zaznaczyło się to w dobie baroku, kiedy kościoły starały się naśladować i w miarę możliwości odwzorowywać charakterystyczne elementy obiektów murowanych. Widoczne jest to zarówno w bryłach zewnętrznych świątyń (rozbudowane, dwuwieżowe fasady, baniaste hełmy z latarniami, szczyty z wolutowymi zdobieniami), jak również architekturze wnętrza (trójnawowe korpusy, potężne, częstokroć spiralne kolumny, detale ciesielskie) oraz wystroju (iluzjonistyczne malarstwo, barokowe zdobnictwo). Szczególne miejsce zajmuje tu kościół w Szalowej, wręcz perfekcyjnie odwzorowujący klasyczną barokową trójnawową świątynię z dwuwieżową fasadą. O dbałości o szczegóły niech świadczy fakt, iż wykonany został dokładny model budowli znajdujący się obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie. Z innych obiektów doby baroku opisanych w przewodniku warto odwiedzić kościoły w Więcławicach Starych, Dąbrowie Tarnowskiej i Mętkowie. Ciekawym obiektem jest również świątynia w Skawinkach, wzniesiona na planie krzyża równoramiennego. Z później wznoszonych (często w stylu eklektycznym) budowli warto zwiedzić ogromną świątynię w Zawoi oraz kościół w Bukowinie Tatrzańskiej. Cerkwie Rejon Gorlic i Nowego Sącza charakteryzuje się nagromadzeniem łemkowskich cerkwi. Cechuje je duża różnorodność architektoniczna, w większości jednak reprezentują tzw. typ północno-zachodni różnych okresów bądź świątynie tej grupy przerobione w późniejszym czasie. Najstarszy wariant tego Cerkiew w Owczarach typu charakteryzuje się trójdzielnym układem, na który składają się nawa, prezbiterium oraz babiniec. Ułożone na jednej osi pomieszczenia wymiarami były zbliżone do kwadratu, przy czym nawa jest najszersza. Babiniec lub jego część objęte były słupami pochyłej wieży, zwieńczonej oddzielnym pięterkiem izbicą. Wieże, podobnie jak w kościołach rzymskokatolickich, wznoszono w konstrukcji słupowo-ramowej. Często otoczone były niskim, oszalowanym obejściem zachatą. Nawa i prezbiterium nakryte były wysokimi namiotowymi, łamanymi uskokowo dachami, przy czym uskoki były równej wielkości. Wieńczyły je podobnie jak wieżę baniaste hełmy z pozornymi latarniami. Ich wnętrza nakryte były kopułami namiotowymi. Do najpiękniejszych przykładów tego typu należą cerkwie w Owczarach, Kwiatoniu i Powroźniku. Począwszy od 4 ćw. XVIII w. bryły cerkiewne uległy pewnym zmianom polegającym m.in. na wydłużeniu nawy, a zwłaszcza babińca. Dachy namiotowe posiadały uskoki w nierównych odstępach, a prezbiteria często zamknięte były trójbocznie. Cerkwie o podobnych bryłach stawiano również w XIX w. Jedną z nich możemy zobaczyć w Skwirtnem. SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ 14 15

SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ Dachy cerkwi w Kwiatoniu Inaczej wyglądają cerkwie zbudowane w tzw. stylu powszechnym, zwanym inaczej schyłkowym, rozpowszechnionym na całej Łemkowszczyźnie głównie w XIX w. Budowle te charakteryzują się dwuspadowymi dachami (oddzielnymi dla nawy i prezbiterium), które zastąpiły wcześniejsze dachy namiotowe, oraz brakiem baniastych hełmów. Często na kalenicy nawy wznosi się wieżyczka na sygnaturkę. Akcentem pionowym jest wysoka wieża. Wnętrza nakryte są zazwyczaj płaskimi stropami. Należy tutaj dodać, że wiele starszych cerkwi otrzymało taki wygląd w czasie remontów czy przebudów. Do grupy świątyń stylu schyłkowego należą m.in. cerkwie w Banicy i Bodakach. Swoje piętno na drewnianym budownictwie cerkiewnym Galicji, w tym również dzisiejszej Małopolski, odcisnął XX w., a głównie lata 20. i 30. Był to czas poszukiwania tzw. ukraińskiego stylu narodowego. Cerkwie wznoszone w tym stylu nie są jednorodne. Jeden z wariantów reprezentują bezwieżowe cerkwie trójdzielne. Poszczególne części świątyni wznoszono na osi wzdłużnej, przy czym nawa była najpokaźniejsza zaś prezbiterium i babiniec mniejsze i niższe. Wszystkie części nakryte były kopułami, największa wznosiła się nad nawą. Cerkwie takie zobaczymy m.in. w Bartnem. Warto również zwiedzić cerkiew w Gładyszowie z 1938 r. (nieopisana w przewodniku) wzorowaną na sakralnym budownictwie huculskim, którego głównymi założeniami było stawianie obiektów na planie krzyża greckiego z wielką kopułą umieszczoną na skrzyżowaniu jego ramion oraz małymi baniami na ramionach. Wnętrza cerkwi kopuły, stropy i ściany zazwyczaj pokrywa polichromia ornamentalna, figuralna i architektoniczna. Do najczęściej spotykanych przedstawień figuralnych należą Trójca Święta, Opieka Bogurodzicy, podobizny ewangelistów oraz patronów Rusi św. Olgi i św. Włodzimierza. Głównym elementem wyposażenia cerkwi jest ikonostas, czyli drewniana konstrukcja z wmontowanymi w nią ikonami. Ikonostasy zazwyczaj posiadają piękną dekorację snycerską. Całość stanowi jakby ścianę oddzielającą prezbiterium, czyli niebo niedostępne dla zwykłych śmiertelników, od nawy, czyli ziemi. Ikony poumieszczane są w ikonostasie w ten sposób, że tworzą kilka rzędów. Dolny rząd zajmują duże ikony namiestne. Pierwsza z prawej obrazuje wezwanie świątyni, następna to zazwyczaj Chrystus Nauczający, dalej Matka Boska z Dzieciątkiem i z lewej strony ikona świętego szczególnie czczonego w danym regionie (w opisanych w książce obiektach jest to zazwyczaj św. Mikołaj). Ikony namiestne oddzielone są od siebie carskimi wrotami (pośrodku) oraz wrotami diakońskimi po bokach. Powyżej ikon namiestnych znajduje się rząd prazdników, czyli małe ikony przedstawiające poszczególne święta roku liturgicznego. Na środku tego rzędu często umieszczone jest przedstawienie Ostatniej Wieczerzy. Powyżej znajduje się rząd Deesis, który tworzą postacie apostołów, przedstawione parami oraz Chrystus Pantokrator pośrodku. Na ostatni rząd składają się mniejsze ikony z postaciami patriarchów i proroków. Całość wieńczy Ukrzyżowanie. Powyższy układ spotkamy w większości cerkwi na opisywanym terenie. Z pozostałego wyposażenia cerkwi należy koniecznie zobaczyć ołtarze. W prezbiterium umieszczony jest ołtarz główny, często nakryty ozdobnym baldachimem, a czasami także mały ołtarzyk przy ścianie, tzw. żertwiennik. W nawie zazwyczaj znajdują się ołtarze boczne, umieszczone przy ścianach. Do podstawowego wyposażenia cerkwi należą także ikony poumieszczane na ścianach, krzyże i chorągwie procesyjne. Dwory Wśród obiektów udostępnionych w 2013 r. do wziedzania znalazły się również budowle reprezentujące architekturę świecką. Są to dwory w Laskowej i w Świdniku stanowiące jedne z najpiękniejszych w Polsce przykładów drewnianego budownictwa dworskiego z XVII i XVIII w. SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ 16 17

TRASA KRAKÓW I OKOLICE Kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Paczółtowicach Kościół w Paczółtowicach wzniesiony został ok. 1510 r., w późniejszym okresie dobudowano do niego wieżę przekształconą do obecnego kształtu w XVIII w. Świątynia składa się z prostokątnej nawy, węższego od niej, zamkniętego trójbocznie prezbiterium oraz wieży. Od strony południowej do nawy przylega kruchta. Ściany nawy, prezbiterium oraz wieży oszalowane są pionowo deskami. Nawa i prezbiterium nakryte są wspólnym, wysokim, wielospadowym dachem pobitym gontem. Na jego kalenicy wznosi się wieżyczka na sygnaturkę. Wieża nakryta jest ciekawym namiotowym, łamanym hełmem zwieńczonym kopułką. Z gotyckich detali ciesielskich Msze św. w niedzielę: 7.30, 11.00, 16.00 Tel. do parafii: 12 282 90 91 i zachował się m.in. portal południowy wycięty w tzw. ośli grzbiet oraz ostrołukowy łuk tęczy. Wnętrze kościoła nakryte jest płaskimi stropami. Zdobi je polichromia z końca XIX w. Szczególnie pięknie prezentuje się przedstawienie Trójcy Świętej na stropie nawy oraz Nawiedzenie NMP w prezbiterium. W ołtarzu głównym z 1604 r. umieszczony jest gotycki obraz Matki Boskiej Apokaliptycznej na tle krzaku gorejącego (zwany Matką Boską Paczółtowską) z lat 1460-70. Pierwotnie stanowił on część gotyckiego tryptyku, którego skrzydła ze św. Barbarą i św. Katarzyną zawieszone są obecnie oddzielnie po obu stronach ołtarza głównego. Dwa ołtarze boczne przy ścianie tęczowej wykonane zostały przed 1728 r. Trzeci ołtarz boczny manierystyczny, z obrazem św. Mikołaja. Do piękniejszych elementów wyposażenia należy gotycko-renesansowa chrzcielnica z 1533 r. W przykościelnym murze znajduje się kilka epitafiów wykonanych z marmuru wydobywanego w pobliskim Dębniku. TRASA KRAKÓW I OKOLICE 38 39

TRASA NOWY SĄCZ GORLICE Cerkiew greckokatolicka pw. św. Jana Ewangelisty w Muszynce Tradycja przekazała jako datę budowy cerkwi rok 1689, jednak najprawdopodobniej obiekt wzniesiony został w XVIII w. W wieku następnym świątynia była odnawiana i przebudowana. Cerkiew trójdzielna, składa się z nawy, niewielkiego prezbiterium oraz babińca, nad którym nadbudowana jest wieża o pochyłych, zwężających się ku górze ścianach. Jej górne piętro tworzy nadwieszoną izbicę. Nawę nakrywa dach namiotowy i częściowo dwuspadowy, prezbiterium zaś wielospadowy. Wieżę nakrywa baniasty hełm z pozorną latarnią oraz małą makowicą. Podobne zwieńczenie posiadają nawa i prezbiterium (na tym ostatnim bez makowicy). Ściany oszalowane są poziomo, izbica wieży Msze św. w niedzielę: 10.00 Tel. do parafii: 18 471 13 10 i odeskowana pionowo z listwowaniem i ozdobną koronką od dołu. Dachy oraz hełmy pokryte zostały blachą. Wnętrze nawy i prezbiterium nakrywają kopuły namiotowe, babiniec zaś płaski strop. Ściany oraz sklepienia zdobi polichromia ornamentalna z przełomu XIX i XX w. W cerkwi znajduje się kompletny ikonostas z XVIII w. Warto zwrócić uwagę na górny rząd z prorokami, którzy przedstawieni zostali na dużych ikonach w pełnej postaci, a nie jak zazwyczaj w małych medalionach w ujęciu co najwyżej portretowym. W prawym, późnobarokowym ołtarzu znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz Oko Opatrzności w promienistej glorii w zwieńczeniu. Ciekawy jest lewy ołtarz z XVIII w., w którym umieszczony jest obraz św. Barbary podarowany do cerkwi jakoby przez konfederatów barskich mających w pobliżu Muszynki swoje obozy. Po bokach obrazu rzeźby św. Piotra i św. Pawła. Na ścianie prezbiterium zawieszona jest płaszczenica, a na ścianie nawy wizerunek proroka Abdiasza. TRASA NOWY SĄCZ GORLICE 90 91

TRASA ORAWA, PODHALE, SPISZ I PIENINY Kościół pw. św. Marcina Biskupa w Grywałdzie Świątynia użytkowana jest sporadycznie Tel. do parafii: 18 262 38 27 i Położony malowniczo na wzgórzu kościół wzniesiony został pod koniec XV w. Przed 1618 r. świątynia przeszła znaczną przebudowę, w czasie której nadano jej wtórnie archaiczny charakter, przejawiający się zarówno w skromnym rozmiarze, jak również w oddzielnych dachach nakrywających nawę i prezbiterium. Świątynia składa się z nawy, węższego od niej, zamkniętego ścianą prostą prezbiterium oraz wieży. Ta ostatnia dość niska i szeroka, otoczona podcieniami, nadaje budowli bardzo malowniczy wygląd. Jej górna część posiada nadwieszone pięterko izbicę. Wieńczy ją wysoki namiotowy hełm. Nawa i prezbiterium nakryte są oddzielnymi, dwuspadowymi dachami. Wszystkie ściany, dachy oraz hełm wieży pobite są gontami. Wnętrze nakryte jest płaskimi stropami, zdobi je polichromia ornamentalna i figuralna z 1618 r. (m.in. sceny Męki Pańskiej). Późnogotycki ołtarz główny pochodzi z początku XVI w. Pośrodku umieszczony został obraz patrona świątyni św. Marcina. Postać ukazana jest jeszcze w stylistyce gotyckiej (m.in. łamiące się szaty) natomiast krajobrazowe tło zwiastuje już nadejście renesansu. Na awersach skrzydeł widzimy św. Stanisława, św. Jerzego, św. Annę Samotrzeć oraz św. Barbarę. Na rewersach św. Katarzyna i św. Dorota. W zwieńczeniu piękny wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem w promienistej mandorli. Przy ścianie tęczowej znajdują się jeszcze dwa ołtarze. W prawym z pocz. XVII w. figura Serce Pana Jezusa z końca XIX w., po bokach wizerunki św. Katarzyny i św. Doroty z 1640 r. W górnej kondygnacji Wniebowzięcie NMP. W lewym ołtarzu współczesny obraz Święta Trójca. TRASA ORAWA, PODHALE, SPISZ I PIENINY 130 131

TRASA TARNÓW I OKOLICE Kościół pw. św. Marcina w Zawadzie W głównym zrębie świątynia wzniesiona została w 2. poł. XV w. W późniejszym czasie zbudowano wieżę (XVII w.) oraz otoczono ją podcieniami (XVIII lub XIX w.). Kościół składa się z nawy oraz węższego od niej, zamkniętego trójbocznie prezbiterium. Nad zachodnią częścią nawy nadbudowana jest wieża z nadwieszonym górnym pięterkiem, tzw. izbicą, zwieńczona ostrosłupowym hełmem. Nawa otoczona jest zamkniętymi podcieniami, przylegającymi od zachodu do kruchty wejściowej. Świątynia nakryta jest wspólnym wielopołaciowym dachem. Ściany nawy, prezbiterium, a częściowo także wieży pobite są gontem, podobnie jak wszystkie dachy. Górna część wieży i Msze św. w niedzielę: 7.00, 9.00, 11.00, 16.00 (IX-VI) Tel. do parafii: 14 679 55 05 obita jest deskami wyciętymi od dołu w ozdobną koronkę. W wejściach od południa i zachodu zachowały się gotyckie portale. Wnętrze nakrywają płaskie stropy, zdobi je, podobnie jak ściany, polichromia z 1900 r. Na stropie prezbiterium ukazana jest Trójca Święta, na stropie nawy Święta Rodzina. Ołtarz główny wykonany został w 1. poł. XVII w. W środkowym polu znajduje się obraz przedstawiający św. Marcina. Po obu jego stronach, w niszach pomiędzy kolumnami, spoczywają figury św. Wojciecha (z lewej) oraz św. Stanisława. W nawie znajdują się dwa ołtarze boczne, prawy z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem, lewy z wizerunkiem Najświętszego Serca Pana Jezusa. Najcenniejszym zabytkiem świątyni są płaskorzeźby pochodzące być może z gotyckiego ołtarza, wmontowane w parapet chóru: Zmartwychwstanie, Chrystus Ogrodnik ze św. Marią Magdaleną, Chrystus ze św. Piotrem oraz Chrystus i Niewierny Tomasz. Na belce tęczy znajduje się ogromny łańcuch wykonany jakoby z jednego pnia drzewa. TRASA TARNÓW I OKOLICE 166 167

Edycja 2013 Poznaj Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce! TRASA KRAKÓW I OKOLICE TRASA NOWY SĄCZ GORLICE TRASA ORAWA, PODHALE, SPISZ I PIENINY TRASA TARNÓW I OKOLICE