POSTĘPOWANIE W SPRAWACH NIELETNICH

Andrzej Sochacki POSTĘPOWANIE W SPRAWACH NIELETNICH (materiał dydaktyczny) Według stanu prawnego na luty 2008 roku SŁUPSK 2008

Materiał opracowany w Zakładzie Prawa Szkoły Policji w Słupsku Zespół redakcyjny: GraŜyna Szot, Zenon Trzciński Projekt okładki: Marcin Jedynak Druk: Andrzej Block Konsultacja: Marek Banoth ISBN 83-88182-58-7 Wydawnictwo Szkoły Policji w Słupsku Wydanie II, poprawione Druk: Pracownia Poligraficzna SP Słupsk Zam 2/08. Nakład 140 egz. Słupsk 2008

Spis treści Wykaz skrótów... 4 Wstęp... 5 1. Podstawowe pojęcia ustawowe... 7 2. Zadania Policji w zakresie ujawniania i zapobiegania przejawom demoralizacji i przestępczości nieletnich... 7 3. Środki zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich... 10 4. Czynności Policji w przypadku popełnienia czynu karalnego... 12 4.1. Zbieranie i utrwalanie dowodów czynu karalnego... 13 4.2. Przesłuchanie nieletniego... 16 4.3. Ujęcie i zatrzymanie nieletniego... 18 4.4. Stosowanie środków przymusu bezpośredniego... 23 5. Właściwość sądów rodzinnych... 23 6. Dokumentacja prowadzona w sprawach nieletnich... 24 Bibliografia... 26 Załącznik 1. Protokół zatrzymania nieletniego... 28 Załącznik 2. Karta nieletniego zagroŝonego demoralizacją / sprawcy czynu karalnego... 30 Załącznik 3. Protokół przesłuchania nieletniego sprawcy czynu karalnego... 33 Załącznik 4. Informacja dla rodziców... 37 Załącznik 5. Wykaz czynności profilaktycznych podjętych w sprawach nieletnich... 38 Załącznik 6. Pouczenie nieletniego sprawcy czynu karalnego o uprawnieniach i obowiązkach... 39 3

Wykaz skrótów u.p.n. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jednolity: Dz.U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.) k.k. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.p.k. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.w. Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 12, poz. 114 z późn. zm.) k.k.s. k.r.o. k.c. zarządzenie Ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (Dz.U. Nr 83, poz. 930 z późn. zm.) Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) Zarządzenie nr 590 Komendanta Głównego Policji z dnia 24 października 2003 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich (Dz.Urz. KGP Nr 20, poz. 107 z późn. zm.) 4

Wstęp Osobowość małoletniego znacznie róŝni się od osobowości osoby dorosłej. Ta prawidłowość dotyczy równieŝ sprawców czynów zabronionych. Fakt ten został usankcjonowany odmiennym ustawodawstwem w końcu ubiegłego wieku. Początki kształtowania zasad postępowania z nieletnimi krystalizowały się na VI Kongresie Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1980 r. Uznano wówczas za konieczne zapobieganie niedostosowaniu społecznemu i przestępczości nieletnich. Przyjęto, Ŝe w zapobieganiu tym zjawiskom naleŝy mieć na uwadze ochronę Ŝycia i zdrowia nieletnich oraz zapewnienie im warunków materialnych i rozwoju duchowego. Wskazywano potrzebę rozwijania społecznych środków zapobiegania niedostosowaniu społecznemu i przestępczości nieletnich. W tym celu proponowano uaktywnienie rodziny, szkoły i organizacji społecznych. Wnioskowano teŝ, by sprawy nieletnich były rozpatrywane przez odrębne sądy, które rozpoznając sprawy nieletnich, brałyby pod uwagę ich reedukację oraz ochronę ich praw. Obecnie podstawowym dokumentem międzynarodowym określającym standardy postępowania z nieletnimi jest Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. Konwencja ta została ratyfikowana przez Polskę w 1991 r. (Dz.U. Nr 120, poz. 526). W duchu postanowień Konwencji znowelizowana została w 2000 r. obowiązująca od 26 października 1982 r. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, która reguluje postępowanie w sprawach nieletnich zagroŝonych demoralizacją i dopuszczających się czynów karalnych. Wśród organów podejmujących działania w zakresie zapobiegania demoralizacji i przestępczości nieletnich ustawa ta wymienia takŝe Policję. Niniejsze opracowanie ma na celu przybliŝenie problematyki nieletnich w kontekście postanowień ww. ustawy, zakresu uprawnień Policji odnoszących się do zapobiegania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz ścigania sprawców czynów karalnych. Porusza równieŝ współpracę z sądem i prokuraturą oraz z innymi instytucjami państwowymi, organami samorządowymi i organizacjami społecznymi, które w zakresie swojego działania uwzględniają problematykę nieletnich. 5

6

1. Podstawowe pojęcia ustawowe Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jednolity: Dz.U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.) w art. 1 definiuje: czyn karalny to czyn zabroniony przez ustawę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, albo wykroczenie określone w art. 51, 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 lub 143 k.w. (art. 1 2 pkt 2 u.p.n.); nieletni to (art. 1 1 u.p.n.): a) osoba, która dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyła lat 17, b) osoba, która nie ukończyła lat 18, wykazująca przejawy demoralizacji, c) osoba do lat 21, względem której zostały orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze; sąd rodzinny to sąd właściwy do rozpatrywania spraw nieletnich; właściwy sąd rodzinny to sąd, na terenie którego działania zamieszkuje lub przebywa nieletni. W rozumieniu art. 115 10 k.k.: młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył lat 21 i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. 2. Zadania Policji w zakresie ujawniania i zapobiegania przejawom demoralizacji i przestępczości nieletnich Według Słownika wyrazów obcych demoralizacja to upadek moralności, zepsucie; brak dyscypliny, karności. Encyklopedia PWN mianem demoralizacji określa proces odchodzenia od obowiązujących wartości moralnych, przejawiający się w przestępczości, korupcji, wykolejeniu jednostek. 7

W odniesieniu do nieletnich określenie demoralizacja często zastępuje się nieprzystosowaniem społecznym. Najczęstsze objawy demoralizacji czy nieprzystosowania społecznego nieletnich to: ucieczki z domów lub placówek opiekuńczo-wychowawczych, zachowania patologiczne (alkoholizm, narkomania, prostytucja, tworzenie się nieformalnych grup), porzucanie szkoły, brak opieki ze strony rodziców czy opiekuna, przebywanie w środowiskach kryminogennych, popełnianie czynów karalnych i innych czynów zabronionych, brutalizacja zachowań wobec rówieśników i osób dorosłych. Do przyczyn negatywnych zachowań nieletnich zaliczyć moŝna: niewłaściwą sytuację rodzinną (wychowawczą lub bytową), trudności i niepowodzenia szkolne (w tym błędy wychowawcze nauczycieli), negatywne wzorce, z którymi nieletni stykają się zarówno w otaczającej ich rzeczywistości, jak i w środkach masowego przekazu oraz grach komputerowych. Zachowanie nieletniego, który nie ukończył lat 13, a który dopuścił się czynu zabronionego, oraz nieletniego od 13 do 17 roku Ŝycia, który dopuścił się wykroczenia niebędącego czynem karalnym lub wykroczenia skarbowego, moŝe być uznane przez sędziego rodzinnego za przejaw demoralizacji w rozumieniu przepisów o postępowaniu w sprawach nieletnich. Popełnianie przez nieletnich czynów zabronionych oraz ich zachowania świadczące o demoralizacji są przedmiotem działań Policji w zakresie zapobiegania i zwalczania tego zjawiska. Działania te będą sprowadzały się w szczególności do: ujawniania źródeł demoralizacji, a w szczególności przestępczości nieletnich, wykrywania popełnianych przez nieletnich czynów karalnych oraz wykonywania czynności w postępowaniu wyjaśniającym, rozpoznawania środowisk kryminogennych i innych mających negatywny wpływ na nieletnich, ujawniania nieletnich zagroŝonych demoralizacją (kaŝdy policjant po ujawnieniu zagroŝenia demoralizacją ma obowiązek powiadomić o tym w formie notatki słuŝbowej komórkę ds. nieletnich i patologii), ścigania sprawców czynów karalnych i innych czynów zabronionych, ścigania sprawców przestępstw i wykroczeń popełnianych na szkodę nieletnich i wspólnie z nimi, wyjaśniania okoliczności popełniania przez nieletnich czynów zabronionych oraz podejmowania działań prewencyjnych ukierunkowanych na zapobieganie demoralizacji i przestępczości nieletnich, przeprowadzania z nieletnimi, ich rodzicami lub opiekunem rozmów profilaktyczno-ostrzegawczych, 8

przekazywania do sądu rodzinnego informacji i materiałów w sprawach nieletnich, ze wskazaniem na potrzebę wszczęcia postępowania przewidzianego w u.p.n. i k.r.o., przekazywania informacji o sytuacji nieletniego oraz przekazywania nieletniego pod opiekę instytucjom państwowym i organizacjom społecznym, które w zakresie swojego działania realizują zadania z zakresu opieki nad nieletnimi i udzielania pomocy rodzinie, inicjowania i prowadzenia wspólnie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi działań profilaktycznych zmierzających do minimalizacji zagroŝeń wśród nieletnich, obejmowania programem Niebieskiej Karty rodzin, w których występuje przemoc. PowyŜsze działania realizowane będą w jednostkach Policji głównie przez pion prewencji, a szczególnie dzielnicowych i komórki ds. nieletnich i patologii. Zadaniem tych komórek będzie koordynowanie wszystkich poczynań na szczeblu jednostek we wskazanym zakresie oraz współdziałanie z innymi słuŝbami, jednostkami i organizacjami pozaresortowymi. Komendant Główny Policji wydał Zarządzenie nr 590 z dnia 24 października 2003 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich, w którym nakreślił zadania dla poszczególnych słuŝb Policji. Koordynację i nadzór nad realizacją tych zadań powierzył: w skali kraju dyrektorowi Biura Prewencji i Ruchu Drogowego Komendy Głównej Policji, na terenie województwa zastępcy komendanta wojewódzkiego (stołecznego) Policji wskazanego przez komendanta wojewódzkiego (stołecznego) Policji, na terenie powiatu (miasta, rejonu) zastępcy komendanta powiatowego (miejskiego, rejonowego) Policji wskazanego przez komendanta powiatowego (miejskiego, rejonowego) Policji. Zadania w zakresie rozpoznawania zjawisk demoralizacji i przestępczości nieletnich wykonują w toku codziennej słuŝby wszyscy policjanci. Zgodnie ze wspomnianym zarządzeniem policjant wykonujący czynności słuŝbowe, po uzyskaniu informacji lub ustaleniu okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego lub o popełnieniu przez niego czynu karalnego, ma obowiązek udokumentowania tych informacji w formie notatki słuŝbowej. Kopię notatki przekazuje komórce ds. nieletnich i patologii w swojej macierzystej jednostce Policji. JeŜeli nieletni, którego sprawa dotyczy, zamieszkuje w rejonie innej jednostki Policji, kierownik ww. komórki pisemnie zawiadamia o tym właściwą jednostkę. 9

3. Środki zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich Środki zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich u.p.n. określiła w rozdziale II w art. od 5 do 14. Artykuł 5 stanowi, iŝ wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym. Kara zaś moŝe być orzeczona tylko w przypadkach prawem przewidzianych, jeŝeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego. Tak więc w myśl ww. zapisu reakcją na przejawy demoralizacji nieletniego będą środki wychowawcze, a w przypadku dopuszczenia się przez niego czynu karalnego będzie teŝ moŝliwe orzeczenie środka poprawczego. W wyjątkowych sytuacjach, gdy środki wychowawcze czy środek poprawczy okazały się nieskuteczne, moŝliwe będzie zastosowanie wobec nieletniego środków karnych, o których mowa w art. 13, 18 i 94 u.p.n. Artykuł 13 u.p.n. określa, Ŝe jeŝeli wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego (przestępstwa lub przestępstwa skarbowego), a w chwili orzekania ukończył lat 18, zachodzą podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym sąd moŝe wymierzyć karę, gdy uzna, Ŝe stosowanie środka poprawczego nie byłoby juŝ celowe. Sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary. Artykuł 18 1 u.p.n. stanowi, Ŝe sąd właściwy według k.p.k. rozpoznaje sprawę, gdy: 1) zachodzą podstawy do orzeczenia wobec nieletniego kary na podstawie art. 10 2 k.k., 2) przeciwko nieletniemu, który dopuścił się czynu karalnego (przestępstwa, przestępstwa skarbowego), wszczęto postępowanie po ukończeniu przez niego lat 18. Zastosowanie art. 10 2 k.k. jest moŝliwe, jeŝeli: nieletni dopuści się jednego z wymienionych w tym przepisie czynów, przed popełnieniem tego czynu ukończy 15 lat, a stopień jego rozwoju uzasadnia moŝliwość przypisania mu winy, oraz wcześniej zastosowane środki wychowawcze lub poprawczy okazały się nieskuteczne. Artykuł 94 u.p.n. stanowi, Ŝe jeŝeli nieletni, wobec którego orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym, ukończył lat 18 przed rozpoczęciem wykonania orzeczenia, sąd rodzinny decyduje, czy wykonać orzeczony środek, czy od jego wykonania odstąpić i wymierzyć sprawcy karę. Wymierzając karę, sąd stosuje nadzwyczajne jej złagodzenie. W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd moŝe odstąpić od wymierzenia kary, zwłaszcza gdy w zachowaniu sprawcy nastąpiła istotna poprawa. W razie wymierzenia kary pozbawienia wolności albo ograniczenia wolności czas jej trwania nie moŝe przekroczyć okresu, jaki pozostaje do ukończenia przez sprawcę lat 21. 10

Katalog środków wychowawczych, w tym poprawczy, stosowanych wobec nieletnich wymieniony jest enumeratywnie w art. 6 pkt od 1 do 11 w u.p.n. Zgodnie z tą ustawą sąd moŝe: 1) udzielić upomnienia; 2) zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonej pracy lub świadczenia na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestnictwa w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania uŝywania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzenia się w stan odurzenia; 3) ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna; 4) ustanowić nadzór organizacji młodzieŝowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania udzielających poręczenia za nieletniego; 5) zastosować nadzór kuratora; 6) skierować do ośrodka kuratorskiego, a takŝe do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją czy instytucją; 7) orzec zakaz prowadzenia pojazdów; 8) orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego; 9) orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo w ośrodku szkolno-wychowawczym; 10) orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym; 11) zastosować inne środki zastrzeŝone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak równieŝ zastosować środki przewidziane w k.r.o. Wymienione wyŝej środki moŝna podzielić na: a) wychowawcze i opiekuńczo-wychowawcze (pkt 1 9 i pkt 11 w zw. z art. 12 u.p.n.), b) lecznicze (pkt 11 w zw. z art. 12 u.p.n.), c) poprawczy (umieszczenie w zakładzie poprawczym pkt 11). Wymienione w pkt 11 środki przewidziane w k.r.o. to te, które sąd moŝe zastosować w przypadku wystąpienia zagroŝenia dobra dziecka (art. 109 2 k.r.o.). Będą nimi: zobowiązanie rodziców oraz małoletniego (w tym przypadku nieletniego) do określonego postępowania, skierowanie małoletniego (nieletniego) do organizacji lub instytucji zajmującej się przygotowaniem zawodowym, skierowanie małoletniego (nieletniego) do innej placówki sprawującej częściową opiekę nad dziećmi, 11

umieszczenie małoletniego (nieletniego) w rodzinie zastępczej, umieszczenie małoletniego (nieletniego) w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Sąd rodzinny moŝe równieŝ zastosować inne środki oddziaływania, których celem będzie poprawa warunków bytowych i opiekuńczych nieletniego, jeŝeli uzna, Ŝe warunki te przyczyniły się do demoralizacji nieletniego. Są one wymienione w art. 7 u.p.n. Będą to: zobowiązanie rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych i zdrowotnych nieletniego, zobowiązanie rodziców lub opiekuna do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest on zatrudniony, oraz z lekarzem lub zakładem leczniczym, zwrócenie się sądu do właściwych instytucji państwowych lub społecznych czy jednostek samorządowych o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego. 4. Czynności Policji w przypadku popełnienia czynu karalnego Wykrywanie popełnianych przez nieletnich czynów karalnych, zgodnie z zarządzeniem, realizowane jest poprzez: prowadzenie rozpoznania środowisk nieletnich i rodzin dysfunkcyjnych, co do których istnieje podejrzenie występowania między innymi takich zjawisk patologicznych, jak: przestępczość, narkomania, alkoholizm, prostytucja, przemoc domowa, Ŝebractwo, przynaleŝność do subkultur lub grup psychomanipulacyjnych, prowadzenie poszukiwań nieletnich na podstawie obowiązujących przepisów, pobieranie, przetwarzanie i wykorzystywanie informacji, w tym danych osobowych o nieletnich dopuszczających się czynów zabronionych przez ustawę jako przestępstwa ścigane z oskarŝenia publicznego zgodnie z zasadami określonymi w odrębnych przepisach. W zakresie tym zarządzenie nakreśla zadania dla słuŝby kryminalnej jednostek Policji, które sprowadzać się mają do: ujawniania nieletnich organizatorów i przywódców grup przestępczych o charakterze kryminalnym, sprawców czynów karalnych czy zdemoralizowanych, ścigania dorosłych sprawców dokonujących przestępstw bądź wykroczeń na szkodę nieletnich lub wspólnie z nimi, 12

organizowania i prowadzenia poszukiwań dzieci zaginionych, uciekinierów z domów rodzinnych, wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych i poprawczych. Zadania te są realizowane w ścisłej współpracy z komórkami ds. nieletnich i patologii, które w zakresie swojego działania mają: ujawnianie nieletnich sprawców czynów karalnych, organizatorów i przywódców grup przestępczych o charakterze kryminalnym, zbieranie i utrwalanie dowodów czynów karalnych w wypadkach niecierpiących zwłoki, wykonywanie czynności zleconych przez sędziego rodzinnego według zasad określonych w ustawie, rozpoznawanie i profilaktykę w środowiskach sprawców czynów karalnych i zagroŝonych demoralizacją, współdziałanie ze słuŝbą kryminalną w celu rozpoznania osób, środowisk i zdarzeń wpływających demoralizująco na nieletnich, bieŝącą współpracę z sądami rodzinnymi, placówkami i instytucjami ustawowo lub statutowo powołanymi do zajmowania się nieletnimi oraz samorządami lokalnymi, uczestniczenie w budowaniu lokalnych systemów przeciwdziałania demoralizacji, przestępczości i patologii społecznej wśród nieletnich, przekazywanie informacji o ujawnieniu nieletniego zagroŝonego demoralizacją lub będącego sprawcą czynu karalnego dzielnicowemu odpowiedzialnemu za rejon, w którym nieletni zamieszkuje. 4.1. Zbieranie i utrwalanie dowodów czynu karalnego Policja, podejmując wszelkie czynności w sprawie nieletniego, ma obowiązek kierowania się przede wszystkim jego dobrem, dąŝyć do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego (art. 3 1 u.p.n.). W zakresie zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów w sprawach nieletnich Policja stosuje odpowiednio przepisy k.p.k. ze zmianami przewidzianymi w u.p.n. (art. 20 u.p.n.). Po ujawnieniu faktu popełnienia przez nieletniego czynu zabronionego Policja zbiera i utrwala dowody czynów karalnych w wypadkach niecierpiących zwłoki, a w razie potrzeby dokonuje ujęcia nieletniego. Zebrany i zabezpieczony materiał dowodowy przekazuje niezwłocznie sędziemu rodzinnemu, który na jego podstawie moŝe wszcząć postępowanie wyjaśniające. Celem tego postępowania będzie ustalenie, czy rzeczywiście czyn karalny został popełniony przez nieletniego i czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec niego środków zapobiegawczych. 13

Policjant przekazuje teŝ sędziemu sprawy, w których postępowanie było zawieszone przez sędziego rodzinnego. Ponadto policjant przekazuje prokuratorowi sprawy: o czyn wymieniony w art. 19 2 k.k. wobec nieletniego lub przeciwko nieletniemu, który dopuścił się tego czynu pomiędzy 15 a 17 rokiem Ŝycia, o przestępstwo, przestępstwo skarbowe wobec nieletniego lub przeciwko nieletniemu, jeŝeli prokurator zastrzegł jej przekazanie sędziemu rodzinnemu za swoim pośrednictwem, o przestępstwo, przestępstwo skarbowe wobec nieletniego lub przeciwko niemu, jeŝeli zostało popełnione wspólnie z dorosłym, o czyn karalny popełniony przez nieletniego, który ponadto popełnił przestępstwo lub przestępstwo skarbowe po ukończeniu 17 lat, jeŝeli czynności dokonano w ramach wszczętego formalnie dochodzenia lub śledztwa, jeŝeli czynności dokonano po umorzeniu lub zawieszeniu dochodzenia lub śledztwa. Sędzia rodzinny w ramach wszczętego przez siebie postępowania moŝe zlecić Policji dokonanie określonych czynności, a w wyjątkowych wypadkach moŝe zlecić Policji dokonanie czynności w określonym zakresie (art. 37 2 u.p.n.). Sędzia wskazuje rodzaj czynności oraz sposób i termin ich wykonania. Sędzia rodzinny zarządza przekazanie bądź wyłączenie z akt sprawy tych materiałów, które nie doprowadziły do ustalenia sprawcy czynu i przekazuje je Policji ( 267 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 listopada 1987 r. Regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych). JeŜeli Policja w ramach czynności dokonanych na podstawie przepisów art. 37 1 u.p.n. nie zdołała zidentyfikować nieletniego sprawcę czynu karalnego, ale uzyska materiał dowodowy uzasadniający podejrzenie, iŝ czynu dokonał nieletni przekazuje sprawę sędziemu rodzinnemu celem wszczęcia postępowania. JeŜeli przeciwko nieletniemu, który dopuścił się czynu karalnego będącego przestępstwem lub przestępstwem skarbowym, wszczęto postępowanie po ukończeniu przez niego lat 18, to toczy się ono według przepisów k.p.k. lub k.k.s. Sprawę rozpoznaje sąd właściwy według przepisów k.p.k. (art. 18 1 oraz 2 pkt 2 u.p.n.). W wypadkach niecierpiących zwłoki Policja podczas przeprowadzania czynności procesowych wobec osoby, która ukończyła lat 18, mając uzasadnione podejrzenie, Ŝe dopuściła się ona pomiędzy 13 a 17 rokiem Ŝycia czynu karalnego będącego przestępstwem lub przestępstwem skarbowym oraz wiedząc, Ŝe wcześniej nie wszczęto przeciwko niej sprawy o ten czyn, postępuje zgodnie z przepisami k.p.k. lub k.k.s. (przepisów u.p.n. się nie stosuje). Policja po dokonaniu czynności procesowych w wypadkach niecierpiących zwłoki (wobec nieletniego, który nie ukończył lat 18, jeŝeli istnieje uzasadnione podejrzenie, Ŝe dopuścił się czynu karalnego pomiędzy 13 a 17 rokiem Ŝycia, lub przeciwko nieletniemu, jeŝeli postępowanie o czyn karalny, którego dopu- 14

ścił się pomiędzy 13 a 17 rokiem Ŝycia, wszczęto przed ukończeniem przez niego lat 18) przekazuje niezwłocznie sędziemu rodzinnemu albo prokuratorowi sprawę: o czyn wymieniony w art. 10 2 k.k. wobec nieletniego lub przeciwko nieletniemu, który dopuścił się go pomiędzy 15 a 17 rokiem Ŝycia, w której prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe (art. 309 1 k.p.k.), wobec nieletniego lub przeciwko nieletniemu, o przestępstwo, przestępstwo skarbowe wobec nieletniego lub przeciwko nieletniemu, gdy prokurator zastrzegł jej przekazanie sędziemu rodzinnemu za swoim pośrednictwem, o przestępstwo, przestępstwo skarbowe wobec nieletniego lub przeciwko nieletniemu, jeŝeli zostało popełnione przez nieletniego wspólnie z dorosłym, o czyn karalny popełniony przez nieletniego, który ponadto popełnił przestępstwo, przestępstwo skarbowe po ukończeniu 17 lat. Do czynności zbierania i utrwalania dowodów stosuje się odpowiednio przepisy art.: 308 1, 2 i 4 k.p.k., 217 1 i 3 k.p.k., 219 k.p.k., 220 3 k.p.k., 22 3 k.p.k. oraz 488 1 k.p.k. i 17 2 k.p.k. Zgodnie z ich treścią: a) czynności w wypadkach niecierpiących zwłoki (procesowe w niezbędnym zakresie) mogą być dokonywane przez Policję tylko w ciągu 5 dni od dnia pierwszej czynności, jednak czas i zakres ich prowadzenia zdeterminowane są przez: zatrzymanie nieletniego, konieczność przesłuchania świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa (zarządzić przesłuchanie moŝe wyłącznie sędzia rodzinny lub prokurator art. 192 2 k.p.k. z zastrzeŝeniem, Ŝe sędzia rodzinny tylko po wszczęciu postępowania), polecenia sędziego rodzinnego lub prokuratora; b) w razie podejmowania czynności niecierpiących zwłoki niezbędne jest powiadomienie prokuratora, ich podjęcie oznacza bowiem faktyczne wszczęcie postępowania, nad którym prokurator sprawuje nadzór (art. 308 1 zdanie trzecie k.p.k.); c) jeŝeli Policja dokonała przeszukania lub zatrzymania rzeczy, zobowiązana jest, przekazując sprawę sędziemu rodzinnemu albo prokuratorowi, wystąpić z wnioskiem o wydanie postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia tych czynności; d) szczególną dbałość naleŝy przywiązywać do prawidłowego przeprowadzania czynności niepowtarzalnych (jak np. oględziny miejsca, osoby lub rzeczy); e) gdy zaistnieje niebezpieczeństwo, Ŝe świadka nie będzie moŝna przesłuchać na rozprawie, Policja moŝe zwrócić się do sądu rodzinnego (bezpośrednio lub za pośrednictwem sędziego rodzinnego albo prokuratora) z Ŝądaniem przesłuchania go przez sąd (art. 316 3 k.p.k.); f) Policja dokonuje czynności wobec nieletniego, mając uzasadnione podejrzenie, Ŝe pomiędzy 13 a 17 rokiem Ŝycia dopuścił się czynu karalnego do cza- 15

su ukończenia przez niego 21 lat, chyba Ŝe wcześniej ustała karalność czynu (dotyczy to wykroczeń wymienionych w art. 1 2 lit. b u.p.n., przestępstw skarbowych oraz przestępstw oprócz czynów zabronionych wymienionych w art. 10 2 k.k., których dopuścił się nieletni pomiędzy 15 a 17 rokiem Ŝycia). 4.2. Przesłuchanie nieletniego W charakterze podejrzanego Nieletni, który pomiędzy 15 a 17 rokiem Ŝycia dopuścił się czynu zabronionego określonego w art.: 134, 148 1, 2 lub 3, 156 1 lub 3, 163 1 lub 3, 166, 173 1 lub 3, 197 3, 252 1 lub 2 oraz art. 280 k.k., moŝe odpowiadać na zasadach określonych w k.k., jeŝeli okoliczności sprawy oraz jego stopień rozwoju, właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeŝeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne (art. 10 2 k.k.). W przypadku ujawnienia w toku postępowania wyjaśniającego okoliczności uzasadniających orzeczenie wobec nieletniego kary na podstawie art. 10 2 k.k. sędzia rodzinny wydaje postanowienie o przekazaniu sprawy prokuratorowi (art. 42 3 u.p.n.). JeŜeli wystąpiły sytuacje określone w art. 42 3 u.p.n. lub w art. 16 2 u.p.n. (czyn nieletniego pozostaje w ścisłym związku z czynem osoby dorosłej), to przedstawienia, uzupełnienia, zmiany zarzutów nieletniemu (zgodnie z wydanym postanowieniem) i przesłuchania podejrzanego nieletniego po ogłoszeniu zarzutów dokonuje prokurator. Policja moŝe przesłuchać podejrzanego nieletniego, jeŝeli prokurator skorzysta z uprawnień wynikających z art. 311 3 k.p.k. i nie zastrzeŝe tej czynności do osobistego przeprowadzenia. Przesłuchanie przez Policję podejrzanego nieletniego, przeciwko któremu postępowanie wszczęto przed ukończeniem przez niego 18 lat, odbywa się w obecności osoby wskazanej w art. 39 u.p.n. W charakterze sprawcy czynu karalnego Policja moŝe w toku czynności procesowych w niezbędnym zakresie przesłuchać nieletniego w charakterze sprawcy czynu karalnego (jest to faktyczne wszczęcie postępowania przeciwko osobie). Po przesłuchaniu takiego nieletniego Policja przekazuje sprawę sędziemu rodzinnemu z wnioskiem o: wydanie przez sędziego rodzinnego postanowienia o wszczęciu postępowania wyjaśniającego lub przygotowawczego, albo wydanie przez prokuratora w ramach śledztwa postanowienia o przedstawieniu zarzutów nieletniemu jako podejrzanemu o popełnienie przestępstwa 16

(wymienionego w art. 10 2 k.k.), przestępstwa skarbowego albo popełnionego wspólnie z dorosłym. Policja moŝe przesłuchać nieletniego w charakterze sprawcy czynu karalnego, jeŝeli zachodzą okoliczności określone w art. 308 2 k.p.k. Przesłuchanie moŝe odbyć się takŝe w ramach dochodzenia lub śledztwa powierzonego Policji w trybie art. 311 3 k.p.k. (art. 311 4 k.p.k.) lub dochodzenia wszczętego przez Policję, jeŝeli w jego toku okaŝe się, Ŝe sprawcą jest nieletni. Przesłuchanie nieletniego w przedstawionych wyŝej przypadkach odbywa się w obecności rodziców (ojca albo matki) lub opiekuna albo obrońcy (gdy jest ustanowiony w sprawie), a jeŝeli zapewnienie ich obecności jest w danym wypadku niemoŝliwe, przesłuchanie moŝe odbyć się w obecności nauczyciela, przedstawiciela powiatowego centrum pomocy rodzinie lub przedstawiciela organizacji społecznej, do której zadań statutowych naleŝy oddziaływanie wychowawcze na nieletnich lub wspomaganie procesu resocjalizacji (art. 39 u.p.n.). Przesłuchanie nieletniego bez udziału którejkolwiek z osób wymienionych w art. 39 u.p.n. stanowi istotne naruszenie procedury i uzasadnia złoŝenie zaŝalenia, o którym mowa w art. 38 1 u.p.n. Policja powinna ograniczyć się do jednokrotnego przesłuchania nieletniego, chyba Ŝe ujawnione zostaną nowe okoliczności w sprawie i kolejne przesłuchanie nieletniego będzie niezbędne. Przy przesłuchaniu nieletniego naleŝy: dąŝyć do zapewnienia mu pełnej swobody wypowiadania się, unikać wielokrotnego przesłuchiwania co do tych samych okoliczności lub okoliczności ustalonych juŝ innymi dowodami i niebudzących wątpliwości. Przesłuchanie w miarę potrzeby moŝe odbyć się w miejscu zamieszkania nieletniego, szkole. Z przesłuchania naleŝy spisać protokół, wykorzystując druk nr Ms 82 Protokół przesłuchania nieletniego sprawcy czynu karalnego. NaleŜy w nim zaprotokołować między innymi imię i nazwisko osoby, której obecność podczas przesłuchania nieletniego wynika z art. 39 u.p.n., oraz z jakiego tytułu bierze udział w tej czynności (np. matka, obrońca). KaŜda strona protokołu wymaga podpisania przez wszystkie osoby biorące udział w czynności. Protokołując wyjaśnienia nieletniego, naleŝy: zachować w miarę moŝliwości dokładność wypowiedzi, jako formę gramatyczną relacji przyjąć pierwszą osobę czasu przeszłego, zamieszczać w relacji charakterystyczne określenia lub zwroty uŝyte przez nieletniego, umieszczać wzmianki dotyczące szczególnego zachowania się nieletniego. Pierwsze przesłuchanie oraz kaŝde kolejne, podczas którego Policja zamierza uzyskać od nieletniego wyjaśnienia dotyczące popełnienia czynu karalnego nieobjętego jeszcze postępowaniem prowadzonym przeciwko nieletniemu, nale- Ŝy rozpocząć od powiadomienia nieletniego o zarzucanych mu czynach karal- 17

nych (ustne przedstawienie zarzucanych czynów karalnych), których opis i kwalifikację prawną naleŝy umieścić w protokole. Przed pierwszym przesłuchaniem naleŝy nieletniego pouczyć o: a) uprawnieniach do: składania wyjaśnień, odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania, składania wniosków o dokonanie czynności, korzystania z pomocy obrońcy, Ŝądania przesłuchania go z udziałem ustanowionego obrońcy, którego niestawiennictwo nie tamuje przesłuchania; b) obowiązkach wskazanych w art. 74 k.p.k. Przed przesłuchaniem naleŝy teŝ wręczyć nieletniemu pisemne pouczenie. Nieletni otrzymanie pouczenia potwierdza podpisem. Nieletniego, w miarę potrzeby, naleŝy pouczyć takŝe o uprawnieniach i obowiązkach innych niŝ wymienione w art. 300 k.p.k., w tym o moŝliwości Ŝądania złoŝenia wyjaśnień na piśmie (art. 176 k.p.k.) oraz Ŝądania uzasadnienia podstaw zarzucanego czynu karalnego (art. 313 3 k.p.k.). O zakresie udzielonych pouczeń naleŝy zamieścić stosowną wzmiankę w protokole przesłuchania. Na Ŝądanie nieletniego lub jego obrońcy policjant moŝe umoŝliwić nieletniemu złoŝenie wyjaśnień na piśmie. Pisemne wyjaśnienia nieletniego, podpisane przez niego z zaznaczeniem daty ich złoŝenia, stanowią załącznik do protokołu. Taki tryb postępowania moŝe mieć uzasadnienie w sprawie o czyn karalny popełniony np. w okolicznościach wyjątkowo drastycznych, kiedy nieletni będzie wolał złoŝyć wyjaśnienia nie ustne, lecz pisemne. Policja, dokonując czynności z udziałem nieletniego, moŝe ograniczyć się do jego rozpytania, udokumentowanego notatką urzędową lub uzyskania jego pisemnego oświadczenia dotyczącego sprawy. 4.3. Ujęcie i zatrzymanie nieletniego Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nie definiuje czynności ujęcia nieletniego przez Policję, ale rozgranicza tę czynność od czynności zatrzymania nieletniego. Jako ujęcie nieletniego przez Policję naleŝy rozumieć jego: schwytanie na gorącym uczynku czynu zabronionego lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu takiego czynu; doprowadzenie do jednostki Policji w celu wykonania z jego udziałem czynności w trybie art. 37 1 u.p.n. albo w miejsce określone w zleceniu (poleceniu) uprawnionego organu. 18

Po ujęciu nieletniego Policja ma obowiązek: poinformować go o przyczynach ujęcia, pouczyć go o prawie złoŝenia zaŝalenia na czynność naruszającą jego prawo do sądu rodzinnego. Z czynności ujęcia nieletniego naleŝy sporządzić notatkę urzędową zawierającą opis przyczyn i okoliczności ujęcia, w tym szczególnie czas i miejsce, oraz informację o pouczeniu nieletniego o prawie złoŝenia zaŝalenia. JeŜeli nie wystąpią przesłanki do zatrzymania nieletniego, winien on być po dokonaniu zgodnie z przepisami u.p.n. czynności z jego udziałem niezwłocznie przekazany rodzicom lub opiekunom, od których naleŝy uzyskać pisemne potwierdzenie przejęcia nieletniego. JeŜeli jest to konieczne ze względu na okoliczności sprawy, Policja moŝe zatrzymać nieletniego, a następnie umieścić w policyjnej izbie dziecka zatrzymanego, co do którego istnieje uzasadnione podejrzenie, Ŝe popełnił czyn karalny, a zachodzi uzasadniona obawa przed ukryciem się nieletniego lub zatarciem śladów tego czynu, albo gdy nie moŝna ustalić toŝsamości nieletniego (art. 40 1 u.p.n.). Uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu karalnego zachodzi wtedy, gdy podejrzenie popełnienia czynu zabronionego przez nieletniego opiera się na faktach, dowodach, a co najmniej poszlakach. Uzasadniona obawa przed ukryciem się nieletniego zachodzi wtedy, gdy w związku z jego dotychczasowym zachowaniem się, stylem i trybem Ŝycia, nawykami (np. ucieczki z domu, szkoły, placówki opiekuńczo-wychowawczej) nasuwa się przypuszczenie, Ŝe ukrycie się nieletniego jest wysoce prawdopodobne. Obawa przed zatarciem śladów czynu powinna być uzasadniona przeszłością nieletniego, okolicznościami sprawy, a zwłaszcza charakterem i rodzajem tych poszlak i dowodów, które w sprawie zostały zebrane, oraz tych, które nale- Ŝy jeszcze zebrać. Odstąpienie od umieszczenia zatrzymanego nieletniego w policyjnej izbie dziecka następuje w przypadkach: ustania przesłanek zatrzymania (przekazanie nieletniego rodzicom lub opiekunom, od których naleŝy uzyskać pisemne potwierdzenie przejęcia nieletniego), stanu po spoŝyciu alkoholu niebędącego stanem nietrzeźwości (umieszczenie w policyjnej izbie dziecka moŝe nastąpić w wyjątkowych sytuacjach, za zgodą lekarza), stanu nietrzeźwości, gdy nieletni jest umieszczany w izbie wytrzeźwień, uzasadnionego przypuszczenia niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nałogowego spo- Ŝywania alkoholu w celu wprowadzenia się w stan odurzenia albo wprowadzania się w stan odurzenia narkotykami bądź innymi środkami odurzającymi, gdy nieletni decyzją sądu rodzinnego jest umieszczany w zakładzie (oddziale) psychiatrycznej opieki zdrowotnej, 19

choroby, gdy nieletni wymaga specjalistycznej opieki zdrowotnej i jest umieszczany w zakładzie stacjonarnej opieki zdrowotnej, podjęcia przez sędziego rodzinnego lub prokuratora (w ramach swojej właściwości) decyzji o zwolnieniu nieletniego, podjęcia przez sędziego rodzinnego decyzji o umieszczeniu nieletniego w schronisku dla nieletnich lub innym właściwym zakładzie, zatrzymania nieletniego, wobec którego istnieje uzasadnione podejrzenie, Ŝe pomiędzy 13 a 17 rokiem Ŝycia dopuścił się czynu karalnego, a w chwili zatrzymania ma ukończone lat 18, gdy jest on umieszczony w pomieszczeniu jednostki Policji przeznaczonym dla osób zatrzymanych. Zatrzymanego nieletniego informuje się natychmiast o przyczynach zatrzymania, o prawie do złoŝenia zaŝalenia na tę czynność do sądu rodzinnego, o prawie Ŝądania powiadomienia szkoły lub zakładu pracy o zatrzymaniu oraz o prawie Ŝądania umoŝliwienia nawiązania w dostępnej formie kontaktu z adwokatem, jak równieŝ bezpośredniej z nim rozmowy, przy czym policjant moŝe zastrzec, Ŝe będzie w tym czasie obecny (art. 40 2 u.p.n.). W razie uzasadnionej potrzeby po dokonaniu przez policjanta niezbędnych formalności związanych z zatrzymaniem zatrzymanego nieletniego nale- Ŝy niezwłocznie poddać badaniu lekarskiemu, zgodnie z Zarządzeniem Ministrów Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z 24 czerwca 1997 r. w sprawie trybu przeprowadzania badań lekarskich osób zatrzymanych przez Policję (M.P. Nr 40, poz. 414). Z zatrzymania nieletniego, wobec którego istnieje uzasadnione podejrzenie, Ŝe pomiędzy 13 a 17 rokiem Ŝycia dopuścił się czynu karalnego, a w chwili zatrzymania nie ukończył lat 18, lub przeciwko któremu wszczęto postępowanie o czyn karalny będący przestępstwem lub przestępstwem skarbowym przed ukończeniem przez niego lat 18, a w chwili zatrzymania ma ukończone lat 18 sporządza się Protokół zatrzymania nieletniego, przekazując jeden jego egzemplarz nieletniemu za pokwitowaniem odnotowanym na oryginale protokołu. Jako przyczynę zatrzymania nieletniego oprócz stwierdzenia, iŝ istnieje uzasadnione podejrzenie, Ŝe popełnił czyn karalny (opis czynu oraz jego kwalifikacja prawna), naleŝy równieŝ wskazać przesłankę faktyczną zawartą w art. 40 1 u.p.n., tzn. Ŝe istnieje uzasadniona obawa przed ukryciem się nieletniego lub zacieraniem przez niego śladów czynu albo nie moŝna ustalić jego toŝsamości. W przypadku zatrzymania nieletniego na podstawie decyzji sędziego rodzinnego, sądu lub prokuratora jako przyczynę zatrzymania naleŝy wpisać do protokołu nazwę, sygnaturę i datę decyzji (polecenia) oraz nazwę organu, który ją wydał. Policja o zatrzymaniu nieletniego niezwłocznie zawiadamia jego rodziców lub opiekunów, odnotowując ten fakt w Protokole zatrzymania. Przez niezwłoczne powiadomienie naleŝy rozumieć dopełnienie obowiązku powiadomienia tych osób, gdy tylko zostanie ustalony ich adres, numer telefonu itp. Zawiadomienie przekazywane rodzicom lub opiekunom nieletniego powinno zawierać 20

informacje dotyczące przyczyn zatrzymania, prawa do złoŝenia zaŝalenia do sądu rodzinnego, prawa Ŝądania umoŝliwienia nieletniemu nawiązania kontaktu z adwokatem, jak równieŝ bezpośredniej z nim rozmowy, oraz prawa do powiadomienia szkoły lub zakładu pracy o zatrzymaniu. Ze względu na to, iŝ stroną postępowania w sprawie nieletniego są rodzice, niezbędne jest zawiadomienie obojga rodziców lub tego z nich, który sprawuje bezpośrednią pieczę nad nieletnim. JeŜeli Policja ustali, iŝ nieletni posiada opiekuna (prawnego lub faktycznego), wówczas jego zawiadamia o powyŝszym. O zatrzymaniu nieletniego Policja niezwłocznie, nie później niŝ w ciągu 24 godzin od chwili zatrzymania, zawiadamia właściwy sąd rodzinny, a gdy sprawa nieletniego zostanie przekazana prokuratorowi, równieŝ prokuratora (art. 244 4 k.p.k.) odnotowując ten fakt w Protokole zatrzymania nieletniego. NaleŜy przyjąć, Ŝe wymieniony obowiązek zostanie spełniony, jeŝeli Policja do sądu rodzinnego przekaŝe (faksem lub przez doręczenie) Protokół zatrzymania nieletniego. Funkcjonariusz pełniący słuŝbę na stanowisku kierowniczym, po zapoznaniu się z ww. protokołem i materiałami sprawy, podejmuje decyzję o umieszczeniu zatrzymanego nieletniego w policyjnej izbie dziecka i wpisuje do protokołu nazwę miejscowości będącej siedzibą policyjnej izby dziecka. Zapoznanie się z Protokołem zatrzymania nieletniego oraz podjęcie decyzji dotyczącej umieszczenia zatrzymanego nieletniego w policyjnej izbie dziecka osoba uprawniona potwierdza na kaŝdym egzemplarzu protokołu swoim podpisem i imienną pieczątką, wpisując jednocześnie datę i godzinę tej czynności. JeŜeli w policyjnej izbie dziecka do jednej sprawy umieszczanych jest dwóch lub więcej nieletnich, naleŝy do Protokołu zatrzymania kaŝdego z nich wpisać imiona i nazwiska tych, od których nieletni dla dobra toczącego się postępowania powinien być odizolowany. Formalną podstawą umieszczenia nieletniego w policyjnej izbie dziecka jest kopia (kserokopia) Protokołu zatrzymania nieletniego. W protokole naleŝy odnotować datę i godzinę umieszczenia nieletniego w policyjnej izbie dziecka oraz uzyskać podpis upowaŝnionego pracownika izby jako potwierdzenie tego faktu. W przypadku gdy nieletni zatrzymany przez Policję w trybie art. 40 1 u.p.n. jest w trakcie samowolnego pobytu poza schroniskiem dla nieletnich lub zakładem poprawczym, w odpowiedniej rubryce protokołu naleŝy takŝe wpisać nazwę i adres schroniska lub zakładu, w którym nieletni powinien przebywać. Policja zobowiązana jest powiadomić pisemnie policyjną izbę dziecka, w której umieszczono nieletniego, o terminie (data, godzina) zawiadomienia sądu rodzinnego o zatrzymaniu nieletniego jeŝeli fakt ten jeszcze nie został udokumentowany w egzemplarzu Protokołu zatrzymania przekazanym jako podstawa umieszczenia nieletniego, a takŝe o przekazaniu nieletniego do dyspozycji sądu rodzinnego albo sądu właściwego według przepisów k.p.k. 21

Dokonywanie czynności z udziałem nieletniego umieszczonego w policyjnej izbie dziecka, który nie został przekazany jeszcze do dyspozycji sądu, moŝliwe jest na podstawie pisma osoby uprawnionej. Zatrzymanego nieletniego naleŝy natychmiast zwolnić i przekazać pod opiekę rodzicom lub opiekunom (po udokumentowaniu tego faktu), jeŝeli: ustanie przyczyna zatrzymania, poleci to sąd rodzinny albo prokurator, nie został zachowany termin (24 godzin) zawiadomienia właściwego sądu rodzinnego o zatrzymaniu nieletniego, w ciągu 72 godzin od chwili zatrzymania nie ogłoszono nieletniemu postanowienia o umieszczeniu w schronisku dla nieletnich, tymczasowym umieszczeniu w placówce opiekuńczo-wychowawczej albo w zakładzie lub placówce, o których mowa w art. 12 u.p.n., tymczasowym aresztowaniu. Policja zobowiązana jest bezzwłocznie przekazać do policyjnej izby dziecka pisemną decyzję dotyczącą zwolnienia nieletniego, jeŝeli: w ciągu 48 godzin od zatrzymania nieletniego ustała przyczyna jego zatrzymania i decyzję o zwolnieniu podjęła Policja (pismo podpisane przez osobę uprawnioną ), sąd rodzinny, prokurator lub sąd polecenie w powyŝszym zakresie przekazał Policji. JeŜeli decyzja o zwolnieniu nieletniego zostanie podjęta podczas jego pobytu w policyjnej izbie dziecka, przekazania zwolnionego nieletniego rodzicom lub opiekunom dokonują policjanci zatrudnieni w policyjnej izbie dziecka. Po zatrzymaniu nieletniego Policja moŝe wystąpić do sądu rodzinnego z wnioskiem o umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich, gdy zostaną ujawnione okoliczności przemawiające za umieszczeniem go w zakładzie poprawczym, a zachodzi uzasadniona obawa przed ukryciem się nieletniego lub zatarciem śladów czynu karalnego, albo nie moŝna ustalić toŝsamości nieletniego (art. 27 1 u.p.n.), wyjątkowo takŝe wtedy, gdy zostaną ujawnione okoliczności przemawiające za umieszczeniem nieletniego w zakładzie poprawczym, a nieletniemu zarzucono popełnienie czynu wymienionego w art. 10 2 k.k. (art. 27 2 u.p.n.). Policja po zatrzymaniu nieletniego, który pomiędzy 15 a 17 rokiem Ŝycia dopuścił się przestępstwa wymienionego w art. 10 2 k.k., jeŝeli zachodzą przesłanki określone w art. 258 1 lub 2 albo 3 k.p.k., a umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich byłoby niewystarczające, przekazując materiały sprawy prokuratorowi, moŝe wystąpić o skierowanie do sądu właściwego według przepisów k.p.k. wniosku o zastosowanie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. JeŜeli zachodzi konieczność dokonania z udziałem nieletniego czynności w wypadkach niecierpiących zwłoki, a przed rozpoczęciem tych czynności brak podstaw do zatrzymania nieletniego, Policja doprowadza go do jednostki albo w miarę potrzeby dokonuje czynności w miejscu jego zamieszkania. JeŜeli nie 22

zajdą przesłanki do zatrzymania nieletniego, po zakończeniu czynności dokonywanych z jego udziałem poza miejscem zamieszkania naleŝy go przekazać rodzicom lub opiekunom. 4.4. Stosowanie środków przymusu bezpośredniego Wobec nieletnich Policja nie stosuje kajdanek, chyba Ŝe nieletni powyŝej 15 lat jest podejrzanym o popełnienie przestępstwa przeciwko Ŝyciu lub zdrowiu. Wobec nieletniego moŝna stosować prowadnicę, jeŝeli jest tymczasowo aresztowany lub zatrzymany, w celu udaremnienia ucieczki albo zapobieŝenia czynnej napaści lub czynnemu oporowi, a takŝe na polecenie sędziego rodzinnego lub prokuratora. Wobec osób, których wygląd wskazuje na wiek do 13 lat, stosuje się wyłącznie chwyty obezwładniające (zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 17 września 1990 r. w sprawie określenia przypadków oraz warunków i sposobu uŝycia przez policjantów środków przymusu bezpośredniego Dz.U. Nr 70, poz. 410 z późn. zm.). W zakresie postępowania wykonawczego Policja wykonuje polecenia sądu rodzinnego (art. 67 u.p.n.). Obowiązkiem Policji jest bezzwłoczne zawiadomienie sądu rodzinnego o ewentualnych przeszkodach utrudniających lub uniemoŝliwiających wykonanie polecenia. 5. Właściwość sądów rodzinnych Sprawy nieletnich naleŝą do właściwości sądu rodzinnego, ale sprawę rozpoznaje sąd właściwy według przepisów k.p.k. w przypadkach, gdy: konieczne jest rozpoznanie sprawy nieletniego wspólnie z dorosłym, zachodzą podstawy do orzeczenia wobec nieletniego kary na podstawie art. 10 2 k.k., przeciwko nieletniemu, który dopuścił się pomiędzy 13 a 17 rokiem Ŝycia czynu zabronionego przez ustawę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, wszczęto postępowanie po ukończeniu przez nieletniego lat 18. Właściwość miejscową sądu rodzinnego ustala się według miejsca zamieszkania nieletniego, a w razie trudności w ustaleniu miejsca zamieszkania według miejsca pobytu nieletniego. Z waŝnych względów, zwłaszcza jeŝeli przyczyniłoby się to do uproszczenia lub przyspieszenia postępowania, sąd właściwy według miejsca zamieszka- 23

nia nieletniego moŝe przekazać sprawę sądowi rodzinnemu, w którego okręgu nieletni przebywa (art. 17 1 i 2 u.p.n.). W wypadkach niecierpiących zwłoki sąd rodzinny moŝe wydać postanowienie w sprawie nieletniego, który nie podlega jego właściwości miejscowej, po czym przekazuje sprawę sądowi właściwemu miejscowo, zawiadamiając go o dokonanych czynnościach. Przekazanie sprawy jest wiąŝące (art. 17 3 u.p.n.). Sąd rodzinny, w którego okręgu prowadzone jest śledztwo, moŝe między innymi na wniosek prokuratora umieścić nieletniego w schronisku dla nieletnich (art. 16 3 u.p.n.). W przypadku gdy czyn karalny został popełniony na terenie zakładu poprawczego, właściwy jest sąd rodzinny miejsca połoŝenia zakładu, który o podjętych czynnościach zawiadamia sąd rodzinny właściwości ogólnej (art. 91 5 u.p.n.). Sąd rodzinny właściwy, do którego Policja przekazuje sprawę, powinien być takŝe uznany za właściwy do zawiadomienia go w przypadku zatrzymania nieletniego. JeŜeli Policja w ramach czynności dokonywanych zgodnie z art. 37 1 u.p.n. nie zdoła zidentyfikować nieletniego sprawcy czynu karalnego (brak przesłanek do wydania postanowienia o wszczęciu postępowania wyjaśniającego), ale uzyska materiał dowodowy uzasadniający podejrzenie, iŝ czynu dokonał nieletni, to przekazuje sprawę w celu wszczęcia postępowania (art. 21 1 u.p.n.) sędziemu rodzinnemu sądu rodzinnego, właściwego zgodnie z miejscem popełnienia czynu karalnego. 6. Dokumentacja prowadzona w sprawach nieletnich Prowadzenie dokumentacji w sprawach nieletnich sprowadzać się będzie do sporządzania notatek słuŝbowych lub urzędowych, dotyczących ujawnienia zagroŝenia nieletniego demoralizacją oraz podjętych przez Policję działań zapobiegawczych: a) w przypadku ujawnienia faktu popełnienia przez nieletniego czynu karalnego policjanci sporządzają odpowiednią dokumentację, taką jak w przypadku ujawnienia innego czynu zabronionego; b) z faktu zatrzymania nieletniego sporządza się Protokół zatrzymania nieletniego oraz notatkę urzędową, w której przedstawione są okoliczności i przyczyny zatrzymania; c) w teczce rejonu dzielnicowego powinny się znajdować: imienny wykaz nieletnich sprawców czynów karalnych i zagroŝonych demoralizacją (z podle- 24

głego mu rejonu) oraz adnotacje o podjętych i realizowanych przez dzielnicowego czynnościach zapobiegawczych; d) komórki ds. nieletnich i patologii powinny prowadzić teczki zagadnieniowe, w których tematycznie gromadzą dokumentację z podejmowanych przez siebie czynności, w tym: plany pracy wraz ze sprawozdaniami z ich wykonania, okresowe analizy i sprawozdania z wyników uzyskanych przez jednostki podległe, informacje dotyczące współpracy z instytucjami państwowymi, organizacjami społecznymi, środkami masowego przekazu, informacje dotyczące szkoleń i narad, informacje dotyczące współpracy z innymi komórkami jednostek Policji, wykaz czynności profilaktycznych podjętych w sprawach nieletnich, kopie wniosków skierowanych w sprawach nieletnich do sądów rodzinnych i innych instytucji, kopie zawiadomień pisemnych skierowanych w sprawach nieletnich do rodziców. Komórki ds. nieletnich i patologii prowadzą teŝ Karty nieletnich zagroŝonych demoralizacją i sprawców czynów karalnych. Karty te powinny być w miarę potrzeby aktualizowane. 25

Bibliografia Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.). Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 12, poz. 114, z późn. zm.). Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jednolity: Dz.U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.). Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. z 2002 r. Nr 7, poz. 58 z późn. zm.). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.). Ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (Dz.U. Nr 83, poz. 930 z późn. zm.). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 listopada 1987 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 218). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 września 1990 r. w sprawie określenia przypadków oraz warunków i sposobu uŝycia przez policjantów środków przymusu bezpośredniego (Dz.U. Nr 70, poz. 410 z późn. zm.). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 września 2000 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych (Dz.U. Nr 80, poz. 900). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 56, poz. 591). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 sierpnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania wywiadów środowiskowych o nieletnich (Dz.U. Nr 90, poz. 1010). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 września 2001 r. w sprawie zakresu i trybu współdziałania zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich z Policją w wypadku zagroŝenia bezpieczeństwa tych placówek (Dz.U. Nr 112, poz. 1205). 26