Katarzyna Gajownik 1 Lubelski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Końskowoli, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Ocena logistyki gospodarstw rolnych powiatu łukowskiego Wprowadzenie Polska jest na szóstym miejscu pod względem produkcji rolniczej wśród 27 krajów Unii Europejskiej. To właśnie rodzima produkcja rolna jest jednym z najczęściej eksportowanych towarów do innych krajów. W związku z tym jeszcze bardziej zasadne wydaje się dążenie do sprostania współczesnym wymaganiom stawianym rolnictwu. Niewątpliwie w tej kwestii ogromne znaczenie będzie miała logistyka. Logistyka, wbrew pozorom, istnieje już od bardzo dawna. Choć samo określenie działań i zdefiniowanie ich jako logistyka miało miejsce w wieku XIX, to już ponad 300 lat przed narodzeniem Chrystusa wykorzystywano logistykę do działań o charakterze wojennym. Za pierwszego logistyka uważa się Aleksandra III Wielkiego zwanego Aleksandrem Macedońskim. Od tamtych jakże odległych czasów, aż do wieku XX logistyka była ściśle i wyłącznie powiązana z wojskiem i obronnością narodów, krajów i związków państw. Fakt ten zmieniła rozpędzająca się światowa gospodarka, która implikowała zapotrzebowanie na specjalistów z zakresu zarządzania. To w XX zarządzanie święciło swoje największe triumfy i to wiek XX uważa się za okres gwałtownego rozwoju tej dziedziny. Samo przejście terminu logistyka w cywilne szeregi zarządzania nie oznacza, że owe pojęcie znikło z terminologii wojskowej. Na zasadzie podobieństwa w operacjach militarnych i operacjach natury gospodarczej, pojęcie logistyka zostało przysposobione i zagościło na stałe w terminologii zarządzania. Początkowo logistyka odnosiła się głównie do działań w przedsiębiorstwie jako logistyka biznesu, a jej celem była koordynacja przepływu surowców i materiałów oraz różnych procesów związanych z magazynowaniem, składowaniem i dystrybucją towarów [9]. Rozważając istotę i konieczność istnienia logistyki, zarządzania logistycznego i rozwiązań logistycznych należałoby także określić i zdefiniować pojęcie logistyka. Obecnie logistyka jest definiowana na ponad sto różnych sposobów. Każdy badacz w zależności od kręgu swoich zainteresowań przystosowuje do siebie pojęcie logistyki, definiując ją niekiedy na nowo. Tak naprawdę, czym innym będzie logistyka w handlu, czym innym w przemyśle i produkcji, a czym innym w rolnictwie. Funkcjonowanie logistyki w przedsiębiorstwach rolnych ma na celu zapewnienie wsparcia dla realizowanych w nim procesów wytwarzania. W przedsiębiorstwach rolnych logistyka zwraca szczególną uwagę na podniesienie sprawności organizacji transportu, przemieszczając dobra i usługi do odbiorców tworząc łańcuch logistyczny produktów rolnych. System logistyczny przedsiębiorstwa, jakim jest gospodarstwo rolnicze, może być bardzo prosty lub bardzo złożony. Jest to uzależnione między innymi od wielkości gospodarstwa, struktury produkcji, kierunku lub specjalizacji. Zarządzanie logistyczne transportem rolniczym polega na organizacji działań transportowych przez połączenie wielu funkcji i ma na celu doskonalenie przemieszczania ładunków. Szeroko pojęte działania logistyczne kojarzone są przede wszystkim z transportem zewnętrznym, tymczasem dotyczą one również transportu, który realizowany jest wewnątrz gospodarstwa rolnego. Przedmiotem logistyki jest przepływ materiałów i surowców potrzebnych w funkcjonowaniu każdego gospodarstwa rolnego. Ważna jest ocena ryzyka problemów logistycznych w przedsiębiorstwach rolnych. Rolą logistyki transportu jest takie organizowanie przewozów, aby obniżyć ponoszone koszty [1] [3] [4] [5]. 1 1 K. Gajownik Lubelski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Końskowoli, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Katedra Rozrodu i Higieny Zwierząt. E: kasia.gajownik12@wp.pl Logistyka 4/2013 116
Podstawowy podział procesów transportowych to podział na transport wewnętrzny i transport zewnętrzny, poza gospodarstwem. Transport wewnętrzny jest prawie zawsze organizowany samodzielnie przez rolnika, który decyduje o wyposażeniu gospodarstwa w odpowiednie przyczepy, platformy, itp. Transport zewnętrzny może być organizowany i realizowany indywidualnie przez rolników, którzy dostarczają produkty do odbiorców: zakładów zbożowych, giełd. Ze względu na koszty zakupu odpowiednich środków transportu posiadanie ich przez rolnika opłaci się tylko wówczas, gdy realizuje on taki transport regularnie przez większą część roku [6] [7] [10] [11]. W Polsce jest 1806 tys. gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha UR, a przeciętna powierzchnia takiego gospodarstwa wynosi 8,63 hektara. Ponad 70% tych gospodarstw użytkuje ciągniki i zestaw podstawowych maszyn rolniczych. Szacuje się, że przeciętny wiek ciągników użytkowanych w Polsce przekracza 22 lata. Długie okresy użytkowania mają maszyny stosowane w rolnictwie, a to ma wpływ na koszty stałe [8]. W gospodarstwach indywidualnych transport rolniczy w 80 90% wykonywanych jest środkami własnymi i w takim samym udziale jest to transport ciągnikowy. Wysokie nakłady czasu pracy, paliwa, ponoszonych kosztów w transporcie wynikają z wielu czynników. Do podstawowych zaliczamy: zróżnicowany asortyment środków i stąd ich niskie wykorzystanie, niska mechanizacja prac ładunkowych, wysokie ceny środków i nośników energii. Niebagatelny udział ma także organizacja przewozów i czasu pracy środka. W tym ostatnim aspekcie czynnikiem podstawowym jest nie tylko eliminacja zbędnych składników struktury czasu pracy, ale również dobór odpowiedniego środka do przewozu wybranej partii ładunków [2]. Podstawowym czynnikiem ograniczającym efektywność wprowadzania postępu technicznego jest niskie wykorzystanie technicznych środków produkcji w małych gospodarstwach rolnych i związane z tym wysokie jednostkowe koszty eksploatacji tych środków. Cel, zakres badań i metody Celem pracy jest przedstawienie źródła pochodzenia własnych środków transportu i dokonania analizy wyposażenia, wykorzystania środków transportu, oceny wieku, okresów użytkowania maszyn rolniczych oraz przewidywanego okresu ich użytkowania w gospodarstwach indywidualnych rodzinnych. Zakresem pracy objęto 100 gospodarstw rolnych położonych na terenie powiatu łukowskiego, woj. lubelskie. Badania miały charakter ankietowy w oparciu o wywiady przeprowadzone przez doradców z Lubelskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Końskowoli. W niniejszym artykule przedstawiono również informacje dotyczące dodatkowego dochodu ze świadczonych usług w zakresie usług przy użyciu maszyn rolniczych, pracy najemnej, agroturystyki i handlu w gospodarstwie. Wyniki badań Dane pochodzą z badań ankietowych przeprowadzonych w marcu 2013 roku w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Gospodarstwa zostały sklasyfikowane według posiadanej wielkości użytków rolnych: I grupa 2 5 ha, II grupa 5 10 ha, III grupa 10 20 ha, IV grupa 20 30 ha, V grupa powyżej 30 ha. Rys. 1. Procentowy udział gospodarstw rolnych. 117 Logistyka 4/2013
Z badań wynika, że najliczniejszą grupę stanowią gospodarstwa, z grupy III 10 20 ha, zdeklarowanych 40 % ankietowanych. Najmniej liczną grupą są gospodarstwa z grupy I 2 5ha. Badania wykazują, że 10% gospodarstw posiada powyżej 30 ha użytków rolnych (rysunek 1). Tablica 1. Korzystanie z usług transportowych w gospodarstwach rolnych. Korzystanie z usług transportowych Wyszczególnienie usługi indywidualne (przez cały rok) usługi indywidualne (sezonowe) tak korzystam nie korzystam tak korzystam nie korzystam I grupa 2 5ha 0 8 1 7 II grupa 5 10ha 0 24 20 4 III grupa 10 20ha 3 37 17 23 IV grupa 20 30ha 6 12 10 8 V grupa powyżej 30 ha 2 8 6 4 Z przeprowadzonych badań wynika, że gospodarstwa z grupy I i II nie korzystały z usługi indywidualnej transportu w swoim gospodarstwie. Ankietowani z grupy III 3 gospodarstwa, IV 6 gospodarstw, V 2 gospodarstwa korzystają w ciągu roku z usługi indywidualnej. Większa część gospodarstw rolnych dysponuje własnymi środkami transportu, co wykazały badania przedstawione w (tablica 1). Korzystanie z usług zazwyczaj pojawia się w okresie sezonowym podczas zbioru płodów rolnych. Gospodarstwa posiadające 2 5 ha bardzo często nie posiadają w pełni wyposażenia transportowego, które ułatwiłoby im organizację pracy, dlatego też korzystają z usług innych rolników. Tablica 2. Źródło pochodzenia własnych środków transportu. Wyszczególnienie Źródło finansowania wykorzystanie środki finansowe z funduszy Unii kredytu Europejskiej zakup z własnych środków I grupa 2-5ha 7 0 1 0 II grupa 5-10ha 20 4 0 0 III grupa 10-20ha 17 18 2 3 IV grupa 20-30ha 5 10 1 2 V grupa powyżej 30 ha 3 6 0 1 Łącznie: 52 38 4 6 leasing Nasze rolnictwo, będące częścią unijnego sektora rolnego, uzyskało tym samym dostęp do instrumentów pomocowych, które wynikają ze Wspólnej Polityki Rolnej. Pomoc ta obejmuje działania w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (wykorzystanie środków finansowych na zakup maszyn rolniczych w ramach np. ułatwienia startu młodym rolnikom, modernizacja). Na podstawie badań stwierdzono, że środki transportu rolnicy zakupywali przede wszystkim za środki finansowe pochodzące z kredytu i przy wykorzystaniu funduszy Unii Europejskiej (tablica 1). Gospodarstwa z grupy I i II nie korzystały z leasingu środków transportu, powodem może być brak dokładnych informacji dotyczącej tego typu formy zakupu. W gospodarstwach z grupy III, IV i V ankietowani wykazali chęć skorzystania z leasingu, który wymaga mniejszego zaangażowania kapitałowego producentów rolnych, a także pozwala na lepsze zarządzanie kosztami. Maszyny transportowe pozwalają zmechanizować i usprawnić większość prac w gospodarstwie. Ilościowe wyposażenie poszczególnych gospodarstw jest porównywalne, w małym stopniu zróżnicowane wielkością posiadanych zasobów ziemi. Na 100 gospodarstw rolnych przypada 125 ciągników, średnio 1,25 na gospodarstwo. Średni wiek ciągników na 100 badanych gospodarstw wyniósł 12,5 lat. Liczba przyczep oscylowała około 172 na 100 gospodarstw. Przyczepy rolnicze występujące w gospodarstwach posiadały średni wiek 19,2 lat. Pokazuje to, że w gospodarstwa występuje transport wewnętrzny i wykorzystują własny sprzęt do przewozu ładunków i płodów rolnych. Gospodarstwa posiadają również maszynę samobieżną, jaką jest kombajn zbożowy, są to najdroższe maszyny rolnicze. W poszczególnych gospodarstwach zdaje się występować potrzeba korzystania z usług mechanizacji pozostałych maszyn Logistyka 4/2013 118
rolniczych sezonowo. Wskazuje na to wyposażenie w takie maszyny jak: prasy rolujące, owijarki do bel, kombajny zbożowe, opryskiwacze. Prasy rolujące i owijarki do bel występują w podobnej ilości 74 na 100 gospodarstw. Z badań wynika, że wyżej wymienione maszyny nie są w posiadaniu każdego rolnika. Rolnicy przewidywali długie okresy użytkowania posiadanych maszyn (tablica 3). Wahają się one od 20 do 34 lat, świadczy to o tym, że rolnicy w najbliższym czasie nie będą wymieniali posiadanego sprzętu. Wyposażenie w opryskiwacze jest na średnim poziomie, ich średni wiek waha się w granicy 8 lat. W gospodarstwach pojawiły się również platformy, które ułatwiają przewóz ładunków, bel sianokiszonki i słomy. Zapewniają możliwość przewozu większej ilości ładunków, a przy tym ograniczenie kosztów przewozu i pracochłonności. Środek transportu ten nie jest zapleczem w każdym gospodarstwie. W badanych 100 gospodarstwach zdeklarowano 23 platformy. Są one wypożyczane jak również wynajmowane sezonowo. Rozpatrując wyposażenie badanych gospodarstw w maszyny służące do transportu wewnętrznego, można stwierdzić, iż posiadane zaplecze techniczne jest wręcz samowystarczalne. Tablica 3. Charakterystyka wyposażenia badanych gospodarstw w środki techniczne. Charakterystyka wyposażenia gospodarstw rolniczych Liczba maszyn na 100 Przewidywana ha Wartość w 2013 r. liczba lat Średni wiek w 2013 r. Łączny okres użytkowania w (zaokrągleniu) użytkowania Ciągniki 125 12,5 15,5 28 Przyczepy 172 19,2 14,5 34 Prasy rolujące 74 7,0 12,0 20 Owijarki do bel 74 7,2 12,0 20 Kombajny zbożowe 15 12,4 10,0 23 Opryskiwacze 55 8,0 15,0 23 Platformy 23 4,2 20,0 25 Rys. 2. Dodatkowy dochód rodziny rolniczej. W rejonie powiatu łukowskiego część gospodarstw rolnych świadczy usługi rolnicze. Dochód ze świadczonych usług maszynowych, pracy najemnej, agroturystyki i handlu stanowi dodatkowe źródło utrzymania dla rodziny rolnika. Z badań wynika, iż 65% gospodarstw pozyskiwało dodatkowe środki finansowe ze świadczenia usług przy użyciu transportu maszynowego ciągnik, przyczepa, platforma. Kolejne usługi prowadzone przez rolników to procentowo mniejszy udział w ich dochodach. Najniższy 5% dochód pochodzi z agroturystyki. Usługi agroturystyczne w badanych gospodarstwach rolnych powiatu łukowskiego nie są popularnym źródłem dochodu. 119 Logistyka 4/2013
Podsumowanie 1. Przeprowadzone badania ankietowe mają charakter ogólny, obejmują swoim zakresem tylko najważniejsze kwestie związane z organizacją logistyki w gospodarstwach rolnych. 2. Badania wykazały, że najliczniejsza jest grupa III- 40 % gospodarstw rolnych mająca w swoim posiadaniu od 10 do 20 hektarów użytków rolnych. 3. Z usług transportowych najczęściej korzystano podczas prac sezonowych. Usługi indywidualne przez cały rok były prowadzone w gospodarstwach powyżej 10 hektarów. Wynika z tego, że gospodarstwa rolnicze o areale mniejszym niż 10 hektarów korzystały wyłącznie z własnych środków transportu, a tylko w okresie sezonowym letnim wykazywały zainteresowanie usługami transportu indywidualnego. 4. Ankietowani deklarowali, iż zakupione środki transportu finansowane były z kredytu i przy wykorzystaniu funduszy Unii Europejskiej. 5. Wiek badanych ciągników rolniczych w gospodarstwach rolnych wynosił 12,5 lat. Największa wartość dotyczyła przyczep rolniczych, których średni wiek wynosił blisko 20 lat. Najniższą wartość 7 lat wykazały prasy rolujące. Wzrost okresu użytkowania środków technicznych w rolnictwie jest obserwowany w całej Polsce, co wynika z ograniczeń inwestycyjnych spowodowanych brakiem finansów w kasie gospodarstwa. Ograniczenia finansowe wynikają między innymi z zaciągniętych już wcześniej kredytów inwestycyjnych, z wielkości gospodarstw rolnych i osiąganych wyników produkcyjnych. Powoduje to, że rolnicy w mniejszym stopniu zakupują nowe maszyny i środki transportu do swojego gospodarstwa. 6. Dodatkowy dochód w gospodarstwach stanowił 65% dla usług przy wykorzystaniu środków transportu ciągnik rolniczy, przyczepa, platforma. Respondenci nie zajmują się dodatkowo agroturystyką świadczy o tym wynik badań 5% badanych gospodarstw rolnych czerpie dodatkowe finanse z tej działalności. 7. W gospodarstwach indywidualnych transport rolniczy głównie wykonywany jest środkami własnymi i jest to transport ciągnikowy. Streszczenie Rodzinne gospodarstwa rolne są trwałym elementem rolnictwa w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. W Polsce ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego z 2003 r. [Ustawa 2003] definiuje gospodarstwo rodzinne jako gospodarstwo prowadzone osobiście przez rolnika indywidualnego, mające powierzchnię od 1 do 300 ha UR. Gospodarstwa te stanowią trzon producentów rolnych, a monitoring zachodzących w nich przemian wskazuje na ich umacnianie się w najbliższych latach. Przedmiotem niniejszej pracy jest analiza środków transportu występujących w indywidualnych gospodarstwach rolnych powiatu łukowskiego. Dane źródłowe pochodzą z badań ankietowych przeprowadzonych w marcu 2013 rok. Badania przeprowadzone zostały na próbie 100 gospodarstw rolnych z rejonu Lubelszczyzny. Badania wykonano techniką wywiadu bezpośredniego z zastosowaniem ankiety składających się z kilku pytań. Na podstawie wyników tych badań przeprowadzono analizę wyposażenia, wykorzystania środków transportu, oceniono wiek, okresy użytkowania posiadanych maszyn oraz przewidywany okres ich użytkowania w rodzinnych gospodarstwach. Wykazała ona między innymi: że średni wiek ciągników rolniczych wyniósł 12,5 lat, średnią liczbę przyczep rolniczych, słabe wykorzystanie usług dodatkowych (zewnętrznych) w gospodarstwie. Przedstawiono również dane informujące o dochodach z poza gospodarstwa rolniczego. Słowa kluczowe: logistyka, transport, gospodarstwo rolnicze. Abstract EVALUATION OF LOGISTICS OF FARM OF RURAL ADMINISTRATIVE DISTRICT LUKOWSKIE Family farms are a permanent part of agriculture in Poland and UK. In Poland the Act on shaping the agricultural system of 2003 defines a family farm as an farm carried personally by the individual farmer, Logistyka 4/2013 120
designed in size from 1 to 300 ha UR. These farms are the core of agricultural producers and monitoring of changes occurring in them indicate their consolidation in next few years. The subject of this paper is to analyze the transport occurring in individual farms of country Lukow. The source data come from a survey conducted in March in 2013. Research has been conducted on a sample of 100 farms in the region of Lublin. Research was carried out by direct interview using a questionnaires consisting of several questions. Basing on the results of that research there was done on analyses of equipment, the use of transport machines, rated age, periods of using the machines and their expected time of using on family farms. This analysis has demonstrated, inter alia, that the average age of farm tractors amounted to 12.5 years, the average number of agricultural trailers, low use of additional external services in the farm. There were also presented data about the incomes coming from beyond agricultural farm. Keywords: logistics, transport, farm. Literatura [1] Biegański M., Janc A.: Hedging i nowoczesne usługi finansowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 9. [2] Bielejec J.: Transport w rolnictwie, Wydawnictwo IBMER, Warszawa 1989. [3] Fertsch M.: Podstawy logistyki. Podręcznik do kształcenia w zawodzie technik logistyk, Wydawnictwo Biblioteka Logistyka, Poznań 2008. [4] Kokoszka S.: Warunki wykonywania przewozów w transporcie wewnętrznym i technologicznym, a wydajność przewozu, Zeszyty Naukowe AR w Krakowie. Mechanizacja i Energetyka Rolnictwa, z. 12, nr 284, Kraków 1993. [5] Kokoszka S.: Udział transportu w nakładach i kosztach przy uprawie pszenicy ozimej, PTIR Nauka Praktyce Rolniczej, z. 2. Kraków 1995. [6] Kuboń M.: Miejsce i rola infrastruktury logistycznej w funkcjonowaniu przedsiębiorstw rolniczych, Inżynieria Rolnicza, nr 9, Kraków 2007. [7] Lorencowicz E.: Wyposażenie techniczne i formy mechanizacji małych gospodarstw rolnych, Roczniki Naukowe AR Lublin, z. 300, Lublin 2005. [8] Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich, GUS, Warszawa 2007. [9] Słowiński B.: Wprowadzenie do logistyki, Koszalin 2008. [10] Węgłowski K.: Wyposażenie techniczne wybranych gospodarstw rodzinnych w województwie lubelskim, praca magisterska wykonana pod kierunkiem E. Lorencowicza, maszynopis, UP Lublin, Lublin 2008. [11] Wojciechowski A.: Agrologistyka nowy wymiar działań w logistyce, Logistyka, nr 3, 2011. 121 Logistyka 4/2013