Łukasz Szeląg Uniwersytet Wrocławski Miłość w cieniu władzy i obowiązków - historia Tytusa i Bereniki Rok czterech cesarzy był pierwszą wojną domową Rzymu epoki cesarstwa, pierwszą po stu latach pokoju, który nastąpił po poprzednim wielkim starciu między Antoniuszem i Oktawianem. Oba te starcia łączył nie tylko fakt, że naprzeciwko siebie stanęły siły ze wschodu i zachodu państwa rzymskiego (istotną różnicą jest jednak to, że tym razem to legiony dowodzone przez wodzów ze wschodu odniosły ostateczne zwycięstwo), ale też to, że istotną osobą w obozie wschodnim okazała się kobieta nie byle jaka, bo królowa. Oczywiście romans Bereniki i Tytusa nie wzbudził takich emocji współczesnych, ani nie wywarł takiego wrażenia na potomnych jak ten który połączył Kleopatrę i Antoniusza, ale i tak jest zagadnieniem które warto poruszyć, zarówno jako przykład ciekawego związku miłosnego dwojga tak odmiennych ludzi z różnych kultur, jak i romansu mocno związanego z polityką, i być może z politycznych powodów zakończonego. Postać Bereniki budziła emocje jeszcze zanim w ogóle spotkała przyszłego cesarza. Nie była ona postacią anonimową, ani tak jak kochanka ojca Tytusa, przedstawicielką niższych warstw społecznych 1. Była królową, córką króla Heroda Agryppy I, prawnuczką słynnego Heroda Wielkiego, żoną i siostrą królów. W pierwszy związek małżeński wstąpiła w wieku 13 lat, jej mężem został zaś Marek Juliusz Aleksander. Podobnie jak Berenika, był z pochodzenia Żydem, z rodziny mieszkającej jednak od lat w Egipcie i silnie zromanizowanej 2. Małżeństwo to nie zostało nawet skonsumowane gdyż mąż młodej królewny zmarł wkrótce po jego zawarciu. Związało ono jednak w pewien sposób oba rody, co mogło mieć znaczenie kilkadziesiąt lat później, gdy zarówno Berenika i jej brat, król Herod Agryppa II jak i brat jej pierwszego męża prefekt Egiptu Tyberiusz Aleksander należeli do najbliższych współpracowników Wespazjana i Tytusa w ich walce o władzę nad Rzymem. Kolejnym mężem prawnuczki Heroda Wielkiego został jej stryj również Herod. Dostał on, dzięki wpływom które posiadał na dworze cesarskim jego brat i teść księstwo 1 Wespazjana łączył wieloletni związek, przerwany na czas małżeństwa, po owdowieniu zaś przyszłego cesarza odnowiony, z Cenidą, wyzwolenicą matki Klaudiusza (Suet., 8.3, Vesp, [w:] Swetoniusz, Żywoty Cezarów, tł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1972). 2 Świetnym przykładem owego zromanizowania będzie brat pierwsze męża Bereniki Tyberiusz Aleksander, prefekt Egiptu w trakcie roku czterech cesarzy, bliski współpracownik Wespazjana w trakcie jego walki o władzę, który porzucił wiarę przodków, nie zawahał się przed brutalnym spacyfikowaniem żydowskich zamieszek w Aleksandrii, kiedy to nakazał żołnierzom nie tylko zabijać przeciwników, lecz także grabić ich mienie i palić domy (Ios. Flav., Bell. Iud., 2.494, [w:] Józef Flawiusz, Wojna Żydowska, tł. J. Radożycki, Warszawa [brak daty wydania]) i brał udział w zdobywaniu Jerozolimy jako szef sztabu Tytusa. 28
Chalkis 3. Także on został przeżyty przez małżonkę, tym razem jednak związek potrwał nieco dłużej a Berenika dała swemu mężowi dwóch synów. Nie dane im jednak było objąć dziedzictwa po ojcu, gdyż księstwo zostało oddane bratu królowej Herodowi Agryppie II, który z kolei nie dostał po ojcu całości jego królestwa, wchłoniętego bezpośrednio przez Rzym 4. Nie było to ostatnie małżeństwo Bereniki. Jej trzecim mężem został kolejny władca, tym razem Cylicji Polemon. Związek ten jednak nie był zbyt udany i małżonkowie szybko się rozeszli. Co łączyło kolejne małżeństwa Bereniki? Żadne z nich nie można raczej uznać za szczególnie dla niej udane. Pierwsze było w zasadzie epizodem, szybko przerwanym przez śmierć męża. Trzecie zakończyło się rozstaniem. Jedynie drugie trwało kilka lat i przyniosło małżonkom potomstwo, jednak również temu związkowi nie było dane trwać zbyt długo, Berenika zaś w wieku lat dwudziestu była dwukrotną wdową. Każdy z małżonków spełniał tez kryterium religijne, Marek i Herod byli Żydami, Polemon zaś na czas małżeństwa przestrzegał zasad religii żony, pozwolił nawet na swoje obrzezanie 5. Było to istotne dla Bereniki, gdyż w przeciwieństwie do niektórych ze swych rodaków dochowywała wierności wierze i obyczajom przodków, nawet jeśli nie podzielała dążeń politycznych swych rodaków. Oczywiście związki te nie wynikały też z łączących małżonków uczuć, przyczyny dwóch pierwszych były polityczne, trzeci zaś miał ponadto uciszyć pewne plotki, które uporczywie sugerowały jakoby Berenikę i jej brata, Heroda Agryppę II, łączyło coś więcej niż tylko więzy krwi i uczucie jakie powinno istnieć pomiędzy rodzeństwem. Berenika po śmierci drugiego męża przez cały czas niemalże przebywała wraz z bratem. Fakt, było to teoretycznie naturalne, jako, że był jej męskim krewnym, w dodatku objął on we władanie ziemie nad którymi panował wcześniej jej małżonek. Czy byli kochankami trudno dzisiaj stwierdzić, z pewnością jednak więź między nimi była niezwykle mocna a ich postępowanie zgodne, przede wszystkim w polityce. To ostatnie zaś było w owym czasie niezwykle istotne. Panowanie rzymskie spotykało się bowiem z coraz większa wrogością ludności Judei. Po śmierci Heroda Agryppy II straciła ona status państwa satelickiego Rzymu i zarządzana była przez podległego namiestnikowi Syrii prokuratora 6. Herod i Berenika próbowali uspokoić sytuację i doprowadzić do wyciszenia konfliktu między Rzymianami a Żydami. Bezskutecznie. Wybuchło powstanie, które mimo początkowych sukcesów było oczywiście skazane na porażkę. Do jego stłumienia wysłano w roku 67 trzy legiony wraz z wojskami pomocniczymi. Ich dowódca został doświadczony wódz, pochodzący spoza 3 Ios. Flav., Bell. Iud., 2.217; A. Krawczuk, Rzym i Jerozolima, Warszawa 1996, s. 276. Herod Agryppa I swe wpływy zawdzięczał zdecydowanej postawie w czasie chaosu który nastąpił w Rzymie po zabójstwie Kaliguli, kiedy to wspomógł Klaudiusza w przejmowaniu władzy po śmierci cesarza wobec postawy senatu chcącego powrotu do republiki (Krawczuk, Rzym..., 262-3). 4 Krawczuk, Rzym..., s.276. 5 Tamże, s. 286. 6 Przez pewien czas był nim wspominany w tej pracy Tyberiusz Aleksander. 29
najwyższych warstw arystokracji rzymskiej, homo novus 7, w ostatnich latach borykający się z poważnymi problemami finansowymi i będący w niełasce u cesarza, Tytus Flawiusz Wespazjan. Wraz z nim do Judei przybył jego syn, dwudziestoośmioletni Tytus. Tytus, w przeciwieństwie do ojca i stryja miał ułatwiony początek kariery. Nie był wszak pierwszym w rodzie który myślał o poważnym uczestnictwie w życiu politycznym, to zadanie zrealizowali wspomnieni dwaj Flawiusze. Szczególnie dobrym okresem dla Wespazjana, a co za tym idzie, jego syna, było panowanie Klaudiusza. Pomocne okazały się więzi Wespazjana z Cenidą wyzwolenicą matki Klaudiusza, która była kochanką Flawiusza, oraz przyjaźń z wyzwoleńcem cesarskim Narcyzem 8. Efektem tego był udział Wespazjana w walkach w Brytanii, których opis znajdujemy u Swetoniusza: wziął udział w trzydziestu potyczkach z wrogiem. Podbił dwa bardzo potężne szczepy i przeszło dwadzieścia miast oraz wyspę Wektis, położną niedaleko Brytanii ( ) uzyskał odznaki triumfalne, a także w krótkim czasie jedną po drugiej godności kapłańskie, ponadto konsulat, który sprawował przez dwa ostatnie miesiące roku 9. Dzięki protekcji Narcyza Tytus mógł wychowywać się w otoczeniu syna Klaudiusza Brytanika. Sytuacja zmieniła się wraz z małżeństwem cesarza z Agrypiną, potem zaś jego śmiercią i przejęciem władzy przez jej syna Nerona. Czas ten spędził Wespazjan z daleka od wielkiej polityki ze strachu przed tą kobietą. Także Tytus w wyniku zdarzeń na dworze cesarskim przeżył poważny wstrząs uczestniczył bowiem w uczcie w trakcie której, prawdopodobnie z rozkazu Agrypiny, otruto Brytanika, którego syn Wespazjana darzył wielką przyjaźnią 10. Upadek matki Nerona i jej śmierć pozwoliły jednak na powrót Flawiuszy do wielkiej polityki, Tytus mógł zaś stawiać pierwsze kroki w wojsku i sądach: Jako trybun wojskowy służył w Germanii i Brytanii 11. Tam zyskał sobie jak najlepszą sławę swą dzielnością i nie mniejsza rozwagą, jak świadczy wielka liczba jego posągów i wizerunków oraz napisów w obydwu prowincjach. Po służbie wojskowej poświęcił się pracy na polu sądowym, odznaczając się raczej szlachetnością charakteru niż 7 Wespazjan nie był właściwie pierwszym członkiem rodu Flawiuszy pełniącym najwyższe urzędy państwowe. Jednak owym prekursorem był jego brat Tytus Flawiusz Sabinus, który w owym czasie pełnił funkcję prefekta miasta. Przed nimi jednak nikt z tego rodu nie miał takich ambicji politycznych, należał więc Wespazjan do pierwszego pokolenia Flawiuszy sprawującego konsulat i zasiadającego w senacie. 8 Oczywiście kariera Wespazjana nie była związana jedynie z poparciem Narcyza, jako osoby które wspierały początki jego kariery wymienić można m.in. Pomponiusza Labeo, jeszcze w czasie jego trybunatu (B. Levick, Vespasian, Taylor & Francis e-library, 2003, s.14). W Brytanii zaś, zanim jego bezpośrednim przełożonym stał się sam cesarz służył pod Aulusem Plaucjuszem (Suet., 8.4 Vesp), którego żona pochodziła z rodu Pomponiuszy (Levick, s. 14). 9 Suet., 8.4 Vesp. 10 Tak opisuje to Swetoniusz: Byli zaś ci młodzi tak ze sobą zaprzyjaźnieni, że podobno Tytus spoczywając obok Brytannika skosztował także tego płynu, po wypiciu którego Brytanik umarł. Tytus potem długo i ciężko chorował. Pamiętając o tym wszystkim wzniósł Brytannikowi złoty posąg na Palatynie, także poświęcił mu drugi, konny, z kości słoniowej i cześć mu oddawał. (Suet, 8.2, Tit.). 11 A. Krawczuk sugeruje, że odbycie powtórzonego stażu właśnie w Brytanii mogło mieć związek z wcześniejsza służbą Wespazjana w tym kraju i służyć do odnowienia dawnych związków i tradycji (A. Krawczuk, Poczet Cesarzy Rzymskich, Warszawa 2006, s.124). 30
pracowitością 12. Jeśli chodzi o karierę wojskową podążał śladami ojca, odbywając służbę w tych samych prowincjach w których służył wcześniej Wespazjan 13. Jeszcze przed wyruszeniem z ojcem do Palestyny wstąpił w dwa związki małżeńskie. Pierwszą oblubienicą przyszłego cesarza była Arecynę Tertullę 14, której ojciecmarcus Arrecinus należał do stanu ekwickiego i za panowania Kaliguli pełnił urząd prefekta pretorianów (który miał sprawować w przyszłości jego zięć). Zmarła ona jednak krótko po ślubie, możemy więc dostrzec, że pierwsze związki głównych bohaterów niniejszej pracy były pod tym względem podobne. Kolejną żoną Tytusa była Marcja Furnilla której ród Swetoniusz określa jako znakomity 15. Związek ten, podobnie zresztą jak drugie małżeństwo Bereniki znowu widzimy więc podobieństwa, przyniósł małżonkom potomstwo. Była to córka Julia. Jej losy nie były szczęśliwe, mąż, kuzyn ojca, został skazany na śmierć przez Domicjana, ona sama zaś była kochanką cesarza i zmarła w wyniku usunięcia płodu zaordynowanego przez stryja 16. Małżeństwo to jednak zakończyło się z przyczyn politycznych stryj małżonki Tytusa został skazany na śmierć 17, nic dziwnego więc, że będący wówczas kwestorem Tytus z obawy o karierę, a może i życie, zakończył związek z którego nie mogło być więcej politycznych korzyści. Zaszkodzić całemu rodowi, a przede wszystkim samemu Wespazjanowi mogło jego zachowanie w trakcie występów Nerona, kiedy to miał przysypiać lub przedwcześnie je opuszczać 18. Zamiast jednak wyroku skazującego otrzymał dowództwo legionów mających stłumić powstanie w Judei. Czemu on? Trudno, z oczywistych względów, bezkrytycznie przyjąć opinię Józefa Flawiusza, jakoby Neron w jednym Wespazjanie widział człowieka, który dorósł do takiego zadania i zdolny był udźwignąć brzemię tak wielkiej wojny 19. Bliższe prawdy jest raczej stwierdzenie Swetoniusza: w żadnym wypadku nie mógł budzić obaw jako ewentualny pretendent do władzy najwyższej ze względu na gminność pochodzenia i nazwiska 20. Ponadto lojalność Wespazjana miało gwarantować pozostawienie w Rzymie jego młodszego syna Domicjana, którego los w wypadku zdrady ojca byłby oczywisty. Wespazjan ruszył więc na wschód a jego prawą ręką został oczywiście Tytus. Pod ich dowództwem wojna przybrała pomyślny dla Rzymu obrót, powstańcy zaczęli tracić kolejne twierdze. Nie wszyscy jednak Żydzi okazali się wrogami Wespazjana i jego ludzi. Rzymianie mogli liczyć na poparcie wyższych warstw społeczeństwa, z jednej strony, korzystających na ich panowaniu, z drugiej rozumiejących, że walka z Rzymem jest szaleństwem. Starali się oni 12 Suet., 8.3-4, Tit. 13 Zdaniem A. Krawczuka nieprzypadkowo. Sugeruje on, że miało to na celu odnowienie związków zawiązanych przez ojca (Krawczuk, Poczet... s. 124). 14 Suet., 8.4, Tit. 15 Suet., 8.4, Tit. 16 Suet., 8.10,22. Dom. 17 Krawczuk, Poczet. s. 124. 18 Suet., 8.4. Vesp. 19 Ios. Flav., De Bell. Iud. 3.1.2. 20 Suet., 8.4, Vesp. 31
z jednej strony pomóc Rzymianom jako swym zwierzchnikom i sojusznikom, z drugiej pomóc swym rodakom, albo raczej uratować ich przed losem który na siebie ściągnęli. Postawę taką zajęli Berenika i jej brat. Próbowali oni uspokoić lud Jerozolimy w trakcie jego konfliktu z prokuratorem Florusem który był bezpośrednią przyczyną powstania 21. Zresztą, także oni pozostawiali w słych stosunkach z zarządca Judei, Berenika wysłała do namiestnika Syrii skargę na Florusa 22, sama zresztą mało co nie przypłaciła prób wstawiania się za swym ludem życiem 23. Pozostali jednak oboje lojalnymi sługami Rzymu i Agryppa wsparł swoimi wojskami siły Wespazjana. Berenika zaś nie musiała obawiać się nowych zwierzchników z Rzymu. Zwłaszcza tego młodszego. Musiał zrobić na niej niemałe wrażenie, zakładając oczywiście, że poniższy opis Swetoniusza odpowiada prawdzie: Już we wczesnym dzieciństwie zabłysły jego przymioty fizyczne i umysłowe, a potem coraz bardziej wzmagały się z latami: piękny wygląd ( ), siła fizyczna ( ) świetna pamięć, umysł pojętny do wszystkich prawie umiejętności zarówno pokojowych, jak wojennych. Doskonale władał bronią. Wspaniale jeździł konno. Biegle posługiwał się łaciną i greckim ( ) w zakresie muzyki też nie był prostakiem 24. Ponadto był od królowej 12 lat młodszy. Nie można więc dziwić się, że w dniach strasznej wojny, kiedy nie było wiadomo co przyniesie jutro, jakie nowe klęski dla narodu żydowskiego, jakie kolejne zniszczenia dotkną Judeę królowa szukała pocieszenia u młodego Rzymianina. I znalazła je. Mimo dużej różnicy wiekowej Tytus pokochał Berenikę, o czym wprost pisze nawet nie poruszający zazwyczaj podobnych tematów Tacyt, kiedy tak pisze o powodach dla których syn Wespazjana przedwcześnie wrócił z wyprawy do Rzymu: Niektórzy przypuszczali, że pożerany tęsknotą miłosną za królową Bereniką zawrócił z drogi; w istocie, młodzieńcze jego serce nie było dla Bereniki obojętne 25. Od razu jednak dodaje, że dla jego czynności publicznych żadna stąd nie wyniknęła przeszkoda 26. Nie było więc przeszkód by związek kwitł Tytus nie zaniedbywał obowiązków wodza, oboje darzyli się mocnym uczuciem. Przeszkodą mógłby być Agryppa, ale ten w przeciwieństwie do Tytusa, nie zawrócił z drogi i mimo śmierci Galby, podążył do Rzymu. Wkrótce sytuacja uległa jednak kolejnej zmianie. Wespazjan nie był już zwykłym cesarskim legatem, a pretendentem do najwyższej władzy. Wraz z innymi najważniejszymi postaciami rzymskiego Wschodu namiestnikiem Syrii Mucjanusem i prefektem Egiptu Tyberiuszem Aleksandrem stworzył potężne stronnictwo które pokonało siły Witeliusza i uczyniło z Flawiuszy ród panujący. A to niosło ze sobą nowe obowiązki dla Tytusa. Stanowił on niezwykle istotny element stronnictwa, w zasadzie niezbędny do jego powstania. Był następcą ojca i jak się miało 21 Ios. Flav., Bell. Iud., 2.342-404. 22 Tamże, 2.333. 23 Tamże, 2.314. 24 Suet., 8.3-4., Tit. 25 Tac., Hist., 2.2. 26 Tamże. 32
wkrótce okazać faktycznym współrządcą. Tymi słowami opisuje go wedle relacji Tacyta Mucjanus: zdolny jest już do rządów i w pierwszych latach swej służby także wśród wojsk germańskich zasłynął. Nierozumną byłoby rzeczą nie ustąpić panowania temu, którego syna przyjąłbym za swego, gdybym sam panował 27. Podobne argumenty znajdujemy u Józefa: Pokój bowiem najlepiej może być zapewniony przez prawowite następstwo tronu. A jeśli sprawowanie władzy wymaga wieku, to mamy je w osobie Wespazjana, a jeśli młodzieńczej krzepkości jest ona w osobie Tytusa 28. Jak zachowuje się w tej sytuacji Berenika? Oddajmy głos Tacytowi: Niemniej gorliwie królowa Berenika stronnictwo popierała; była ona w kwiecie wieku i urody, a nawet staremu Wespazjanowi dzięki wspaniałości swych darów miła 29. Mogła mieć także udział w zjednaniu Flawiuszom swego, dzięki pierwszemu, krótkiemu małżeństwu, powinowatego Tyberiusza Aleksandra 30. Wpływy jej i Agryppy z pewnością pomogły też w uzyskaniu wsparcia wszystkich wschodnich władców dla sprawy Flawiuszy 31. Tytus nie wyrusza od razu po zwycięstwie do Rzymu, doprowadza wojnę z Żydami niemal do końca, zdobywając Jerozolimę. Następnie udaje się do Italii, gdzie staje się praktycznie współrządcą ojca: Nie tylko brał udział w rządach, ale nawet stał się ich podporą. Razem z ojcem odbył triumf, razem sprawował cenzurę. Był także jego kolegą w czasie sprawowania władzy trybuńskiej i w czasie siedmiu konsulatów. Przejął na siebie dozór prawie wszystkich czynności państwowych, gdyż w imieniu ojca dyktował listy, pisał obwieszczenia, odczytywał mowy w senacie zamiast kwestora 32. Oczywistym skutkiem powrotu Tytusa do Rzymu było rozstanie kochanków. Każde miało swój lud i swoje obowiązki. Jednak, póki co, nie był to definitywny koniec ich uczucia. Berenika wraz z bratem przybyła, po kilku latach panowania Flawiuszy, do Rzymu. Romans znów mógł trwać, tym razem w dużo spokojniejszych warunkach. Agryppa otrzymał urząd pretora, sama zaś Berenika żyła z Tytusem jak małżeństwo. I miała nadzieję żoną następcy Wespazjana rzeczywiście się stać 33. Nie doszło jednak do tego. Przyczyny leżały w nastawieniu ludu rzymskiego 34, jak i samego Wespazjana 35. Po śmierci sędziwego władcy powróciła jednak do stolicy. Tytus był teraz jedynym panem imperium, liczyła zapewne, że postanowi wbrew woli ludu ją poślubić. 27 Tamże, 2.77. 28 Ios. Flav., 4.10.3. 29 Tac., Hist., 2.80. 30 Krawczuk, Poczet, s. 126. 31 K. Wellesley, The Year of the Four Emperors Taylor & Francis e-library, 2005, s 122. 32 Suet., 8.6 Titus. 33 Cass. Dio. 65.15.4. 34 Tamże. 35 Krawczuk, Poczet..., s.130. 33
Ten jednak postąpił inaczej. Cytując Swetoniusza: Berenikę natychmiast wyprawił z Rzymu wbrew jej woli i wbrew samemu sobie 36. Czemu Tytus tak postąpił? Przede wszystkim jak już powiedziano, Berenika nie była dobrze widziana w Rzymie. Jak słusznie się zauważa, widziano w niej po prostu kolejną Kleopatrę 37. Tytus zaś nie mógł sobie pozwolić na ignorowanie tego stanu rzeczy. Jedynym prawem Flawiuszy do władzy cesarskiej były miecze i oszczepy legionistów znad Dunaju i ze wschodu. Musieli zabiegać o przychylność tłumów. Ludzie ze Wschodu nie byli w Rzymie mile widziani, a w zasadzie całe stronnictwo Wespazjana składało się z przedstawicieli tamtejszych prowincji. Jego pierwszymi sojusznikami nie byli namiestnicy zachodnich prowincji ale wschodni królowie. To zhellenizowany i zromanizowany Żyd jako pierwszy ogłosił go cesarzem, nie rzymski senat. Trzeba też pamiętać, że niedawne były czasy Nerona i pogłoski o tym jakoby miał przenieść stolicę na Wschód. A Tytusa często do ostatniego przedstawiciela poprzedniej dynastii porównywano. Musiał myśleć też o swoim rodzie, którego głową się stał. Tytus nie miał męskiego potomka, jego następcą był Domicjan. Nie rokował on zbyt dobrze, zawsze tez mogło coś mu się stać. Małżeństwo z Bereniką nie dałoby mu dzieci, z drugiej zaś strony zablokowało możliwość zawarcia innego związku. Oczywiście Tytus mógł wbrew wszystkiemu przeforsować swoją wolę, ryzykując dobro państwa. Postąpił jednak inaczej, w sposób typowy dla swego krótkiego panowania. Dlatego właśnie, że potrafił podejmować takie decyzje, kosztem własnego szczęścia, przetrwał w tradycji jako cesarz dobry. Być może kosztowało go to wiele. Być może tego dotyczyły jego słynne ostatnie słowa: los wydziera mi życie niezasłużenie, nie istnieje przecież żaden czyn, którego bym musiał żałować, oprócz tylko jednego 38. 36 Suet., 8.7.,Tit. 37 Levick, s. 185. 38 Suet. 8.10. Tit. 34
Bibliografia Źródła: Cassius Dio Cocceianus, Dio's Roman History, E. Cary, H. Baldwin Foster, W. Heinemann (eds.), New York 1914. Józef Flawiusz, Wojna Żydowska, tł. J. Radożycki, Warszawa [brak daty wydania] Swetoniusz, Żywoty Cezarów, tł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1972. Tacyt, Dzieje [w:] Tacyt, Dzieła, tł. S. Hammer, Warszawa 2004. Literatura: Krawczuk Aleksander, Rzym i Jerozolima, Warszawa 1996. Krawczuk Aleksander, Poczet Cesarzy Rzymskich, Warszawa 2006. Levick Barbara, Vespasian, Taylor & Francis e-library, 2003. Wellesley Kenneth, The Year of the Four Emperors Taylor & Francis e-library, 2005. 35