Warszawa, dnia 20 marca 2008 r. 1104/2008/PCzRP Do Trybunału Konstytucyjnego Al. Jana Christiana Szucha 12A 00-918 Warszawa Sygn. akt: K 51/07 OPINIA PRAWNA HELSIŃSKIEJ FUNDACJI PRAW CZŁOWIEKA w sprawie wniosku Grupy posłów na Sejm z dnia 9 listopada 2007 r. I. Wstęp 1.1. Rola Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka Helsińska Fundacja Praw Człowieka, wykonując prośbę Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 lutego 2008 r. ma zaszczyt przedłożyć opinię w sprawie przedmiotu postępowania wywołanego wnioskiem Grupy posłów na Sejm Rzeczpospolitej Polskiej VI Kadencji z dnia 9 listopada 2007 r., a dotyczącego zgodności z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej, Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284) 1 oraz Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) 2 przepisów ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz. 711) 3 oraz przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2007 r. Nr 7, poz. 49) 4. 1 Zwana dalej Konwencją Europejską 2 Zwany dalej MPPOiP 3 Zwana dalej Ustawą Wprowadzającą 4 Zwana dalej Ustawą Nowelizującą
Opinia przyjaciela sądu (amicus curiae) to znana w praktyce sądów zagranicznych, a w kilkudziesięciu sprawach także w Polsce, forma wyrażania przez organizacje pozarządowe opinii prawnej w postępowaniach sądowych, w przypadkach, gdy w związku z celami działalności danej organizacji zachodzi taka potrzeba. Opinia przyjaciela sądu ma na celu przedstawienie szczególnego poglądu organizacji społecznej na sprawę rozpatrywaną przed Sądem, któremu taka opinia jest przedstawiana. Opinia przyjaciela sądu pomaga Sądowi w kompleksowym rozpoznaniu sprawy, z uwzględnieniem argumentów oraz poglądów, które niekoniecznie mogą być przedstawione przez strony w postępowaniu. Na dopuszczalność i potrzebę korzystania z tej instytucji Trybunał Konstytucyjny wskazał w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 stycznia 2006 r. w sprawie o sygn. akt. SK 30/05 (część III, pkt 2.2). Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest organizacją pozarządową, której statutowym celem jest ochrona praw człowieka, w tym ich przestrzeganie przez organy władzy publicznej w Polsce. Wśród problemów, które stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka jest przestrzeganie zasad państwa prawa, praw konstytucyjnych i gwarancji procesowych w związku ze środkami prawnymi służącymi transformacji władz publicznych i rozliczeniu się ze spuścizną po Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz po tzw. III RP, co obejmuje w przypadku niniejszej sprawy Ustawę Wprowadzającą oraz Ustawę Nowelizującą. Helsińska Fundacja Praw Człowieka prowadzi program pod nazwą Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością, którego przedmiotem zainteresowania są m.in. standardy praw człowieka w kontekście instrumentów ustawowych oraz praktyki władz sądowych i wykonawczych w związku z szeroko rozumianą lustracją, dekomunizacją, likwidacją Wojskowych Służb Informacyjnych i związaną z tym transformacją władz publicznych. Wielomiesięczna działalność Programu Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością dostarczyła Fundacji bogate doświadczenia i wiedzę o praktycznych skutkach obowiązywania Ustawy Wprowadzającej dla osób, których prawa i obowiązki ustawy te regulują. Doświadczenia Fundacji w tym zakresie pozwalają jej na odpowiedzialne przedstawienie opinii w rozpoznawanej sprawie. 1.2. Wniosek Grupy posłów na Sejm W dniu 9 listopada 2007 r. Grupa posłów na Sejm złożyła do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją RP, Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych i Konwencją Europejską niektórych przepisów Ustawy Wprowadzającej oraz Ustawy Nowelizującej. Grupa posłów na Sejm zarzuca Ustawie Nowelizującej: 1) niezgodność z prawem do Sądu, wyrażonym w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP (w związku z art. 2, 10, art. 78 oraz art. 175 Konstytucji RP), art. 14 MPPOiP i art. 6 Konwencji Europejskiej (pkt 1 wniosku); 2) niezgodność z zasadą domniemania niewinności, wyrażoną w art. 42 ust. 3 Konstytucji RP, art. 6 ust. 2 Konwencji Europejskiej i art. 14 ust. 2 MPPOiP (pkt 2 wniosku); 3) niezgodność z zakazem dyskryminacji wynikającym z art. 32 ust. 2 Konstytucji RP (pkt 3 wniosku); 4) niezgodność z zasadą autonomii informacyjnej jednostki, wynikającą z art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji RP w zakresie, w jakim nie pozwala osobom objętym badaniom Komisji Weryfikacyjnej na dostęp do informacji ich dotyczących gromadzonych przez organ administracji rządowej ani nie pozwala na sprostowanie lub usunięcie nieprawdziwych danych (pkt 4 wniosku);
5) niezgodność z zasadą proporcjonalności ograniczeń wolności i praw, wynikającą z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w zakresie, w jakim Ustawa Nowelizująca ogranicza prawa jednostki jednocześnie nie realizując jednego z uprawnionych celów określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP (pkt 5 wniosku); 6) niezgodność z nakazem poszanowania godności człowieka, wynikającym z art. 30 Konstytucji RP (pkt 6 wniosku); Wniosek Grupy posłów na Sejm zarzuca ponadto Ustawie Wprowadzającej, w postaci zmienionej przez Ustawę Nowelizującą, m.in.: 7) niezgodność jej art. 70a ust. 1 w zakresie, w jakim nieprecyzyjnie definiuje zakres przedmiotowy Raportu Komisji Weryfikacyjnej, pozostawiając zbyt duży zakres swobodnego uznania dla organu pozasądowego, z zasadą demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP oraz zasadą legalizmu wyrażoną w art. 7 Konstytucji RP (pkt 7 wniosku); 8) niezgodność jej art. 70a ust. 2 z zasadą demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP, zasadą legalizmu wyrażoną w art. 7 Konstytucji RP oraz nakazem poszanowania godności człowieka, wynikającym z art. 30 Konstytucji RP, w zakresie w jakim przepis ten zbyt szeroko zakreśla zakres podmiotowy Raportu Komisji Weryfikacyjnej, zagrażając tym samym bezprawnym naruszeniem praw jednostek (pkt 8 wniosku); 9) niezgodność jej art. 70d ust. 1 z zasadą demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP oraz zasadą legalizmu wyrażoną w art. 7 Konstytucji RP w zakresie, w jakim przepis ten pozwala na sporządzanie uzupełnień raportów Komisji Weryfikacyjnej bez żadnych ograniczeń co do czasu oraz ich zakresu, a tym samym stwarza możliwość nieograniczonego w czasie działania Komisji Weryfikacyjnej (pkt 9 wniosku); 10) niezgodność jej art. 70d ust. 2 w zakresie, w jakim pozwala na sporządzenie uzupełnień szefowi SKW oraz Szefowi SWW, a tym samym stwarza możliwość prowadzenia nieograniczonej w czasie weryfikacji żołnierzy, pracowników WSI oraz osób z nimi współpracujących, z zasadą demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP oraz zasadą legalizmu wyrażoną w art. 7 Konstytucji RP (pkt 10 wniosku); 11) niezgodność z zasadą demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP oraz zasadą legalizmu wyrażoną w art. 7 Konstytucji RP, w zakresie w jakim wprowadza kolejny wyjątek od zasady wieczystej ochrony danych identyfikujących osoby, które udzielił pomocy w zakresie czynności operacyjno-rozpoznawczych wojskowym służbom specjalnym, (pkt 11 wniosku); 12) niezgodność jej art. 62 ust. 2a w zakresie, w jakim przewiduje możliwość przekazania przez Marszałka Sejmu sprawozdania Komisji Likwidacyjnej bliżej nieokreślonym innym organom państwowym realizującym zadania w zakresie bezpieczeństwa lub obronności państwa, z zasadą demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP oraz zasadą legalizmu, wyrażoną w art. 7 Konstytucji RP (pkt 12 wniosku); 13) niezgodność jej art. 63 ust. 4a i art. 67 ust. 5 w zakresie, w jakim przepisy te przyznają prawo do samodzielnego dysponowania wolą wypowiedzenia się w procesie weryfikacyjnym oraz udzielają automatycznego zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy, z zasadą demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP oraz zasadą legalizmu, wyrażoną w art. 7 Konstytucji RP (pkt 13 wniosku);
14) niezgodność jej art. 70c ust. 4 w zakresie, w jakim pozwala Prezydentowi RP na upublicznienie Raportu Komisji Weryfikacyjnej, z art. 2 oraz art. 7 w zw. z art. 126 ust. 2 i 3 praz art. 134 Konstytucji RP (pkt 14 wniosku); 15) niezgodność jej art. 70c w zakresie, w jakim narusza równowagę władz w Rzeczpospolitej Polskiej, z art. 10 oraz art. 7 Konstytucji RP (pkt 15 wniosku); 16) niezgodność jej art. 70c ust. 2 i 3 w zakresie, w jakim przewiduje zasięgnięcie przez Prezydenta RP opinii Marszałka Sejmu oraz Marszałka Senatu, jednakże nie wiąże z tym żadnych konsekwencji w przypadku opinii negatywnej co do publikacji Raportu Komisji Weryfikacyjnej, z art. 10 oraz art. 2 Konstytucji RP (pkt 16 wniosku). 1.3. Zakres przedmiotowy opinii Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka Zagadnienia dotyczące ustroju Państwa oraz obronności narodowej, objęte wnioskiem Grupy posłów na Sejm, wykraczają poza zakres przedmiotowy działania Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, wyznaczony jej statutem. Wobec powyższego, niniejsza opinia dotyczy jedynie kwestii związanych z naruszeniem konstytucyjnych praw i wolności człowieka i obywatela wskazanych we wniosku Grupy posłów na Sejm, tj. praw i wolności w postępowaniu prowadzonym przez Komisję Weryfikacyjną oraz w związku ze sporządzeniem i publikacją Raportu z weryfikacji WSI. Materia ta mieści się w granicach wyznaczonych celami statutowymi Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka i stanowi przedmiot szczególnego zainteresowania Programu Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością. Warto w tym miejscu podkreślić, że mimo iż w petitum wniosku Grupy posłów na Sejm rozróżnia się Ustawę Wprowadzającą od Ustawy Nowelizującej, zarzuty postawione we wniosku dotyczą w istocie jedynie Ustawy Nowelizującej. Ustawa Wprowadzająca została zaskarżona jedynie w zakresie, w jakim została zmodyfikowana Ustawą Nowelizującą. II. Zagadnienie zgodności z Konstytucją RP przepisów Ustawy Nowelizującej Ustawa Nowelizująca wprowadziła do Ustawy Wprowadzającej przepisy (art. 70a art. 70d) zobowiązujące władze publiczne (Przewodniczącego Komisji Weryfikacyjnej) do sporządzenia i opublikowania Raportu o działaniach żołnierzy i pracowników WSI oraz wojskowych jednostek organizacyjnych realizujących zadania w zakresie wywiadu i kontrwywiadu wojskowego przed wejściem w życie ustawy z dnia 9 lipca 2003 r. o Wojskowych Służbach Informacyjnych, w zakresie określonym w art. 67 ust. 1 pkt 1 10 Ustawy Wprowadzającej oraz o innych działaniach wykraczających poza sprawy obronności państwa i bezpieczeństwa Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej 5. Raport ten stanowi akt władzy publicznej, piętnujący jednostki (zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne) za zachowania bezprawne lub wręcz przestępcze. Zatem Raport z istoty swojej dotyczy interesu i dobrego imienia tych osób. Jednocześnie Ustawa Nowelizująca nie wprowadza żadnych gwarancji lub nawet możliwości zabezpieczenia przez osobę, której dotyczy działalność Komisji Weryfikacyjnej i jej Przewodniczącego, jej interesów lub praw w postępowaniu Komisji Weryfikacyjnej i jej Przewodniczącego, mającym zakończyć się sporządzeniem i opublikowaniem Raportu. Znamienny jest fakt, że postępowanie przed Komisją Weryfikacyjną (która prowadzi przesłuchania i ocenia dowody m.in. w celu zgromadzenia informacji koniecznych również do sporządzenia Raportu) oraz postępowanie jej Przewodniczącego przy sporządzaniu Raportu, nie podlegają żadnemu systemowi procedury (np. kodeks postępowania karnego, kodeks postępowania 5 Zwany dalej Raportem
cywilnego lub kodeks postępowania administracyjnego), nawet stosowanemu odpowiednio lub w drodze analogii. Uznać należy, iż ustawodawca celowo zaniechał zastosowania przepisów którejkolwiek z procedur do działalności Komisji Weryfikacyjnej i jej Przewodniczącego, gdyż wiązałoby się to z nadaniem podmiotowości procesowej jednostkom objętym zakresem przedmiotowym Raportu. Argument, przytaczany niejednokrotnie w mediach, że w przypadku gdy jednostka nie zgadza się z treścią Raportu, może ona skorzystać z instrumentów prawa cywilnego (np. powództwo o ochronę dóbr osobistych) uznać należy za chybiony. Instrumenty prawa cywilnego stosowane dopiero po naruszeniu praw jednostki przez władze publiczne nie mogą zastępować systemu rzetelnych gwarancji procesowych stosowanych w trakcie sporządzania Raportu i przed jego publikacją. Powództwo o ochronę dóbr osobistych, zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub prywatny akt oskarżenia stanowią instrumenty prawne przysługujące osobom pokrzywdzonym dopiero po naruszeniu ich praw przez władze publiczne, tj. po wyrządzeniu krzywdy przez Państwo swojemu obywatelowi. Zasada demokratycznego państwa prawa wymaga, by ustawa odpowiednimi gwarancjami procesowymi zabezpieczała jednostkę przed naruszeniem jej praw jeszcze przed wyrządzeniem krzywdy w drodze aktu władzy publicznej. Przepisy Ustawy Wprowadzającej (w kształcie jej nadanym Ustawą Nowelizującą) porównać można do takiego modelu procesu karnego, w którym nie przewidziano żadnych gwarancji lub praw procesowych dla oskarżonego, który jeżeli nie zgadza się z podanym do publicznej wiadomości wyrokiem skazującym z odstąpieniem od wymierzania kary, który został wydany przez Sąd w postępowaniu toczącym się bez jego udziału może ewentualnie wnieść powództwo przeciwko Skarbowi Państwa za naruszenie dóbr osobistych. Zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, przepisy Ustawy Nowelizującej, w zakresie w jakim wprowadzają do Ustawy Wprowadzającej przepisy art. 70a, 70b, 70c i 70d, umożliwiające sporządzenie i publikację Raportu, zawierającego twierdzenia o udziale osób w bezprawnej działalności WSI (tj. o ich współpracy niejawnej z żołnierzami WSI w zakresie wykraczającym poza sprawy obronności państwa i bezpieczeństwa Sił Zbrojnych RP) nie dają się pogodzić z zasadą demokratycznego państwa prawa (art. 2 Konstytucji RP), prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP; art. 6 ust. 1 Konwencji Europejskiej i art. 14 ust. 1 MPPOiP), i zasadą domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji RP; art. 14 ust. 2 MPPOiP oraz art. 6 ust. 2 Konwencji Europejskiej). W tym zakresie, stanowisko Grupy posłów na Sejm wyrażone we wniosku z dnia 9 listopada 2007 r. zasługuje na aprobatę. III. Praktyka 3.1. Doświadczenia Programu Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością Doświadczenia Programu Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością związane z publikacją Raportu wskazują na to, iż większość osób spoza grona funkcjonariuszy WSI, których dane osobowe zostały umieszczone w Raporcie z weryfikacji WSI nie miało żadnej możliwości przedstawienia wyjaśnień lub informacji Komisji Weryfikacyjnej, jej Przewodniczącemu, Prezydentowi, lub innego organowi władzy publicznej przed publikacją Raportu w Monitorze Polskim. O tym, że znaleźli się w polu zainteresowania Komisji Weryfikacyjnej i o decyzji, by umieścić ich dane osobowe w Raporcie dowiedzieli się dopiero po jego publikacji. Po opublikowaniu Raportu, do Programu Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością, prowadzonego przez Helsińską Fundację Praw Człowieka, zgłosiło się wiele osób z prośbą o pomoc lub interwencję w związku z umieszczeniem ich nazwisk w treści Raportu. Helsińska Fundacja Praw
Człowieka podjęła się bezpośredniej interwencji, polegającej na zapewnieniu pełnej pomocy prawnej i reprezentacji procesowej w przypadku trzech osób, a w pozostałych, licznych przypadkach monitoruje przebieg spraw związanych z dochodzeniem swoich praw przez osoby, których dane zostały opublikowane. Przedstawiono poniżej opis konkretnych przypadków naruszenia praw jednostek w związku z publikacją Raportu wraz ze wskazaniem podejmowanych przez te jednostki działań mających na celu ochronę ich praw. Helsińska Fundacja Praw Człowieka wyraża nadzieję, że opis tych spraw pomoże Trybunałowi Konstytucyjnemu w ocenie konstytucyjności zaskarżonych przepisów. 3.2. Trzy szczególne przypadki W Raporcie w części pt.: Działalność oficerów WSI w Wojskowej Akademii Technicznej w podsumowaniu opisu przestępczych działań na szkodę tej uczelni zamieszczono nazwisko Wojciecha Pogonowskiego. Natomiast w aneksie nr 16 do Raportu, zatytułowanym Zidentyfikowane osoby współpracujące niejawnie z żołnierzami WSI w zakresie wykraczającym poza sprawy obronności państwa i bezpieczeństwa Sił Zbrojnych RP wymieniono dane osobowe Edwarda Mikołajczyka oraz Jacka Wojnarowskiego. Osoby te zgłosiły się do Programu Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością, prowadzonego przez Helsińską Fundację Praw Człowieka z prośbą o interwencję w ich sprawach. Pan Wojciech Pogonowski jeszcze w dniu 31 maja 2005 r. został uniewinniony przez Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie od zarzutów dotyczących malwersacji dokonanych na szkodę WAT. Tymczasem w treści Raportu, sporządzanego wiele miesięcy po uprawomocnieniu się wyroku uniewinniającego Wojciecha Pogonowskiego, przytacza się fakt, iż przeciwko niemu został wniesiony akt oskarżenia do Sądu w sprawie malwersacji dokonanych na szkodę WAT, nie wspominając o tym, że postępowanie zostało zakończone prawomocnym wyrokiem uniewinniającym. Gdyby Pan Wojciech Pogonowski miał możliwość ustosunkowania do informacji na jego temat przed sporządzeniem i publikacją Raportu, mógłby przedstawić informacje o prawomocnym wyroku uniewinniającym, co z pewnością wpłynęłoby na decyzję Komisji Weryfikacyjnej i jej Przewodniczącego o treści informacji umieszczonej w Raporcie. Panowie Edward Mikołajczyk oraz Jacek Wojnarowski stanowczo zaprzeczają, by kiedykolwiek mieli być świadomymi współpracownikami WSI, a tym bardziej, by byli związani z pozaprawnymi działaniami tej formacji. Nie mieli oni żadnej okazji, by swoje racje przedstawić Komisji Weryfikacyjnej, jej Przewodniczącemu, lub Prezydentowi przed (ani po) publikacji Raportu. Wskazać należy, iż pisma kierowane do Przewodniczącego Komisji Weryfikacyjnej, bądź Prezydenta RP pozostają bez odzewu. W tym stanie rzeczy, wobec braku szczególnych instrumentów ustawowych, mogących zapewnić ochronę ich praw w związku z publikacją Raportu, wyżej wskazane osoby postanowiły dochodzić ochrony swoich praw na drodze: 1) powództwa cywilnego o ochronę dóbr osobistych; 2) postępowania karnego w trybie prywatnoskargowym; i 3) postępowania karnego w trybie publicznoskargowym, poprzez złożenie zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. 3.3 Postępowanie cywilne Panowie Wojciech Pogonowski, Edward Mikołajczyk i Jacek Wojnarowski wytoczyli przed Sądem Okręgowym w Warszawie powództwa o ochronę dóbr osobistych skierowane przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez trzy jednostki organizacyjne związane organizacyjnie z
wojskowymi służbami specjalnymi i ich reformą. 6 Są nimi: Minister Obrony Narodowej, Prezydent RP oraz Przewodniczący Komisji Weryfikacyjnej. W swoich pozwach, każdy z pokrzywdzonych treściami zawartymi w Raporcie wnosi o zobowiązanie pozwanego do opublikowania odpowiedniego oświadczenia w poczytnych dziennikach ogólnopolskich, zapłatę zadośćuczynienia oraz opublikowanie w Monitorze Polskim aneksu do Raportu, w którym stwierdzony zostanie brak powiązań z nielegalnymi działaniami WSI. Powództwa te będą przedmiotem rozpoznania przed Sądem Okręgowym w Warszawie. Stan postępowań przedstawia się obecnie następująco: W sprawie Pana Wojciecha Pogonowskiego Sąd Okręgowy zwolnił powoda częściowo od opłaty stosunkowej, jednak część, którą powód miałby uiścić nadal znacznie przekracza jego możliwości finansowe. W takiej sytuacji złożono zażalenie na postanowienia o odmowie zwolnienia od opłaty w całości. Zażalenie to oczekuje na rozpoznanie przez Sąd Apelacyjny w Warszawie. W sprawie z powództwa Pana Edwarda Mikołajczyka Skarb Państwa Minister Obrony Narodowej wniósł o oddalenie powództwa w całości, podnosząc zarazem iż sprawy likwidacji i funkcjonowania wywiadu i kontrwywiadu wojskowego nie leżą w kompetencjach MON i winien być zwolniony od uczestnictwa w tym postępowaniu. Nie zgadzając się z tymi twierdzeniami pełnomocnicy powoda wskazali na ustrojowe i służbowe powiązania MON i wojskowych służb specjalnych, jako uzasadniające udział MON w sprawie 7. Przewodniczący Komisji Weryfikacyjnej wnosi o oddalenie powództwa twierdząc, że Raport ma charakter aktu normatywnego i jako taki nie może naruszać czyichkolwiek dóbr osobistych. Nadto stwierdza, że warunkiem ewentualnej odpowiedzialności w sprawie tego rodzaju byłoby stwierdzenie sprzeczności przepisów regulujących zasady opracowania Raportu z Konstytucją RP. W ocenie pełnomocników powoda także i to stanowisko nie zasługuje na aprobatę. Po pierwsze należy wskazać, że Raport nie jest aktem normatywnym, gdyż zawiera opis zdarzeń przeszłych, a nie normy postępowania na przyszłość. Po wtóre dochodzenia dóbr osobistych naruszonych treściami zawartymi w Raporcie nie można uzależniać od uprzedniego stwierdzenia niekonstytucyjności przepisów regulujących jego sporządzenie, gdyż wymóg ustalenia sprzeczności z Konstytucją dotyczy wyłącznie odpowiedzialności za szkodę majątkową wyrządzoną przez organa władzy państwowej, a nie za naruszenie dóbr osobistych. W sprawie Pana Jacka Wojnarowskiego MON złożył odpowiedź na pozew. Odpowiedź jest identyczna z pismem procesowym złożonym w sprawie Pana Edwarda Mikołajczyka. Pełnomocnicy powoda ponownie wskazali na organizacyjne i ustrojowe powiązania MON z wojskowymi służbami specjalnymi, które uzasadniają udział MON w tym postępowaniu. 3.4. Postępowanie karne prywatnoskargowe Panowie Wojciech Pogonowski, Edward Mikołajczyk i Jacek Wojnarowski złożyli przeciwko Antoniemu Macierewiczowi, ówczesnemu Przewodniczącemu Komisji Weryfikacyjnej WSI, prywatne 6 Pozew w sprawie Wojciecha Pogonowskiego został złożony w dniu 2 października 2007 r. i sprawa toczy się za sygn. akt. II C 647/07; pozew w sprawie Edwarda Mikołajczyka złożony został w dniu 14 sierpnia 2007 r. i sprawa toczy się za sygn. akt. I C 641/07; pozew w sprawie Jacka Wojnarowskiego został złożony w dniu 14 sierpnia 2007 r. i sprawa toczy się za sygn. akt II C 532/07. 7 Na marginesie wypada wskazać, że w dniu 13 marca 2008 r. Sąd Okręgowy w Warszawie orzekając w analogicznej spawie z powództwa Jerzego Marka Nowakowskiego zasądził dochodzono roszczenie potwierdzając tym samym odpowiedzialność MON za działania i zaniechania Komisji Weryfikacyjnej WSI (zob. niżej).
akty oskarżenia, zarzucając mu zniesławienie dokonane za pomocą środków masowego komunikowania (tj. czyn z art. 212 2 kk), tj. przez przekazanie Raportu Prezydentowi RP do publikacji. Do dnia sporządzenie niniejszej opinii, nie wyznaczono rozprawy w żadnym z postępowań karnych z oskarżenia prywatnego. 8 3.5. Postępowanie karne publicznoskargowe Panowie Wojciech Pogonowski, Edward Mikołajczyk i Jacek Wojnarowski korzystając z pomocy prawnej zapewnionej przez Helsińską Fundację Praw Człowieka złożyli do Prokuratury Okręgowej w Warszawie zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa polegającego na przekroczeniu uprawnień i niedopełnieniu obowiązków przez członków Komisji weryfikacyjnej WSI i jej Przewodniczącego w związku ze sposobem sporządzenia i opublikowania Raportu oraz jego treścią. W wyniku złożonych zawiadomień, Prokuratura Okręgowa w Warszawie prowadziła wstępne czynności za sygn. akt. V Ds. 107/07, rozpoznając zawiadomienia złożone przez Wojciecha Pogonowskiego, Edwarda Mikołajczyka, Jacka Wojnarowskiego oraz dziesięć innych osób. W dniu 17 lipca 2007 r. Prokurator wydał postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania. Postanowienie to zostało zaskarżone przez pełnomocnika Wojciecha Pogonowskiego, Edwarda Mikołajczyka, Jacka Wojnarowskiego oraz przez pełnomocników innych podmiotów, które złożyły zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa w związku z publikacją Raportu. W wyniku złożonych zażaleń, Prokurator Okręgowy w dniu 5 października 2007 r. uchylił własne postanowienie o odmowie wszczęcia i wszczął śledztwo w sprawie podejrzenia popełnienia przestępstwa przez członków Komisji Weryfikacyjnej, polegającego na niedopełnieniu ciążących na nich obowiązków rzetelnej weryfikacji prawdziwości danych zebranych w toku postępowania likwidacyjnego WSI i dopuszczenia do zamieszczenia w Raporcie nieprawdziwych danych pochodzących z niewiarygodnych źródeł, dotyczących osób fizycznych i podmiotów gospodarczych, co stanowiło działanie na szkodę interesu prywatnego tych osób i podmiotów, to jest o przestępstwo z art. 231 1 kk. Oznacza to, że Prokuratura w toku wszczętego śledztwa zbada nie tylko ewentualne nieprawidłowości w działaniu Przewodniczącego Komisji Weryfikacyjnej, ale także w działaniu wszystkich członków Komisji. Z informacji uzyskanych z Prokuratury wynika, że Prokurator ma obecnie znaczne trudności z uzyskaniem dostępu do materiałów, z którymi zapoznawała się Komisja Weryfikacyjna i którymi rzekomo się kierowała dokonując ustaleń, które stanowiły podstawę Raportu. 3.6. Sprawy monitorowane przez Helsińską Fundację Praw Człowieka Helsińska Fundacja Praw Człowieka, w ramach Programu Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością monitoruje szereg innych postępowań sądowych związanych z dochodzeniem przez osoby fizyczne swoich praw w związku z umieszczeniem informacji na ich temat w Raporcie. Tytułem przykładu przytoczyć można powództwo o ochronę dóbr osobistych wytoczone przez gen. Marka Dukaczewskiego przeciwko Antoniemu Macierewiczowi, w związku wypowiedziami publicznymi tego ostatniego w sprawie współodpowiedzialności Marka Dukaczewskiego za nieprawidłowości w funkcjonowaniu WSI. W tej sprawie zapadł wyrok sądu pierwszej instancji, korzystny dla powoda. 8 Prywatne akty oskarżenia zostały złożone do Sądu Rejonowego dla Warszawy Śródmieścia II Wydział Karny w dniu 25 października 2007 r. (w przypadku pana Wojciecha Pogonowskiego), w dniu 14 maja 2007 r. (w przypadku pana Jacka Wojnarowskiego) oraz w dniu 18 maja 2007 r. (w przypadku pana Edwarda Mikołajczyka).
Helsińska Fundacja Praw Człowieka monitoruje także sprawę z powództwa Jarosława Szczepańskiego przeciwko Piotrowi Woyciechowskiemu, o naruszenie dóbr osobistych przez publiczną wypowiedź w programie telewizyjnym Panorama w dniu publikacji Raportu. W sprawie tej nie zapadł jeszcze wyrok. Jednak obie powyższe sprawy mają mniejsze znaczenie w sprawie rozpoznawanej w niniejszym postępowaniu przez Trybunał Konstytucyjny, ponieważ dotyczą publicznych wypowiedzi osób będących członkami Komisji Weryfikacyjnej w związku z pracami Komisji, ale nie dotyczą bezpośrednio samej procedury tworzenia a w związku z tym treści Raportu. Helsińska Fundacja Praw Człowieka z uwagą monitoruje również sprawy z powództwa Jerzego Marka Nowakowskiego oraz Jarosława Szczepańskiego 9 o ochronę dóbr osobistych, naruszonych w wyniku zamieszczenia ich nazwisk w Raporcie, przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra Obrony Narodowej. 3.7. Sprawa Jerzego Marka Nowakowskiego Szczególnie doniosła dla niniejszego postępowania jest monitorowana przez Helsińską Fundację Praw Człowieka sprawa z powództwa Jerzego Marka Nowakowskiego przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra Obrony Narodowej o ochronę dóbr osobistych, naruszonych skutkiem zamieszczenia jego nazwiska w Raporcie. Sąd Okręgowy w Warszawie, działając jako sąd pierwszej instancji, wydał w tej sprawie wyrok w dniu 13 marca 2008 r. 10 Wyrok nie jest prawomocny. Uznając zasadność dochodzonych roszczeń Sąd Okręgowy nakazał pozwanemu Skarbowi Państwa Ministrowi Obrony Narodowej przeproszenie za opublikowanie nieprawdziwych informacji na temat rzekomej współpracy powoda z WSI oraz zasądził na jego rzecz zadośćuczynienie pieniężne w wysokości 30.000 złotych. Wyrok w sprawie z powództwa pana Jerzego M. Nowakowskiego ma charakter precedensowy Sąd Okręgowy w Warszawie zasądzając dochodzone roszczenie rozstrzygnął szereg doniosłych zagadnień prawnych pojawiających się we wszystkich postępowaniach cywilnych wywołanych naruszeniem dóbr osobistych przez autorów Raportu w związku z jego treścią. Wyrok spotkał się z silną reakcją społeczną i odzewem w mediach. 11 Po pierwsze Sąd Okręgowy w Warszawie stwierdził zasadność kierowania roszczeń przeciwko Skarbowi Państwa, reprezentowanemu przez Ministra Obrony Narodowej. Sąd uznał tym samym wbrew twierdzeniom MON że związek funkcyjny oraz podległość wojskowych służb 9 Sprawa z powództwa J. Szczepańskiego toczy się przed Sądem Okręgowym w Warszawie II Wydział Cywilny za sygn. akt II C 163/07, następna rozprawa wyznaczona została na dzień 27 marca 2008r. 10 Postępowanie toczy się za sygn. akt II C 149/07. 11 Przytoczyć można np. następujące artykuły oraz wystąpienia publicystyczne: 1) Gazeta Wyborcza z dnia 14 marca 2008 r. MON przeprosi za raport Macierewicza, Bogdan Wróblewski, Wojciech Czuchnowski 2) Super Express z dnia 14 marca 208 r. Macierewicz bezkarny 3) Rzeczpospolita z dnia 14 marca 2008 r. Wygrał z MON za Raport WSI Grażyna Zawadka, Edyta Żemła 4) Polska z dnia 17 marca 2008 r. Kompromitacja Dopełniona Janina Paradowska 5) Wojciech Sadurski: http://wojciechsadurski.salon24.pl/65532,index.html
specjalnych uzasadnia dochodzenie roszczeń powstałych w związku z treściami zawartymi w Raporcie właśnie od Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Obrony jako statio fisci. Po wtóre Sąd Okręgowy w Warszawie uznał, iż umieszczenie nazwiska powoda w Raporcie naruszało jego dobre imię, co uzasadnia udzielenie ochrony prawnej w postępowaniu cywilnym. Sąd wskazał przy tym, iż to na podmiocie dopuszczającym się naruszeń dóbr osobistych ciąży powinność udowodnienia, że działania godzące w sferę praw osobistych są legalne. Sąd Okręgowy w Warszawie stwierdził, że powoływanie się na tajemnicę państwową lub służbową przy jednoczesnym braku wykazania realnych starań o jej uchylenie prowadzi do wniosku, że w omawianej sprawie pozwany Skarb Państwa nie udowodnił legalności naruszeń, co musiało prowadzić do zasądzenia dochodzonych roszczeń. Sąd Okręgowy w Warszawie stwierdził zarazem, że ani umieszczenie Raportu w oficjalnym publikatorze Monitor Polski", ani działanie w wykonaniu zapisu ustawowego obligującego Przewodniczącego Komisji do sporządzenia Raportu nie uchyla bezprawności działania. Naruszenie dóbr osobistych zachowuje zatem swój bezprawny charakter także w przypadku działania uzasadnianego, czy nawet nakazanego mocą szczególnego przepisu prawnego. Wypada zauważyć, iż działania Komisji Weryfikacyjnej, procedującej jako organ inkwizycyjny i nie zapewniającej osobom zainteresowanym prawa do obrony w zakresie właściwym dla państwa prawnego zostały w sprawie Pana Jerzego M. Nowakowskiego skorygowane w sposób czyniący przynajmniej częściowo zadość prawu zainteresowanego do obrony i łagodzący arbitralne stwierdzenia zawarte w Raporcie. 3.8. Stanowisko Przewodniczącego Komisji Weryfikacyjnej w sprawie trybu pracy Komisji Weryfikacyjnej WSI W dniu 23 listopada 2007 r. Helsińska Fundacja Praw Człowieka wystąpiła do Przewodniczącego Komisji Weryfikacyjnej Wojskowych Służb Informacyjnych o udostępnienie informacji publicznej w zakresie regulacji prawnych, w oparciu o które proceduje Komisja, sposobu postępowania i weryfikacji oświadczeń weryfikacyjnych, w szczególności jeśli chodzi o sposoby zapewnienia prawa do obrony, domniemania niewinności, trybu odwoławczego, ilości złożonych i zweryfikowanych oświadczeń weryfikacyjnych oraz ilości skierowanych do prokuratury zawiadomień o popełnieniu przestępstwa. W odpowiedzi, pismem z dnia 21 grudnia 2007 r. Przewodniczący Komisji Weryfikacyjnej Pan Jan Olszewski, poinformował Fundację, iż Komisja działa w oparciu o przepisy ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Wywiadu Wojskowego oraz Służby Kontrwywiadu Wojskowego, a jednocześnie, że jej prace objęte są tajemnicą państwową. Stosownie do Zarządzenia Nr 130 Prezesa Rady Ministrów, zakończenie prac Komisji wyznaczono na dzień 30 czerwca 2008 r. Komisja złoży wtedy sprawozdanie Marszałkowi Sejmu RP oraz poda do publicznej wiadomości komunikat o wynikach swojej pracy. W swoim piśmie, organ ten udostępnił jednak Fundacji informacje statystyczne dotyczące prac Komisji. Oświadczenia weryfikacyjnej złożyło 2179 osób. Na dzień 10 grudnia 2007 r. zweryfikowane zostało 814 oświadczeń. Jednocześnie do prokuratury skierowano 21 zawiadomień o popełnieniu przestępstwa, w tym 5 zawiadomień o popełnieniu przestępstwa złożenia niezgodnego z prawdą oświadczenia weryfikacyjnego.
Załączamy do niniejszej opinii kopię pisma Przewodniczącego Komisji Weryfikacyjnej do Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z dnia 21 grudnia 2007 r. Pismo Przewodniczącego Komisji Weryfikacyjnej potwierdza, że postępowanie Komisji Weryfikacyjnej nie jest ograniczone żadnymi zasadami, które pozwoliłyby jednostkom (w szczególności nie należącym do grona byłych oficerów WSI) na obronę swoich interesów i praw. W szczególności Przewodniczący Komisji Weryfikacyjnej uchylił się od udzielenia odpowiedzi na pytanie o respektowanie domniemania niewinności, prawa do obrony, sposobów ich zapewnienia, wreszcie o istnienie jakiegokolwiek trybu odwoławczego. W wyniku tak ukształtowanego postępowania, Komisja Weryfikacyjna ustaliła stan faktyczny, który znalazł odzwierciedlenie w opublikowanym na mocy postanowienia Prezydenta RP Raporcie z Weryfikacji WSI. IV. Wnioski Doświadczenia Programu Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością realizowanego przez Helsińską Fundację Praw Człowieka prowadzą do wniosku, że zaskarżone przez Grupę posłów na Sejm przepisy Ustawy Nowelizującej, nie zapewniły jednostkom żadnego wpływu na postępowanie w sprawie sporządzenia i opublikowania przez władze publiczne Raportu, mimo, iż dotyczył on ich żywotnych i prawnie chronionych interesów i istotnie naruszał ich dobra osobiste. Zasada demokratycznego państwa prawnego wymaga, by każda osoba, której praw i interesów dotyczy postępowanie organów publicznych, miała zagwarantowaną ustawowo realną możliwość przedstawienia swoich racji oraz obrony tych praw i interesów. Helsińska Fundacja Praw Człowieka wyraża nadzieję, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzający niekonstytucyjny charakter zaskarżonych przepisów Ustawy Nowelizującej, ułatwi licznym osobom pokrzywdzonym w wyniku opublikowania Raportu dochodzenie swoich praw, chociażby przed sądami cywilnymi dopóki ustawodawca nie zapewni kompleksowego rozwiązania przedstawionego problemu. Załączniki: 1) kopia pisma Przewodniczącego Komisji Weryfikacyjnej WSI z dnia 21 grudnia 2007 r. W imieniu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Projekt opinii opracowali prawnicy Programu Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością : adw. Mikołaj Pietrzak, adw. Jacek Oleszczyk oraz Paweł Osik