Inwentaryzacja drzew starych i drzew gatunków gin¹cych w Puszczy Bia³owieskiej

Leœne Prace Badawcze (Forest Research Papers), 2008, Vol. 69 (2): 117 126. Adolf F. Korczyk 1 Inwentaryzacja drzew starych i drzew gatunków gin¹cych w Puszczy Bia³owieskiej The stock-taking of old trees and threatened tree species in the Bia³owie a Primeval Forest Abstract. Artificial regeneration was not used in the Bia³owie a Primeval Forest until 1888, therefore the all old trees (of over 150 years old) are today genetic representatives of wild forms. In the period 1986 2006, a total of 2455 old and endangered trees representing 10 species were inventoried and described. A majority of these trees was conferred the status of nature monument. Key words: old trees, threatened tree species, gene resources, clone archives, Pinus sylvestris L., Picea abies (L.) Karst., Bia³owie a Primeval Forest. 1. Wstêp Puszcza Bia³owieska dziêki swoim walorom przyrodniczym oraz zajmowanej powierzchni jest ostatnim tego rodzaju kompleksem leœnym na Ni u Œrodkowoeuropejskim. W znacznym stopniu zachowa³ siê w niej puszczañski charakter drzewostanów, wyró niaj¹cych siê z³o on¹, wielowarstwow¹, wielogatunkow¹ i ró nowiekow¹ struktur¹, charakterystyczn¹ dla pierwotnych lasów naturalnych, które niegdyœ porasta³y znaczne obszary nizinne Europy (Wiêcko 1972, Soko³owski 2004). W Puszczy Bia³owieskiej roœnie obecnie 25 rodzimych gatunków drzew o zró nicowanym pokroju, wieku i rozmiarach. Wystêpuj¹ca tu ró norodnoœæ i mozaikowoœæ siedlisk powoduj¹, e rola i liczebnoœæ tych gatunków drzew jest niejednakowa. Do najbardziej rozpowszechnionych i odgrywaj¹cych najwiêksz¹ rolê w budowie drzewostanów i zbiorowisk leœnych nale ¹: sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.), œwierk pospolity (Picea abies Karst.), grab zwyczajny Carpinus betulus L.), d¹b szypu³kowy (Quercus robur L.), lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.), olsza czarna (Alnus glutinosa L.), jesion wynios³y (Fraxinus excelsior L.), brzoza brodawkowata (Betula pendula Ehrh.) i topola osika (Populus tremula L.) (Soko³owski 2004). Niezwykle cennymi obiektami Puszczy Bia³owieskiej s¹ zachowane w niej doœæ liczne fragmenty naturalnych drzewostanów oraz znaczna liczba starych drzew. Spotykane tu stare drzewa s¹ zwykle pozosta³oœci¹ dawnych nasienników, które w XIX wieku, zgodnie ze zmodyfikowan¹ metod¹ Hartiga, zostawiano na zrêbie dla uzyskania obsiewu uzupe³niaj¹cego, w iloœci 8 12 sztuk na 1 ha (Broda 1984, 1988). Do roku 1888 nie stosowano w Puszczy odnowieñ sztucznych (Brincken 1826, Genko 1902, 1903, Hedemann 1939). Las regenerowa³ powsta³e ubytki poprzez odnowienia naturalne. Dlatego wszystkie stare drzewa, to znaczy te, które maj¹ obecnie wiêcej ni 150 lat, s¹ pozosta³oœci¹ form genetycznie dzikich. Ich wartoœæ, zarówno dla nauki, jak i dla gospodarki leœnej, wynika z tego, e s¹ one reliktami rodzimych dzikich populacji powsta³ych w procesie naturalnej selekcji i maj¹ du ¹ zdolnoœæ adaptacyjn¹, dziêki której do y³y tak sêdziwego wieku. Z powy szych wzglêdów nieodzowna jest inwentaryzacja starych drzew oraz zachowanie ich zasobów genowych. Bior¹c pod uwagê ich wiek prace te nale y wykonaæ jak najszybciej (Korczyk 1987, 1995). 1 Politechnika Bia³ostocka, Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹dzania Œrodowiskiem w Hajnówce, ul. Pi³sudzkiego 8, 17-200 Hajnówka; e-mail: a.korczyk@pb.edu.pl

118 A. F. Korczyk / Leœne Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (2): 117 126. Idea inwentaryzacji starych drzew spotka³a siê z zainteresowaniem i zaanga owaniem leœników pracuj¹cych w Puszczy i tylko dziêki ich staraniom nie zosta³y one wyciête. Wojewódzki Konserwator Przyrody w Bia³ymstoku nada³ znacznej liczbie tych drzew status pomnika przyrody. W niniejszym opracowaniu przedstawiono wyniki wszystkich dzia³añ zwi¹zanych z inwentaryzacj¹ starych drzew i drzew gatunków gin¹cych prowadzonych w latach 1986 2006. 2. Cele i za³o enia Znacz¹ca liczba starych drzew w Puszczy osi¹gnê³a wiek, w którym zaczynaj¹ one w sposób naturalny obumieraæ lub zostaj¹ wywrócone czy z³amane przez wiatr. Ich pnie i korzenie s¹ zwykle ju mocno pora one przez patogeny grzybowe oraz liczne szkodliwe owady. Z tego wzglêdu pilne sta³o siê ich odszukanie, opisanie i nadanie im statusu pomnika przyrody. Podobnie pilnym zadaniem by³a inwentaryzacja drzew gatunków gin¹cych. Dlatego te celem przeprowadzonych badañ by³o zinwentaryzowanie starych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych w Puszczy Bia³owieskiej. Wyniki inwentaryzacji mia³y ukazaæ rozmiar zasobów genowych drzew naturalnego pochodzenia istniej¹cych jeszcze w Puszczy Bia³owieskiej. Stare drzewa Puszczy Bia³owieskiej, ze wzglêdu na absolutn¹ pewnoœæ co do ich rodzimego i naturalnego pochodzenia, winny stanowiæ bazê wyjœciow¹ do okreœlenia standardów genetycznych dla poszczególnych gatunków drzew. Takie dane by³yby niezwykle cenne nie tylko dla polskich, ale równie europejskich naukowców zajmuj¹cych siê leœnictwem. 3. Metodyka badañ Inwentaryzacjê starych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych rozpoczêto w 1986 r. i z wiêkszymi przerwami jest ona kontynuowana do chwili obecnej. Prace prowadzone s¹ g³ównie w polskiej, ale tak e w bia³oruskiej czêœci Puszczy. Pierwsze etapy inwentaryzowania drzew przeprowadzono w latach 1986 1995. Starano siê przy tym, aby opisane drzewa uzyska³y status pomnika przyrody (Rozporz¹dzenie Nr 4/93 Wojewody Bia³ostockiego z 19 sierpnia 1993 r., Decyzja Nr 24 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 27 sierpnia 1996 r.). Nie inwentaryzowano starych drzew w rezerwatach przyrody i w Bia³owieskim Parku Narodowym ze wzglêdu na to, e ustawowo obiekty te podlegaj¹ ochronie (Ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r.). W latach 1997 1998 inwentaryzacjê starych sosen na terenie Nadleœnictwa Hajnówka prowadzili Beata Turyk i Artur Kuczera. Pod nadzorem merytorycznym autora artyku³u opisali oni 208 sosen. Miêdzy innymi w oddz. 247C znaleÿli jedn¹ z najstarszych sosen, której wiek okreœlili na 377 lat (Turyk, Kuczera 1998, Kuczera, Turyk 1999). Arkusze ewidencyjne z opisem tych sosen zosta³y przekazane Wojewódzkiemu Konserwatorowi Przyrody w Bia³ymstoku w celu uznania ich za pomniki przyrody. W latach 2005 2006 inwentaryzacjê starych drzew prowadzili studenci Zamiejscowego Wydzia³u Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w ramach swoich prac in ynierskich pod nadzorem autora artyku³u. Wybrane drzewa opisano na arkuszach ewidencyjnych typuj¹cych drzewo na pomnikowe (wg wzoru arkusza ewidencyjnego pomnika przyrody). Do arkusza wpisywano szczegó³ow¹ lokalizacjê ze szkicem sytuacyjnym drzewa typowanego na pomnik przyrody, typ, na którym roœnie, oraz pomiar i opis nastêpuj¹cych cech: wysokoœæ drzewa, pierœnica, d³ugoœæ korony, prostoœæ strza³y, stan zdrowotny i zagro enia. Do opisu do³¹czano zdjêcie drzewa. Kryteria inwentaryzacji drzew Cechy fenotypowe i fizjologiczne starych drzew ró - ni¹ siê od cech drzew gatunków gin¹cych. Przyczyna tkwi w zbyt wczesnym zamieraniu drzew gatunków gin¹cych na skutek silnego oddzia³ywania zespo³u negatywnych czynników œrodowiskowych. Dlatego przy wyborze tych dwóch rodzajów drzew stosowano nieco odmienne kryteria. Natomiast do ich scharakteryzowania stosowano ten sam zestaw cech fenotypowych. Kryteria inwentaryzacji starych drzew Do inwentaryzacji wybierano drzewa, które ros³y w kompleksie leœnym i mia³y yw¹ koronê oraz by³y najstarszymi okazami danego gatunku (ich wiek zosta³ okreœlony na podstawie wywiertu pozyskanego na wysokoœci 1,30 m z pó³nocnej strony strza³y) (tab. 1i2). Inwentaryzacj¹ objêto nastêpuj¹ce gatunki: Pinus sylvestris L., Picea abies Karst., Quercus robur L., Quercus petraea Liebl., Fraxinus excelsior L., Tilia cordata Mill., Acer platanoides L., Alnus glutinosa (L.) Gaertner, Betula pendula Roth. i Carpinus betulus L. W przypadku sosny i dêbu szypu³kowego inwentaryzowano jedynie drzewa o wieku pierœnicowym powy ej 180 lat. Stare sosny i dêby charakteryzuj¹ siê koron¹ o grubych konarach oraz wyraÿnie zahamowanym wzrostem na wysokoœæ. Natomiast œwierki inwentaryzowano w wieku pierœnicowym powy ej 100 lat. Wynika³o to st¹d, e gatunek ten na doroœniêcie do

A. F. Korczyk / Leœne Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (2): 117 126. 119 Tabela 1. Charakterystyka starych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych wybranych w polskiej czêœci Puszczy Bia³owieskiej w latach 1986 1998 Table 1. Characteristic of the selected old trees and threatened trees in the polish part in the Bia³owie a Primeval Forest in the years 1986 1998 Habitat type * Liczba drzew Wiek pierœ. w 2006 r. Age of in 2006 n lata / years m cm Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Lœw 137 188 334 26 44 62,7 110,0 LMœw 259 188 377 24,9 40 54,9 117,0 LMw 6 188 219 33,5 36 72,9 85,0 LMb 26 202 243 21 26,5 29,5 52,2 Lw 10 205 351 23,5 36 42,5 111,8 OlJ 3 198 235 33 39 75,5 90,5 BMœw 155 116 358 23,5 43 31,3 124,2 Bœw 14 161 303 24,5 33 41,3 108,5 BMw 3 189 316 30 36 75,5 101,3 BMb 19 214 241 21 25,5 32,5 49,2 Bb 11 199 369 24 32 53,5 78,7 Bw 18 190 352 22 31 42,5 60,0 Bs 7 190 237 17 22 33,7 39,8 668 Œwierk pospolity Picea abies Lœw 41 89 238 33 43 82,2 125,2 LMœw 42 190 217 33 45 68,5 117,0 LMw 19 211 257 35 41 64,5 94,0 Lw 9 197 242 34 44 85,5 99,3 OlJ 4 201 253 35 38 82,8 100,6 BMœw 15 172 198 33 45 70,0 105,0 129 D¹b szypu³kowy Quercus petraea Lœw 299 216 314 24 44 100,3 238,8 LMœw 53 259 387 23 41 102,6 197,0 LMw 34 195 231 28 36 103,5 187,3 Lw 133 232 332 28 41 106,7 207,0 OlJ 31 15 39 101,9 165,6 BMœw 1 34 150,3 551 Jesion wynios³y Fraxinus excelsior Lœw 26 85 197 27 41,5 71,6 152,9 LMœw 1 26 86 LMw 2 94 209 31 32 89,0 96,6 Lw 30 93 207 24 39 76,4 143,9 OlJ 6 32 40 79,6 100,3 65 Habitat type * Liczba drzew Wiek pierœ. w 2006 r. Age of in 2006 n lata / years m cm Grab pospolity Carpinus betulus Lœw 7 82 131 23 27 63,7 136,9 LMœw 1 78 25 57,3 8 Klon pospolity Acer platanoides Lœw 13 186 203 28 33 66,3 84,1 13 Lipa drobnolistna Tilia cordata Lœw 24 29 34 92,4 143,3 LMœw 4 30 33 103,5 143,9 Lw 1 31 105,1 OlJ 7 116 175 31 33 89,2 131,8 36 Wi¹z górski Ulmus glabra Lœw 4 81 138 31 37 34,4 115,3 LMw 1 86 29,5 73,5 Lw 2 116 142 25 36 63,1 103,0 7 Jod³a pospolita Abies alba LMœw 354 10 75 4,8 25 5,0 37,0 podrost 234 do 9 lat do 4,5 do 4,45 sapling for 9 years layer BMw 10 15 53 5 11,5 5,0 15,6 Ogólna liczba drzew Total number Lœw 551 LMœw 714 LMw 62 LMb 26 Lw 185 OlJ 51 BMœw 170 Bœw 14 BMw 13 BMb 19 Bb 11 Bw 187 Bs 7 Razem / Total 1841 * Habitat type: Lœw fresh broadleaved forest, LMœw fresh mixed broadleaved forest, LMw moist mixed broadleaved forest, LMb boggy mixed broadleaved forest, Lw moist broadleaved forest, OlJ ash-alder swamp forest, BMœw fresh mixed coniferous forest, Bœw fresh coniferous forest, BMw moist mixed coniferous forest, BMb boggy mixed coniferous forest, Bb boggy coniferous forest, Bw moist coniferous forest, Bs dry coniferous forest

120 A. F. Korczyk / Leœne Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (2): 117 126. Tabela 2. Charakterystyka starych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych wybranych w bia³oruskiej czêœci Puszczy Bia³owieskiej w latach 1986 1998 Table 2. Characteristic of the selected old trees and threatened trees in the belarusian part in the Bia³owie a Primeval Forest in the years 1986 1998 Habitat type * Liczba drzew Wiek pierœ. w 2006 r. Age of in 2006 n lata / years m cm Sosna zwyczajna Pinus sylvestris LMœw 40 172 338 25 38 33,3 123 LMw 2 205 336 35 37 87 93 BMœw 12 204 336 28 42 73,5 108 Bœw 125 204 262 17,5 34,5 32,3 96 Bw 9 176 263 22 28 58,5 72 88 Œwierk pospolity Picea abies LMœw 10 85 155 36 43 86,5 117 BMœw 1 90 33 91 11 D¹b bezszypu³kowy Quercus robur LMw 11 241 298 31 38 59,5 114 11 D¹b szypu³kowy Quercus petraea Lœw 8 104 303 32 43 112,5 159 LMœw 22 104 374 28 41 103 197 LMw 17 62 289 31 38 59,5 161 47 Jesion wynios³y Fraxinus excelsior Lœw 6 32 85 26 341,5 33,3 159 LMœw 5 92 262 34 39 91 119 LMw 1 196 33 89 Lw 1 150 37 100 13 Habitat type * Liczba drzew Wiek pierœ. w 2006 r. Age of in 2006 n lata / years m cm Klon pospolity Acer platanoides Lœw 3 31 34 50,5 65 134 160 LMœw 7 30 38 54 87 10 Wi¹z górski Ulmus glabra Lœw 6 47 126 26 38 33,3 131 LMœw 6 892 278 22,5 33 30 60,3 Lw 2 104 130 33 34 72 102 14 Jod³a pospolita Abies alba Lœw 21** 120 168 4,8 25 5,0 37,0 21 Ogólna liczba drzew Total number Lœw 44 LMœw 90 LMw 31 Lw 3 Bœw 25 BMœw 13 Bw 9 Razem / Total 215 * Habitat type: Lœw fresh broadleaved forest, LMœw fresh mixed broadleaved forest, LMw moist mixed broadleaved forest, LMb boggy mixed broadleaved forest, Lw moist broadleaved forest, OlJ ash-alder swamp forest, BMœw fresh mixed coniferous forest, Bœw fresh coniferous forest, BMw moist mixed coniferous forest, BMb boggy mixed coniferous forest, Bb boggy coniferous forest, Bw moist coniferous forest, Bs dry coniferous forest ** plus naloty >5000 szt. /plus new growth seedlings >5000 wysokoœci 1,30 m (pierœnica) potrzebuje od 7 do 46 lat (Kawecka 1982). Ponadto bardzo trudno znaleÿæ drzewa o wieku pierœnicowym znacznie przekraczaj¹cym 200 lat, gdy korony pojedynczych œwierków wyrastaj¹ce ponad zwart¹ strefê koron innych drzew w krótkim czasie obumieraj¹. Obumieranie koron œwierka powoduj¹ silne suche wiatry, niskie temperatury, okiœæ obrywaj¹ca zwisaj¹ce cienkie ga³¹zki, kwaœne deszcze, zanieczyszczenia gazowe oraz wyd³u one okresy suszy obni aj¹ce poziom wód gruntowych. Tak os³abione drzewa s¹ dobijane przez szkodniki wtórne i patogeny grzybowe. Poza tym bardzo trudno rozpoznaæ stare okazy wœród innych œwierków, gdy ich korony nie wykazuj¹ adnych wyraÿnych cech starczych, a gruboœæ strza³y jest bardzo zmienna i nie zawsze jest skorelowana z wiekiem. Ponadto inwentaryzowano wszystkie jesiony, lipy i olchy o pierœnicy powy ej 80 cm oraz klony, brzozy i graby o pierœnicy powy ej 60 cm. Kryteria inwentaryzacji gatunków gin¹cych W Puszczy Bia³owieskiej coraz wiêksz¹ rzadkoœci¹ s¹ wi¹zy gatunków Ulmus scabra Mill., U. laevis Poll. i U. campestris L. Dlatego inwentaryzowano wszystkie wi¹zy o pierœnicy nie mniejszej ni 30 cm i dobrym stanie zdrowotnym. Ponadto zinwentaryzowano tak e wszystkie ywe okazy jod³y pospolitej o pierœnicy powy ej 5 cm oraz podrosty i naloty tego gatunku.

A. F. Korczyk / Leœne Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (2): 117 126. 121 Oznaczanie i opisywanie inwentaryzowanych drzew Ka de zinwentaryzowane drzewo zosta³o trwale oznakowane numerem i opisane w specjalnej karcie identyfikacyjnej, w której, obok nazwy gatunkowej i numeru identyfikacyjnego, wpisano nazwê nadleœnictwa i oddzia³u, a tak e dane z pomiaru i opisu zestawu cech fenotypowych, typ, krótki opis drzewostanu, w którym roœnie, oraz szkic sytuacyjny tego drzewa w wydzieleniu. Dla ka dego wybranego drzewa pomierzono i opisano nastêpuj¹ce cechy: wiek pierœnicowy drzewa okreœlony w latach, wyznaczony na podstawie wywiertu pobranego œwidrem przyrostowym od pó³nocnej strony pnia na wysokoœci 1,30 m od jego podstawy; wysokoœæ ca³kowit¹ drzewa, mierzon¹ z dok³adnoœci¹ do 0,5 m; pierœnicê drzewa, mierzon¹ z dok³adnoœci¹ do 5 mm; wysokoœæ nasady korony, mierzon¹ od podstawy drzewa do najni szej ywej ga³êzi z dok³adnoœci¹ do 0,5 m; d³ugoœæ korony, wyliczan¹ z ró nicy wysokoœci ca³kowitej drzewa i wysokoœci nasady korony, okreœlan¹ wm; œredni¹ gruboœæ kory, wyliczan¹ z 4 pomiarów gruboœci kory wykonanych z ka dej strony pnia (N, E, S, W) na wysokoœci 1,30 m z dok³adnoœci¹ do 1 mm; wysokoœæ oczyszczenia strza³y, mierzon¹ jako wysokoœæ od podstawy drzewa do pierwszego sêka z dok³adnoœci¹ do 0,5 m; prostoœæ strza³y szacowano wed³ug indeksu: 4 strza³a prosta, 3 strza³a skrzywiona w jednej p³aszczyÿnie, 2 ma³e skrzywienia strza³y w kilku p³aszczyznach, 1 silne skrzywienie strza³y w kilku p³aszczyznach. Karty identyfikacyjne drzew oraz utworzona na ich podstawie elektroniczna baza danych znajduj¹ siê w Zak³adzie Lasów Naturalnych IBL w Bia³owie y. 4. Wyniki i dyskusja Inwentaryzacja drzew w latach 1986 1998 W latach 1986 1999 zinwentaryzowano ³¹cznie 2049 drzew. Charakterystyka starych drzew poszczególnych gatunkach przedstawia siê nastêpuj¹co: Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.) Zinwentaryzowano ³¹cznie 756 starych sosen, w tym 88 drzew po stronie bia³oruskiej. Najwiêcej sosen znaleziono na ch lasowych 483 drzewa, a na ch borowych jedynie 273 sztuk (tab. 1). Wiek pierœnicowy tych drzew waha³ siê od 188 do 377 lat. Najstarsza sosna, w wieku pierœnicowym 377 lat, roœnie na siedlisku lasu mieszanego œwie ego (LMœw), a druga w wieku 369 lat, roœnie na borze bagiennym (Bb). Rzeczywisty wiek starych sosen jest trudny do okreœlenia. Jedynie w przypadku drzew rosn¹cych na siedlisku boru œwie ego mo na doœæ dok³adnie go oszacowaæ, dodaj¹c do wieku pierœnicowego 14 lat. Analiza przyrostów rocznych przeprowadzona na 50 sosenkach o wysokoœci 130 cm pochodz¹cych z naturalnego odnowienia i rosn¹cych na siedlisku boru œwie ego (Bœw) wykaza³a, e ich wiek waha³ siê od 11 do 16 lat œrednio 14 lat. Dla sosny rosn¹cej na innych ch nie mo na by³o przeprowadziæ takiej analizy ze wzglêdu na brak odpowiedniej liczby nieuszkodzonych sosenek o wysokoœci 130 cm (Korczyk 1994). starych sosen waha³a siê od 17 do 44 m, a pierœnica od 29,5 do 124,2 cm. Zró nicowanie cech wzrostowych jest warunkowane g³ównie przez yznoœæ siedlisk oraz ukszta³towanie terenu. Na podkreœlenie zas³uguje fakt, e tylko u 19,9% sosen stwierdzono mniej lub bardziej rozleg³y mursz w strza³ach (Korczyk 1997). Œwierk pospolity (Picea abies Karst.) Wybrano i opisano 140 œwierków (11 drzew na stronie bia³oruskiej), w tym na ch lasowych 125, a na borowych 15 drzew (tab. 1). Wiek pierœnicowy waha³ siê od 182 do 257 lat. starych œwierków waha³a siê od 31 do 45 m, a pierœnica od 64,5 do 125,2 cm. Obecnoœæ murszu w strzale stwierdzono jedynie u 9,98% badanych drzew (Korczyk 1997). D¹b bezszypu³kowy (Quercus petraea Lebl.) Opisano jedynie 11 drzew rosn¹cych w bia³oruskiej czêœci Puszczy. Gatunek ten wystêpuje tam w jednym kompleksie, o powierzchni 1680 ha, w 14 oddzia³ach s¹siaduj¹cych ze sob¹, na siedlisku lasu mieszanego wilgotnego (LMœw). W polskiej czêœci Puszczy nie inwentaryzowano tego gatunku, gdy wystêpuje on doœæ licznie jedynie w rezerwacie Lipiny, w oddz. 272C, D Nadleœnictwa Hajnówka. Wiek pierœnicowy opisanych dêbów waha³ siê od 241 do 298 lat, wysokoœæ drzew od 31 do 38 m, a pierœnica od 59,5 do 114 cm (tab. 1). Na podkreœlenie zas³uguje fakt, e aden z badanych dêbów nie wykazywa³ obecnoœci murszu. D¹b szypu³kowy (Quercus robur L.) Opisano 598 dêbów, w tym 47 drzew w bia³oruskiej czêœci Puszczy. Najwiêcej dêbów znaleziono na siedlisku lasu œwie ego (Lœw) 307 drzew, i lasu wilgotnego (Lw) 133 (tab. 1 i 2). drzew waha³a

122 A. F. Korczyk / Leœne Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (2): 117 126. siê od 15 do 41 m, a pierœnica od 59,5 do 238 cm. Okreœlenie wieku pierœnicowego u wiêkszoœci dêbów by³o niemo liwe ze wzglêdu na obecnoœæ w k³odzie murszu lub pustych komór. Metod¹ opukiwania k³ody gumowym m³otkiem stwierdzono, e 48% drzew ma puste komory w k³odzie, a na podstawie wywiertów stwierdzono obecnoœæ murszu u 33% drzew (Korczyk 1997). U nielicznych zdrowych dêbów wiek pierœnicowy waha³ siê od 62 do 387 lat (tab. 1i2). Jesion wynios³y (Fraxinus excelsior L.) Zinwentaryzowano 78 jesionów, w tym 13 w bia³oruskiej czêœci Puszczy. Wiek pierœnicowy tych drzew waha³ siê od 32 do 262 lat, wysokoœæ od 24 do 41,5 m, a pierœnica od 33,3 do 159 cm (tab. 1). Obecnoœæ murszu stwierdzono u 24,7% drzew (Korczyk 1997). Grab pospolity (Carpinus betulus L.) Opisano 8 drzew, w tym 7 roœnie na siedlisku lasu œwie ego (Lœw), a jedno drzewo w lesie mieszanym œwie ym (LMœw). Wiek pierœnicowy tych drzew waha³ siê od 78 do 131 lat, wysokoœæ od 23 do 27 m, a pierœnica od 55,6 do 136,9 cm. Klon pospolity (Acer platanoides L.) Zinwentaryzowano 23 drzewa, w tym 10 w bia³oruskiej czêœci Puszczy. Wiek pierœnicowy drzew waha³ siê od 134 do 203 lat, wysokoœæ od 28 do 38 m, a pierœnica od 50,5 do 87,5 cm (tab. 1). Obecnoœæ murszu stwierdzono u 4,6% drzew. Lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.) Opisano tylko 36 lip. tych drzew waha³a siê od 29 do 34 m, a pierœnica od 89,2 do 143,9 cm. Wiek pierœnicowy lip waha³ siê od 116 do 175 lat (tab. 1). Okreœlenie wieku pierœnicowego by³o trudne, gdy u 61,1% drzew stwierdzono mursz i rozleg³e dziuple. Zastanawiaj¹cy jest fakt, e u lip rosn¹cych na siedlisku olsu jesionowego nie stwierdzono obecnoœci murszu w k³odach (Korczyk 1997). Wi¹z górski (Ulmus scabra Mill.) Znaleziono i opisano 21 drzew, w tym 14 w bia³oruskiej czêœci Puszczy. Wiek pierœnicowy wi¹zów waha³ siê od 47 do 278 lat, wysokoœæ od 22,5 do 38 m, a pierœnica od 30 do 131 cm (tab. 1 i 2). Wk³adki murszu stwierdzono u 8,2% (Korczyk 1997). Jod³a pospolita (Abies alba Mill.) W Puszczy Bia³owieskiej znajduje siê jedno stanowisko z rodzim¹ jod³¹ oraz cztery niewielkie drzewostany z jod³¹ nieznanego pochodzenia (Korczyk, Chilimoniuk 1993). Rodzima jod³a wystêpuje w rezerwacie Tisovik (oddz. 562) w bia³oruskiej czêœci Puszczy (Korczyk et al. 1997). W 1992 r. na siedlisku lasu œwie ego o powierzchni 1,20 ha ros³o 21 drzew o wieku pierœnicowym od 120 do 168 lat, wysokoœci od 28 do 42 m i pierœnicy od 43,5 do 87,0 cm. W 2002 r. wiatr wywróci³ jod³ê nr 3 o wysokoœci 37 m i pierœnicy 80,3 cm. Coroczne obserwacje naturalnego odnowienia jod³y w tym rezerwacie prowadzone w latach 1992 1998 wykaza³y jedynie liczne naloty jod³owe. W 1998 r. powierzchnia z jod³¹ zosta³a ogrodzona p³otem o wysokoœci 2 m, dziêki czemu siewki zaczê³y osi¹gaæ wysokoœæ powy ej 30 cm. Ostatnie obserwacje przeprowadzone w 2002 r. wykaza³y, e w obrêbie ogrodzonej powierzchni ros³o 1139 siewek 1-rocznych, 5837 siewek 2 5-letnich i 1558 siewek o wysokoœci powy ej 30 cm. Najwy sza jode³ka mia³a wysokoœæ 198 cm. W Puszczy Bia³owieskiej jest kilka upraw doœwiadczalnych z jod³¹ pospolit¹ na ch lasu mieszanego œwie ego (LMœw) i boru mieszanego wilgotnego (BMw) za³o onych prawdopodobnie w latach 1900 1910, w ramach programu introdukcji obcych gatunków drzew. Do czasów obecnych zachowa³y siê cztery powierzchnie z jod³¹: po stronie bia³oruskiej w oddz. 196D 1,0 ha i w oddz. 792E 0,20 ha oraz po stronie polskiej w oddzia³ach 453A 0,22 ha i w oddz. 498C 0,50 ha oraz dwie grupy jode³ w oddzia³ach 452B i 500C. Nie zachowa³y siê adne informacje na temat pochodzenia nasion jod³y wykorzystanych w tych doœwiadczeniach. W 1995 r. na ch lasu mieszanego œwie ego (LMœw) znaleziono ³¹cznie 354 jod³y o wieku pierœnicowym od 10 do 75 lat, wysokoœci od 4,8 m do 25 m i pierœnicy od 5 cm do 37 cm oraz 234 podrosty jod³owe, natomiast na siedlisku boru mieszanego wilgotnego (BMw) znaleziono tylko 10 jode³ o wieku pierœnicowym 15 53 lat, wysokoœci od 5,0 do 11,5 m oraz pierœnicy od 5 do 15,6 cm (tab. 1). Na podkreœlenie zas³uguje fakt, e dojrza³e jod³y tak w rezerwacie Tisovik jak i w drzewostanach doœwiadczalnych obradzaj¹ intensywnie i regularnie co drugi rok. Inwentaryzacja drzew w latach 2005 2006 W latach 2005 2006 studenci Zamiejscowego Wydzia³u Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce, w ramach prac in ynierskich pod kierunkiem autora, zinwentaryzowali ³¹cznie 406 drzew

A. F. Korczyk / Leœne Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (2): 117 126. 123 Tabela 3. Charakterystyka starych drzew wybranych w Puszczy Bia³owieskiej w latach 2005 2006 Table 3. Characteristic of the selected old trees in the Bia³owie a Primeval Forest in the years 2005 2006 Habitat type* Liczba drzew n m cm Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Lœw 33 27 43 73,6 188,0 LMœw 6 30 38 76,0 92,0 LMw 6 31 40 75,0 84,0 Lw 2 31 32 78,0 85,9 BMœw 2 30 34 76,0 78,0 Σ 49 Œwierk pospolity Picea abies Lœw 79 30 44,5 76,8 112,1 LMœw 17 30 44 77,3 90,0 LMw 3 31 36 76,0-86,0 Lw 8 34 43 80,0 102,0 OlJ 5 35 37 75,0 85,0 BMœw 2 31 33 76,0 91,0 Σ 114 D¹b szypu³kowy Quercus robur Lœw 114 23 41 75,0 157,0 LMœw 29 22 37 100,0 150,0 LMw 7 25 35 81,0 136,0 Lw 32 27 38 80,0 159,2 OlJ 3 29 36 80,0 137,0 BMœw 3 32 36 90,0 110,0 Bœw 2 20 22 93,0 95,0 Σ 190 Jesion wynios³y Fraxinus excelsior Lœw 3 31 34 70,0 120,0 Lw 7 28 35,0 87,5 124,4 OlJ 10 29 35,5 75,0 140,0 Σ 20 * As in Table 1. Habitat type* Liczba drzew n m cm Grab pospolity Carpinus betulus Lœw 15 22 27 42,5 68,0 LMœw 4 23,5 28 41,0 57,0 Lw 3 21 25 54,1 63,0 Σ 22 Klon pospolity Acer platanoides Lœw 4 31 32 81,0 86,0 LMœw 1 32 56,0 Lw 1 35 86 Σ 6 Lipa drobnolistna Tilia cordata LMœw 1 31 165,6 Olsza czarna Alnus glutinosa OlJ 1 29 77 Brzoza brodawkowata Betula pendula Lœw 2 30 32 70,0 83,0 Topola osika Populus tremula Lœw 1 32 86,0 Ogólna liczba drzew Total number Lœw 251 LMœw 58 LMw 16 Lw 53 OlJ 19 BMœw 7 Bœw 2 Σ 406 na terenie 17 leœnictw spoœród 33 leœnictw Puszczy Bia³owieskiej (Gromacka 2005, Kaczanowska 2005, apiñski 2005, Sawicki 2005, Tymoszewicz 2005, Uljanow 1985, Kuczyñska 2006, Ochrymiuk 2006). Najliczniejsz¹ grupê stanowi d¹b szypu³kowy 190 drzew, i œwierk pospolity 114 drzew, a, w których znajdowano stare drzewa najczêœciej, to las œwie- y (Lœw), las mieszany œwie y (LMœw) oraz las wilgotny (Lw) (tab. 3). Stare drzewa by³y wybierane jedynie na podstawie gruboœci, natomiast ich wiek zostanie okreœlony na podstawie wywiertów przy uznawaniu ich za pomniki przyrody. 5. Podsumowanie Du a dysproporcja w liczbie opisanych drzew miêdzy poszczególnymi gatunkami wynika³a z przyczyn subiektywnych. Najwiêksze wra enie w Puszczy robi¹ stare sosny oraz dêby i dlatego tym gatunkom poœwiêcono du o uwagi. Najwiêcej starych drzew zachowa³o siê na ch lasu mieszanego œwie ego (LMœw), lasu œwie ego (Lœw) i wilgotnego (Lw) oraz boru mieszanego œwie ego (BMœw). S¹ to dominuj¹ce w Puszczy, a porastaj¹ce je drzewostany by³y stosunkowo najintensywniej eksploatowane (Korczyk 1999, 2007). Do 1999 r. przesz³o 70% starych drzew zinwentaryzowanych w latach 1985 1996 uzyska³o status pomnika przyrody (Rozporz¹dzenie Nr 4/93 Wojewody Bia³ostockiego z 19 sierpnia 1993, Decyzja Nr 24 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 27 sierpnia 1996). Inwentaryzacja starych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych (tab. 1,2 i 3)by³a w Polsce pierwszym tego rodzaju przedsiêwziêciem zaplanowanym i zrealizowanym na szerok¹ skalê w jednym zwartym kompleksie

124 A. F. Korczyk / Leœne Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (2): 117 126. Tabela 4. Charakterystyka drzew pomników przyrody w Puszczy Bia³owieskiej (stan na 31.12.2006) Table 4. Characteristics nature monuments in the Bia³owie a Primeval Forest ( as of 2006) Habitat type* Drzewa martwe Dead trees Drzewa ywe Live trees Wiek pierœnicowy Age of Habitat type* Drzewa martwe Dead trees Drzewa ywe Live trees Wiek pierœnicowy Age of n n m cm Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Lœw 8 80 180 295 24 43 71,3 123,2 LMœw 7 92 198 377 27 45 40,2 115,3 LMw 6 199 350 27 38 72,3 87,6 LMb 52 202 243 23 28 31,9 54,5 Lw 1 1 221 38 38 65,3 65,3 OlJ 2 198 220 40 40 89,2 89,2 BMœw 13 141 207 358 26 42 39,8 114,9 Bœw 11 201 318 32 35 80,3 112,4 Bb 1 258 26 26 57,6 57,6 Bw 16 200 350 23 32 44,9 81,5 Σ 29 402 Œwierk pospolity Picea abies Lœw 11 25 192 254 29 47 90,4 130,6 LMœw 7 32 190 217 25 45 49,4 111,5 LMw 7 14 21257 36 44 66,2 127,4 Lw 2 12 197 242 26 42 60,0 101,3 OlJ 1 3 223 35 43 83,4 95,0 BMœw 8 13 172 198 34 45 78 103,5 Σ 36 99 D¹b szypu³kowy Quercus robur Lœw 28 225 231 301 21 43 87,6 207,3 LMœw 5 33 281 291 30 38 19,1 182,8 LMw 44 179 195 231 30 40 89,2 205,4 LMb 1 b.d. 32 32 152,9 152,9 Lw 19 152 211 311 17 45 93,3 201,3 Ol 14 b.d. 30 36 117,2 160,8 OlJ 2 24 b.d. 27 44 106,7 223 BMœw 6 b.d. 31 31 101,9 122,6 Bœw 1 4 b.d. 30 30 130,6 133,8 BMw 2 b.d. 30 33 136,3 157 Bw 4 9 b.d. 31 38 113,1 165,6 Σ 103 649 Jesion wynios³y Fraxinus excelsior Lœw 1 18 102 197 30 45 80,2 118,5 LMœw 2 111 230 32 32 89,2 89,2 LMw 23 94 205 26 35 73,6 127,4 LMb 1 b.d. 33 33 82,8 82,8 Lw 1 19 310 310 26 42 73,6 143,5 Ol 4 b.d. 33 35 82,8 85,4 OlJ 2 15 b.d. 31 42 86,3 109,9 Σ 4 82 Grab pospolity Carpinus betulus Lœw 5 b.d. 24 34 62,7 90,1 Lw 1 3 b.d. 23 29 55,7 70 Σ 1 8 n n m cm Klon pospolity Acer platanoides Lœw 10 111 130 29 36 75 89 LMw 1 b.d. 31 31 127,4 127,4 Σ 0 11 Lipa drobnolistna Tilia cordata Lœw 1 20 b.d. 26 42 102,9 148,1 LMœw 2 LMw 12 b.d. 31 36 98,7 156,1 Lw 5 b.d. 31 34 92,4 114 OlJ 2 116 175 27 33 105,7 120 Σ 3 39 Olsza czarna Alnus glutinosa Lw 1 b.d. 35 35 108,6 108,6 OlJ 2 Σ 2 1 Brzoza brodawkowata Betula pendula Lœw 3 1 b.d. 31 31 70 70 LMœw 3 b.d. 28 29 63,7 80,6 Σ 3 4 Topola osika Populus tremula OlJ 1 1 b.d. 33 33 122,9 122,9 Wi¹z górski Ulmus glabra Lw 1 128 30 65,9 Ogólna liczba drzew Total number martwe dead ywe live razem total Lœw 52 384 436 LMœw 21 162 183 LMw 51 235 286 LMb 0 54 54 Lw 24 194 218 Ol 0 18 18 OlJ 8 47 55 BMœw 21 160 181 Bœw 1 15 16 BMw 0 2 2 Bb 0 1 1 Bw 4 25 29 Σ 182 1297 1479 b.d. brak danych not available * as in Table 1.

A. F. Korczyk / Leœne Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (2): 117 126. 125 leœnym, jakim jest Puszcza Bia³owieska. G³ównym celem dzia³añ by³o zachowanie zasobów genowych starych drzew, które s¹ pozosta³oœci¹ rodzimych dzikich populacji. Opisane 2462 drzewa stanowi¹ tylko niewielki odsetek starych drzew rosn¹cych jeszcze w Puszczy Bia³owieskiej. Stosunkowo dobrze zosta³y przejrzane drzewostany jedynie w 17 z 33 leœnictw znajduj¹cych siê na terenie Puszczy. Stare drzewa, ze swej istoty, w sposób naturalny zamieraj¹ lub s¹ wycinane jako przestoje. Proces zamierania przebiega z ró nym natê eniem, powodowany jest przez ró norodne czynniki biotyczne i abiotyczne. W Puszczy Bia³owieskiej g³ównym czynnikiem powoduj¹cym zamieranie drzew (nie tylko starych) jest du y niedobór wody gruntowej powodowany zmniejszeniem siê opadów i ociepleniem klimatu. Do po³owy XVIII wieku sosna by³a w Puszczy gatunkiem panuj¹cym, ale od koñca ma³ej epoki lodowej (od ok. 1850 r.) rozpoczyna siê stopniowe ocieplenie klimatu, które powoduje powolne jej wycofywanie siê z tego terenu (Brincken 1826, Wiêcko 1984). W tabeli 4, na podstawie oceny stanu zdrowotnego drzew pomnikowych, przedstawiono tempo ich zamierania. W 1999 r. (wg stanu na 31.12.1999 r.) w Puszczy by³o 1479 ywych drzew pomników przyrody, natomiast na koniec 2006 r. takich drzew by³o ju tylko 1297, czyli w ci¹gu 6 lat usch³o 12,3% drzew (tab. 4). Proces zamierania przebiega³ z ró nym nasileniem u poszczególnych gatunków drzew. Najwiêcej drzew usch³o spoœród pomnikowych œwierków (26,7%), wœród okazów dêbu szypu³kowego wypad³o 13,9%, a sosny zwyczajnej 6,7% (tab. 4). Przedstawione fakty wskazuj¹ jednoznacznie na koniecznoœæ podjêcia prac nad zachowaniem tych bezcennych zasobów genowych, gdy w nied³ugim czasie mog¹ one zgin¹æ bezpowrotnie. 6. Wnioski Ze wzglêdu na wartoœæ genetyczn¹ oraz zaawansowany wiek drzew nale y: kontynuowaæ inwentaryzacjê starych drzew w Puszczy Bia³owieskiej oraz nadawanie im statusu pomnika przyrody; kontynuowaæ inwentaryzacjê gin¹cych gatunków drzewiastych oraz obj¹æ je specjalnym programem ochrony przez ich intensywne rozmna anie tak metodami generatywnymi jak i wegetatywnym. Wegetatywne potomstwo starych drzew i drzew gatunków gin¹cych winno siê znaleÿæ w Archiwum klonów drzew i innej roœlinnoœci leœnej Polski pó³nocno-wschodniej. Literatura Brincken J. 1826: Memoire descriptif sur la forêt imperial de Bia³owie a en Lithuanie. Varsovie, ss. 135. Broda J. 1984: Lasy Królestwa Polskiego i stan ich zagospodarowania w dobie powstania styczniowego. Sylwan, CXXVIII, 5: 11-21. Broda J. 1988: Zarys historii gospodarstwa leœnego w Polsce. PWRiL, ss. 151. Genko N. 1902: Charakteristika Belove skoj Pušèi i istorièeskoe o nej svedenija. Lesnoj urnal, 32, 5: 1009-1056; 6: 1269-1302. Genko N. 1903: Charakteristika Belove skoj Pušèi i istorièeskoe o nej svedenija. Lesnoj urnal, 33, 1: 22-57+1. Gromacka A. 2005: Zachowanie leœnych zasobów genowych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych na terenie leœnictwa Kryniczka i Wilczy Jar w Nadleœnictwie Hajnówka. Maszyn. pracy in ynierskiej, Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce, ss. 32. Hedemann O. 1939: Dzieje Puszczy Bia³owieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798 roku). Instytut Badawczy Leœnictwa, Seria A, 41: 1-310. Kaczanowska K. 2005: Zachowanie leœnych zasobów genowych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych na terenie leœnictwa Lipiny i Posto³owo w Nadleœnictwie Hajnówka. Maszyn. pracy in ynierskiej, Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce, ss. 31. Kawecka A. 1982: Zale noœæ pierœnicowego wieku œwierka od i oœwietlenia. Sylwan, CXXVI, 1, 2, 3: 19-28. Korczyk A. F. 1987. Ochrona naturalnych zasobów genowych rodzimych gatunków drzew leœnych. Sylwan, CXXVI, 9: 1-38. Korczyk A. F. 1994: Najstarsze drzewa w Puszczy Bia³owieskiej. 1. Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.). Rocznik Dendrologiczny, 42: 131-143. Korczyk A. F. 1995: Protection and conservation of gene resources of forest trees in the Bia³owie a Forest. [W:] Protection of forest ecosystems biodiversity of Bia³owie a Primeval (Editors: Paschalis, P., Rykowski, K., Zaj¹czkowski, S.). Forest. Grant GEF 05/21685 Pol. Forest Biodiversity Protection Project, Warsaw. Korczyk A. F. 1997: Zachowanie zasobów genowych starych drzew oraz gin¹cych gatunków drzewiastych w pó³nocnowschodniej Polsce. Dokumentacja Inst. Bad. Leœ., ss. 29. Korczyk A. F. 1999: Inventory of old trees in Poland [W:] Noble Hardwoods Network (Editors: Turok J., Jensen J., Palmberg-Lerche C., and Rusanen M.), Euforgen International Plant Genetic Resources Institute, Rome: 68-69. Korczyk A. F. 2007. Rola starych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych w zachowaniu leœnych zasobów genowych. Materia³y Miêdzynarodowej Konferencji, Sêkocin Stary, 29 30 czerwca 2006 r., 556-565. Korczyk A. F., Chilimoniuk M. 1993: Jod³a w Puszczy Bia³owieskiej. Las Polski, 10: 14-16. Korczyk A. F., Kawecka A, Martysevic V. V., Strelkov Z. S. 1997: Naturalne stanowisko jod³y pospolitej (Abies alba

126 A. F. Korczyk / Leœne Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (2): 117 126. Mill.) w Puszczy Bia³owieskiej. Prace Instytutu Badawczego Leœnictwa, Seria A, 837: 27-62. Kuczera A, Turyk B. 1999: Ma³a bitwa o wielkie drzewa. Las Polski, 2:14. Kuczyñska A. M. 2006: Zachowanie leœnych zasobów genowych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych na terenie leœnictwa Lewkowo i anczyno w Nadleœnictwie Browsk. Maszyn. pracy in ynierskiej, Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce, ss. 30. apiñski B. 2005: Zachowanie leœnych zasobów genowych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych na terenie leœnictwa Czerlonka i Leœnica w Nadleœnictwie Hajnówka. Maszyn. pracy in ynierskiej, Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce, ss. 30. Ochrymiuk E. 2006: Zachowanie leœnych zasobów genowych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych na terenie leœnictwa Pasieki i Olchówka w Nadleœnictwie Browsk. Maszyn. pracy in ynierskiej, Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹ dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce, ss. 35. Sawicki M. 2005: Zachowanie leœnych zasobów genowych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych na terenie leœnictwa Judzianka i Sacharewo w Nadleœnictwie Hajnówka. Maszyn. pracy in ynierskiej, Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce, ss. 30. Soko³owski A. 2004: Lasy Puszczy Bia³owieskiej. Centrum Informacyjne Lasów Pañstwowych, Warszawa, ss. 364. Szafer W. 1920: Plan utworzenia rezerwatu leœnego w Puszczy Bia³owieskiej. Sylwan, XXXVIII: 97-117. Tymoszewicz A. J. 2005: Zachowanie leœnych zasobów genowych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych na terenie leœnictwa D³ugi Bród i S³obódka w Nadleœnictwie Hajnówka. Maszyn. pracy in ynierskiej, Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce, ss. 27. Turyk B, Kuczera A. 1998: Tropem starej sosny. Przegl¹d Leœniczy, 12: 4. Uljanow D. 2005: Zachowanie leœnych zasobów genowych drzew i gin¹cych gatunków drzewiastych na terenie leœnictwa ozice, Olszanka i Topi³o w Nadleœnictwie Hajnówka. Maszyn. pracy in ynierskiej, Zamiejscowy Wydzia³ Zarz¹dzania Œrodowiskiem Politechniki Bia³ostockiej w Hajnówce, ss. 30. Wiêcko E. 1972: Puszcza Bia³owieska. PWN, Warszawa, ss. 193. Materia³y Ÿród³owe Decyzja Nr 24 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 27 sierpnia 1996 w sprawie wprowadzenia nadzwyczajnej ochrony starych drzew o charakterze pomnikowym ywych i obumar³ych oraz rzadkich gatunków drzew w Puszczy Bia³owieskiej. Regionalna Dyrekcja Lasów Pañstwowych w Bia³ymstoku. 1995. Zasady postêpowania hodowlanego i ochronnego w ekosystemach leœnych Leœnego Kompleksu Promocyjnego Puszcza Bia³owieska. Rozporz¹dzenie Nr 4/93 Wojewody Bia³ostockiego z 19 sierpnia 1993 r. w sprawie uznania niektórych tworów za pomniki przyrody i objêcie ich ochron¹. Dziennik Urzêdowy Województwa Bia³ostockiego. Nr 12. Bia³ystok, dnia 23.08.1993 r. Ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004r. Dz. U. z 2004 Nr 92, poz. 880. Praca zosta³a z³o ona 21.06.2007 r. i po recenzjach przyjêta 01.02.2008 r. 2008, Instytut Badawczy Leœnictwa